Αλεξάνδρα Καραΐσκου, Ερευνητική Ομάδα SAFIA – τομέας Ευρώπης/ Ευρωπαϊκής Ένωσης

 

Παρά την καταγραφόμενη μείωση των εισερχόμενων προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών προς την Ευρώπη το 2016, συγκριτικά με το 2015,[1] η διαχείριση του προσφυγικού ζητήματος παραμένει ακανθώδης για την ευρωπαϊκή πολιτική. Πρόσφατα, η πολιτική ηγεσία της Ε.Ε. κατηγορήθηκε για «ψυχρή αδιαφορία» απέναντι στους πρόσφυγες.[2] Ταυτόχρονα, περισσότερες από 170 οργανώσεις κάλεσαν σε κοινή επιστολή τους την Ε.Ε. να «προχωρήσει με αξίες, όχι φόβο» στην μεταναστευτική της πολιτική.[3]

΄Ήδη, η έμφαση της ευρωπαϊκής μεταναστευτικής πολιτικής στην αποτροπή εισόδου παράτυπων μεταναστών στην ευρωπαϊκή επικράτεια, αντί της προστασίας και ένταξής τους, έχει αναδείξει τις βαρύτατες συνέπειές της για την τύχη των ανθρώπων αυτών. Η εφαρμογή της Δήλωσης ΕΕ-Τουρκίας έχει δεχθεί ορθώς δριμύτατη κριτική για τον αντίκτυπο της στα θεμελιώδη δικαιώματα των ανθρώπων αυτών,[4] όπως και η προσπάθεια αναπαραγωγής της στο πλαίσιο συνεργασίας Ε.Ε. και Λιβύης.[5]

Υπό το φως αυτών των εξελίξεων, η ακατάλληλη υποδοχή και ανεπαρκής προστασία των ασυνόδευτων ανηλίκων που καταφθάνουν στα ευρωπαϊκά σύνορα με ελπίδες για ένα καλύτερο μέλλον αναδεικνύει τα κενά και τα προβλήματα της μέχρι τώρα προσέγγισης. Τα παιδιά αυτά, εκδιωγμένα από τις πατρίδες τους και φθάνοντας χωρίς γονείς ή κηδεμόνες σε μια ξένη ήπειρο, δικαιούνται ασφάλεια και προστασία. Πολύ συχνά, ωστόσο, έρχονται αντιμέτωπα με μία εξίσου σκληρή πραγματικότητα και στην Ευρώπη. Ελλείψεις στην καταγραφή και την ταυτοποίησή τους, αυθαίρετη κράτηση, έλλειψη πρόσβασης σε εκπαίδευση και ψυχοκοινωνική στήριξη είναι λίγα μόνο από τα πρόβληματα που αντιμετωπίζουν φθάνοντας στην Ευρώπη.

Η περίπτωση της Ελλάδας

Στην Ελλάδα, η ανεπαρκής προστασία των ασυνόδευτων ανηλίκων αιτούντων άσυλο οφείλεται, πέραν της μαζικότητας των αφίξεων των τελευταίων χρόνων, και σε χρόνιες συστημικές ελλείψεις, για τις οποίες η ελληνική πολιτεία δεν έχει ακόμη δώσει επαρκείς λύσεις.

Σημαντικά ζητήματα παρατηρούνται ως προς την καταγραφή και ταυτοποίηση των ασυνόδευτων ανηλίκων. Αν και η έννοια του ασυνόδευτου ανηλίκου είναι ξεκάθαρη σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, οι ελληνικές αρχές καταγράφουν αυθαίρετα τις περισσότερες φορές τους ανηλίκους ως ασυνόδευτους ή συνοδευόμενους, κάτι το οποίο επηρεάζει σημαντικά την δυνατότητα προστασίας τους από τις αρχές. Πολυάριθμα είναι, επίσης, τα προβλήματα στην ταυτοποίησή τους ως ανηλίκων λόγω συχνών αμφιβολιών ως προς την ηλικία τους. Οι τελευταίες, μάλιστα, περιπλέκονται ακόμη περισσότερο από τις χρονοβόρες και αναποτελεσματικές διαδικασίες που προβλέπονται για την επίλυσή τους. Όλα αυτά, και ιδίως η μη ομοιόμορφη εφαρμογή της ελληνικής νομοθεσίας απο τις αρχές, οδηγούν σε ανακρίβειες και πλημμέλειες στην καταγραφή τους με σοβαρότατο αντίκτυπο στον ορθό προσδιορισμό του ευάλωτου καθεστώτος τους και στην προστασία που δικαιούνται εξαιτίας αυτού του καθεστώτος.[6]

Αλλά και στις περιπτώσεις που η ταυτοποίησή τους γίνεται ορθά, η έλλειψη επαρκών και κατάλληλων δομών φιλοξενίας δημιουργεί με τη σειρά της ακόμη μεγαλύτερα προβλήματα. Ειδικότερα, μετά την είσοδό τους στην Ελλάδα, οι ανήλικοι τις περισσότες φορές κρατούνται αυτομάτως σε προαναχωρησιακά κέντρα ή αστυνομικά κρατητήρια μέχρι την παραπομπή τους σε κατάλληλες δομές φιλοξενίας, χωρίς άλλον λόγο πέραν του ότι εξυπηρετεί το «βέλτιστο συμφέρον» τους και γίνεται για την ασφάλειά τους.[7] Αν και η κράτηση ανηλίκων δικαιολογείται υπό το διεθνές και ευρωπαϊκό δίκαιο μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις και ως έσχατο μέτρο,[8] στην ελληνική πραγματικότητα συνιστά τον κανόνα. Πολλές φορές, μάλιστα, κρατούνται για μεγάλα χρονικά διαστήματα, ενίοτε και με ενήλικες, κάτι που τα εκθέτει σε κίνδυνο κακοποίησης.[9]

«Απλά με συνέλαβαν, με έφεραν εδώ, και τέλος» λέει ο 17χρονος Adi από το Πακιστάν ενώ βρισκόταν σε προαναχωρησιακό κέντρο κράτησης.[10] «Εδώ δεν υπάρχει ελπίδα. Κανείς δεν ενδιαφέρεται για μας. Το βλέπω ξεκάθαρα» λέει ο ανήλικος Hamza από το Αφγανιστάν.[11] Τα λόγια αυτά περιγράφουν γλαφυρά την πραγματικότητα που βιώνουν τα παιδιά αυτά. Σε αυτήν προστίθεται η περιορισμένη πρόσβαση σε ψυχοκοινωνική υποστήριξη, νομική συνδρομή, ψυχαγωγία και εκπαιδευτικές δραστηριότητες, συνθήκες οι οποίες κορυφώνουν την απελπισία τους.[12]

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο

Τα παιδιά αυτά έχοντας διανύσει μεγάλες αποστάσεις και επικίνδυνες καταστάσεις, φθάνουν στην Ευρώπη σε ένα αβέβαιο μέλλον, το οποίο επιτείνει τον φόβο και την ανασφάλεια που βιώνουν. Τα προαναφερθέντα προβλήματα, αν και αφορούν την Ελλάδα, επιτείνονται σε μεγάλο βαθμό από την ευρύτερη έλλειψη συντονισμού και πολιτικής σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Πλήθος οργανώσεων έχουν αναδείξει τα τελευταία χρόνια τα κενά αυτά της ευρωπαϊκής πολιτικής που οδηγούν αναπόφευκτα στην έλλειψη αποτελεσματικής προστασίας και υποστήριξης.

΄Ετσι, πολλά παιδιά, αισθανόμενα φόβο έναντι και των κρατικών αρχών, και έχοντας πολλές φορές στο μυαλό τους άλλο κράτος μέλος ως απώτερο προορισμό, επιλέγουν να μην καταγραφούν και να παραμείνουν «αόρατα» για τις αρχές της χώρας πρώτης υποδοχής. Άλλες πάλι φορές, αν και καταγράφονται, επιλέγουν συνειδητά να αποδράσουν από τους χώρους φιλοξενίας τους και να πάρουν την τύχη τους στα χέρια τους, συνεχίζοντας το ταξίδι τους για άλλη χώρα με οποιοδήποτε τρόπο, είτε νόμιμο είτε παράνομο. Συνεπώς, τα ίχνη πολλών παιδιών χάνονται από τις αρχές, όχι μόνον στην Ελλάδα αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη. [13]

Αναμέσα τους παιδιά που έχουν πέσει θύματα εγκληματικών οργανώσεων. Με το κλείσιμο των βαλκανικών συνόρων και την ενίσχυση των πολιτικών αποκλεισμού των εισερχόμενων μεταναστευτικών ροών, πολλά παιδιά καταφεύγουν σε διακινητές προκειμένου να φθάσουν στον προορισμό τους. Αυτό με τη σειρά του τα εκθέτει στον κίνδυνο ανθρώπινης εμπορίας, σεξουαλικής εκμετάλλευσης και καταναγκαστικής εργασίας και εντός της ευρωπαϊκής επικράτειας.[14]

Ήδη, περισσότερες από 5.000 εγκληματικές οργανώσεις δρουν στην Ε.Ε.. Εξ αυτών πολλές φέρονται να συνδέονται με την προσφυγική κρίση,[16] την οποία εκμεταλλεύονται προκειμένου να διοχετεύουν ενήλικες και παιδιά σε εγκληματικά δίκτυα, από τα οποία έχουν ελάχιστες πιθανότητες να απεμπλακούν. Κάτι τέτοιο είναι, βεβαίως, ενδεικτικό όχι μόνον της ανάπτυξης και πολλαπλασιασμού τέτοιων κυκλωμάτων αλλά και της επιρροής και της έκτασης των δραστηριοτήτων τους.

Ιδίως, όμως, αναδεικνύουν την συνεχή έλλειψη προστασίας των ανηλίκων, όχι μόνον στις χώρες καταγωγής τους και κατά την διάρκεια του ταξιδιού τους, αλλά και αφού φθάσουν στον ευρωπαϊκό προορισμό τους. Επίσης, αναδεικνύει τον φαύλο κύκλο που δημιουργείται εξαιτίας αυτής της πολιτικής, η οποία, ερειζόμενη σε δίπολα νομιμότητας – παρανομίας, εξωθεί τους παράτυπους μετανάστες, ενήλικες και ανηλίκους εξίσου, σε εγκληματικά δίκτυα, σε παράνομες επιλογές επιβίωσης και, τελικά, στην περιθωριοποίηση.

Οι πολιτικές διαφωνίες ως προς τον καταμερισμό της ευθύνης μεταξύ των κρατών μελών και η παντελής απουσία αλληλεγγύης μεταξύ τους, σε συνδυασμό με την έλλειψη κοινού οράματος και πολιτικής βούλησης σε ευρωπαϊκό επίπεδο υποσκιάζει τις επιπτώσεις της σημερινής πραγματικότητας στα ανθρώπινα δικαιώματα των ανθρώπων αυτών. Παρ’ όλα αυτά, ο πολιτικός διάλογος στην Ευρώπη φαίνεται ακόμα να εστιάζει στα επιμέρους, στοχεύοντας σε επιφανειακές βελτιώσεις του υπάρχοντος συστήματος, παραγνωρίζοντας τα ουσιαστικά ερωτήματα. Οι επιπτώσεις στα δικαιώματα και την προστασία των παιδιών είναι σαφώς ακόμη βαρύτερες.

 

Στο σταυροδρόμι αυτής της κρίσης, όχι μόνον της προσφυγικής, αλλά και της θεσμικής και της αξιακής για την Ευρώπη, που υφίσταται ζυμώσεις από πολλαπλά μέτωπα, κρίνουμε πως ήρθε η ώρα η πολιτική ηγεσία να ανταποκριθεί στις ανάγκες όσων ζητούν την προστασία της, δείχνοντας μεγαλοψυχία και γενναιοδωρία, να δώσει μακροπρόθεσμες απαντήσεις στα σημερινά προβλήματα. Διότι, τελικά, αν «το μεγαλείο ενός έθνους κρίνεται από το πως μεταχειρίζεται τα πιο αδύναμα μέλη του»,[17] η Ευρώπη θα κριθεί από το πως ανταποκρίθηκε σε αυτήν την κρίση.

 

 

 

[1]  IOM, Compilation of Available Data and Information – Mixed Migration Flows in the Mediterranean and Beyond: Reporting Period 2016 (available at http://migration.iom.int/docs/2016_Flows_to_Europe_Overview.pdf )

[2] Independent: “UN human rights chief attacks Europe’s ‘chilling indifference’ to refugees as 2017 sees record deaths”, by Lizzie Dearden (8/3/2017) (available at http://www.independent.co.uk/news/world/europe/refugee-crisis-migrants-asylum-seekers-latest-un-zeid-hussein-human-rights-chilling-indifference-a7619301.html )

[3] Oxfam International “Let us be proud of Europe: more than 170 NGOs call on EU to lead by values, not fear, in migration response” (8/3/2017) (available at: https://www.oxfam.org/en/pressroom/pressreleases/2017-03-08/let-us-be-proud-europe-more-160-ngos-call-eu-lead-values-not-fear )

[4] Angeliki Dimitriadi, ELIAMEP “The Impact of the EU-Turkey Statement on Protection and Reception: The Case of Greece”, Working Paper 15, Turkey in Europe Series (October 2016) (available at http://www.iai.it/sites/default/files/gte_wp_15.pdf )

 

[5] Oxfam International “Migration deal with Libya exposes people to suffering and death” (3/2/2017) (available at: https://www.oxfam.org/en/pressroom/reactions/migration-deal-libya-exposes-people-suffering-and-death )

 

[6] Andriani Fili & Virginia Xythali “Unaccompanied Minors in Greece: Who Can ‘Save’ Them?” University of Oxford, Faculty of Law Blog, (6/2/2017) (available at: https://www.law.ox.ac.uk/research-subject-groups/centre-criminology/centreborder-criminologies/blog/2017/02/unaccompanied )

 

[7] Ηuman Rights Watch «Γιατί με Κρατάτε Εδώ; Ασυνόδευτα Παιδιά υπό Κράτηση στην Ελλάδα», σελ. 14-17 (Σεπτέμβριος 2016) (available at: https://www.hrw.org/sites/default/files/report_pdf/greece0916gr_web.pdf )

 

[8] βλ. Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (CRC), αρ. 37(β), Οδηγία 2013/33/ΕΕ, αρ. 11(3) (Ν. 4375/2016, αρ. 46 παρ 10 β) . Επίσης, βλ.  Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού, “Treatment of Unaccompanied and Separated Children Outside Their Country of Origin”, Γενικό Σχόλιο υπ’ αρ. 6, παρ. 61, UN Doc. CRC/GC/2005/6 (2005), Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού, Report of the 2012 Day of General Discussion on the Rights of All Children in the Context of International Migration, παρ. 78 (Φεβρουάριος 2013) (available at http://tinyurl.com/OHCHRCRC-2012)

 [9] Ηuman Rights Watch «Γιατί με Κρατάτε Εδώ; Ασυνόδευτα Παιδιά υπό Κράτηση στην Ελλάδα», σελ. 22-25

[10]  Ηuman Rights Watch «Γιατί με Κρατάτε Εδώ; Ασυνόδευτα Παιδιά υπό Κράτηση στην Ελλάδα», σελ. 26

[11] IRIN, “Young, alone, abused” (1/8/2016) (available at http://www.refworld.org/docid/57a2e0b94.html)

[12]  Ηuman Rights Watch «Γιατί με Κρατάτε Εδώ; Ασυνόδευτα Παιδιά υπό Κράτηση στην Ελλάδα», σελ. 26-30

[13] DW “Refugee crisis: Where have 6,000 children vanished?” by Helena Baers (12/4/2016) ( available at http://www.dw.com/en/refugee-crisis-where-have-6000-children-vanished/a-19180385)

[14] Arpita Mitra “The Story of ‘Missing Children’: Unaccompanied Minors in the Prevailing Refugee Crisis” University of Oxford, Faculty of Law Blog, (12/9/2016) (https://www.law.ox.ac.uk/research-subject-groups/centre-criminology/centreborder-criminologies/blog/2016/09/story-%E2%80%98missing)

[16]  EU Observer “EU home to over 5,000 criminal groups” by  Nikolaj Nielsen (10/3/2017) (available at https://euobserver.com/justice/137197)

[17]  Mahatma Ghandi “A nation’s greatness is measured by how it treats its weakest members”