Ερευνητική Ομάδα «Περιβαλλοντικά Ζητήματα»

Μαρία Κοτσώνη, 5 Μαρτίου 2018

Πρόλογος

Σημαντικότερο ενεργειακό καύσιμο για την ελληνική οικονομία συνιστά ο λιγνίτης, που εντοπίζεται άφθονος στο ελληνικό υπέδαφος. Η Ελλάδα κατέχει την δεύτερη θέση παραγωγής λιγνίτη στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ενώ την έκτη παγκοσμίως. Τα σημαντικότερα λιγνιτωρυχεία της χώρας βρίσκονται στην Πτολεμαΐδα, στο Αμύνταιο και την Μεγαλόπολη. Τα συνολικά αποθέματα του λιγνίτη σε συνδυασμό με τον προγραμματιζόμενο ρυθμό κατανάλωσης τους εξασφαλίζουν ενεργειακά την χώρα για τα επόμενα 45 χρόνια. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι οι οκτώ λιγνιτικοί σταθμοί της Ελλάδας παράγουν πάνω από το μισό ποσοστό της καθαρής ηλεκτρικής παραγωγής της ΔΕΗ. Η εκμετάλλευση του λιγνίτη είναι σε μεγάλο βαθμό οικονομικά συμφέρουσα για την Ελλάδα, καθώς με την χρήση του εξοικονομείται γύρω στο 1 δις συνάλλαγμα ετησίως, δημιουργούνται και διατηρούνται χιλιάδες θέσεις εργασίας, ενώ παράλληλα το χαμηλό κόστος εξόρυξης και η σταθερή τιμή συμβάλλουν στην ασφάλεια και την σταθερότητα του ανεφοδιασμού της χώρας.
Πραγματοποιώντας μια ιστορική αναδρομή στην εμφάνιση του ηλεκτρισμού και την έναρξη της Δεύτερης Βιομηχανικής Επανάστασης, ο ηλεκτρισμός στην Ελλάδα έφτασε το 1889 με την κατασκευή της πρώτης μονάδας παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας και την φωταγώγηση του ιστορικού κέντρου της Αθήνας. Από την δεκαετία του 1890 ξεκινά η λειτουργία εργοστασίων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας χρησιμοποιώντας ως κύριο καύσιμο τον λιγνίτη.
Ο λιγνίτης, λοιπόν, αποτελεί μια αξιόπιστη πηγή καυσίμου ως προς την ηλεκτρική ενέργεια, αλλά εμφανίζει μειωμένη τάση παραγωγής, κάτι που δεν συμβαίνει με το φυσικό αέριο και τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Συνεπώς, μπορεί να αποτελεί το σημαντικότερο εγχώριο ορυκτό καύσιμο, όμως η σημασία του μειώνεται αν αναλογιστούμε τους τιθέμενους κλιματικούς και ενεργειακούς στόχους, όπως αυτοί θα αναλυθούν με σαφήνεια στην συνέχεια.

Ευρωπαϊκή Ενεργειακή Πολιτική

Η Ευρωπαϊκή πολιτική ενέργειας βασίζεται σε τρεις κύριους στόχους- παραμέτρους. Αρχικά, απαιτείται ασφάλεια στην ενεργειακή προμήθεια της Ένωσης προκειμένου να διασφαλιστεί η αξιόπιστη παροχή σε οποιοδήποτε γεωγραφικό και χρονικό σημείο χρειάζεται. Επίσης, οι πάροχοι ενέργειας πρέπει να δρουν σε ένα λειτουργικό και ανταγωνιστικό περιβάλλον που διασφαλίζει προσιτές τιμές για του καταναλωτές, τόσο σε οικιακό όσο και σε επιχειρηματικό και βιομηχανικό επίπεδο. Τέλος, η κατανάλωση της ενέργειας πρέπει να είναι βιώσιμη, δηλαδή να συμβαδίζει με την προσπάθεια μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και της απεξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα, η χρήση των οποίων υποδαυλίζει την μόλυνση του περιβάλλοντος και την υπερθέρμανση του πλανήτη.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, προκειμένου να αντιμετωπίσει την μεγαλύτερη ενεργειακή της πρόκληση, την εξάρτηση της κατά 50 % από την εισαγωγή ενέργειας, οφείλει να ασχοληθεί με τα εξής πολιτικά πεδία- κλειδιά προς την ενεργειακή της αυτονομία. Πρώτον, κρίνεται αναγκαία η ελεύθερη ροή ενέργειας μέσα στην Ένωση, που θα ξεπερνά τα εθνικά σύνορα και θα βασίζεται στην προώθηση της ανάπτυξης μεταξύ των κρατών- μελών με την χρήση νέων τεχνολογιών και την απαιτούμενη ανανεωμένη υποδομή για μείωση του ενεργειακού κόστους. Ως συνέπεια της ελεύθερης ροής ενέργειας, η ευρωπαϊκή ενεργειακή αγορά γίνεται πιο ελαστική και ολοκληρωμένη, οδηγούμενη σε μια εσωτερική αγορά ενέργειας, που θα βασίζεται αφ’ ενός σε νέους αγωγούς και νέα ηλεκτρικά καλώδια για την βελτίωση του ευρωπαϊκού δικτύου αερίου και ηλεκτρισμού, αφ’ ετέρου σε κοινούς κανόνες για αύξηση του ανταγωνισμού μεταξύ των προμηθευτών, δημιουργώντας έτσι ένα πλήθος επιλογών για τον καταναλωτή. Επιπροσθέτως, προβλέπεται η ενίσχυση της ευρωπαϊκής παραγωγής ενέργειας με την ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και η προώθηση της ενεργειακής απόδοσης( “energy efficiency”). Το παραπάνω πλαίσιο ολοκληρώνεται με την Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ενεργειακής Ασφάλειας( “Energy Security Strategy”) κατά την οποία θα λαμβάνονται και θα εφαρμόζονται βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα μέτρα για την ενδυνάμωση της ενεργειακής ασφάλειας στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Αναλυτικότερα, η Στρατηγική Ενεργειακής Ασφάλειας προτάθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή τον Μάιο του 2014 ως απάντηση των παρακάτω δεδομένων. Η Ευρωπαϊκή Ένωση εισάγει πάνω από το μισό της ενέργειας που καταναλώνει και εξαρτάται επίσης από την εισαγωγή του ακατέργαστου πετρελαίου. Για αυτούς τους λόγους πολλά κράτη μέλη εξαρτώνται από έναν μοναδικό πάροχο, κυρίως την Ρωσία, γεγονός που τις καθιστά αυτομάτως ευάλωτες σε τυχόν διαταραχές στην προμήθεια τους, είτε αυτές προκαλούνται από προβλήματα υποδομής, είτε από εμπορικές ή πολιτικού χαρακτήρα διαφωνίες. Επομένως, η Στρατηγική Ενεργειακής Ασφάλειας αποσκοπεί στο να διασφαλιστεί η σταθερή και άφθονη παροχή ενέργειας στους πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και στην οικονομία.

Στόχοι 2030

Η Ευρωπαϊκή Ένωση σε εξέλιξη της ενεργειακής πολιτικής της έθεσε τους προς επίτευξη στόχους μέχρι το 2030 με σκοπό την συγκρότηση μιας ενεργειακής αγοράς που τείνει όλο και περισσότερο προς ενιαία δόμηση και που θα αποπνέει σιγουριά προς το επενδυτικό κεφάλαιο και θα διασφαλίζει την ηγετική παρουσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην παγκόσμια ενεργειακή κλίμακα.
Αναλυτικότερα, δεσμευτικοί στόχοι για το 2030 αποτελούν η μείωση σε ποσοστό 40% της εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου, σε σύγκριση με τα δεδομένα του 1990, και η αύξηση της ενεργειακής απόδοσης στο 27%, με πιθανότητα να προσεγγίσει το 30% μετά το 2020. Επίσης, η επίτευξη της ηλεκτρικής διασύνδεσης μεταξύ των κρατών μελών σε ποσοστό 15% ως βήμα προς την ολοκλήρωση της εσωτερικής ενεργειακής αγοράς.
Σημαντικό βήμα για την δημιουργία της Ενεργειακής Ένωσης (“ Energy Union”) έγινε στις 30.11.2016 με την έκδοση ενός πακέτου με σχέδιο νομοθετικών προτάσεων από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την επίτευξη των ως άνω στόχων 2030. Οι νομοθετικές αυτές προτάσεις αφορούσαν κυρίως τον σχεδιασμό της αγοράς ηλεκτρισμού, την ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, την ενεργειακή απόδοση και την επίτευξη ενός είδους fair deal μεταξύ των καταναλωτών- προμηθευτών στην παροχή ενέργειας.
Στην μέχρι τώρα πρόοδο προς την ολοκληρωμένη Ενεργειακή Ένωση, άξιο αναφοράς είναι ότι το 2015 η ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας έφτασε το 16,4 % από 8, 5% το 2005, ενώ η εκπομπή αερίων του θερμοκηπίου έπεσε κατά 22% συγκριτικά με το 1990. Συνεπώς, όπως δηλώνεται και στην τελευταία έκθεση της Ευρωπαϊκή Επιτροπής το 2017, η πλειονότητα των κρατών μελών της Ε.Ε. αναμένεται να εκπληρώσει τους στόχους με την αναγκαία ενσωμάτωση και εφαρμογή της ευρωπαϊκή νομοθεσίας.

Ενεργειακή Απόδοση Ελλάδας

Από την τελευταία έκθεση της Διεθνούς Υπηρεσίας Ενέργειας (ΔΥΕ) το 2011, η Ελλάδα έχει σημειώσει πρόοδο ως προς τον τομέα της ενέργειας. Η πρόοδος επιτεύχθηκε με την ενσωμάτωση στην ελληνική νομοθεσία των απαιτήσεων της οδηγίας της Ευρωπαϊκή Ένωσης για την ενεργειακή απόδοση και τις ευρωπαϊκές διατάξεις για την απελευθέρωση των αγορών ηλεκτρική ενέργειας και φυσικού αερίου. Ωστόσο, αν και η χώρα κατέχει το δεύτερο μεγαλύτερο μερίδιο ηλιακών φωτοβολταϊκών (PV) στο σύνολο της πρωτογενούς ενεργειακής τροφοδότησης όλων των χωρών της ΔΥΕ το 2016, λόγω της χρηματοπιστωτικής και οικονομικής κρίσης σε συνδυασμό με την έλλειψη χρηματοδότησης και ευαισθητοποίησης του καταναλωτικού κοινού, δεν επιτράπηκε η αναγκαία εξοικονόμηση ενέργειας.
Επιζητείται στην συνέχιση της προσπάθειας για την ενεργειακή απόδοση στην Ελλάδα ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων με την δημιουργία μιας αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας με ανταγωνιστικές τιμές και με στόχο την προσέλκυση επενδυτικού κεφαλαίου.

Ενεργειακή Ασφάλεια στην Ελλάδα

Για την εξασφάλιση του ενεργειακού εφοδιασμού της Ελλάδας, απαιτείται, πέρα από την δημιουργία μιας ανταγωνιστική αγοράς, να δοθεί μια νέα ώθηση στην διείσδυση του φυσικού αερίου στην συνολική παροχή καυσίμων, και κυρίως στον οικιακό τομέα. Επιπροσθέτως, σύμφωνα με την έκθεση της ΔΥΕ για το 2017 η Ελλάδα έχει την δυνατότητα να αυξήσει την χρήση των ανανεώσιμων πόρων ενέργειας. Με την ενισχυμένη εκμετάλλευση τους, θα ενδυναμωθεί και η ενεργειακή ασφάλεια της χώρας.
Προς το ίδιο σκεπτικό, αναγκαία κρίνεται και η συνέχιση έργων διασύνδεσης ηλεκτρικής ενέργειας των ελληνικών νησιών με την ηπειρωτική χώρα στο πλαίσιο της μακροπρόθεσμης ελληνικής στρατηγικής.
Το ελληνικό κράτος δέχεται βοήθεια από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, έπειτα από την έγκριση της τελευταίας για την παροχή μηχανισμού ηλεκτρικής ισχύος, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε πέντε ακόμη χώρες, την Γαλλία, το Βέλγιο, την Γερμανία, την Πολωνία και την Ιταλία. Στην περίπτωση της Ελλάδας ο μηχανισμός έγκειται στην προώθηση της ανταπόκρισης της ζήτησης για ηλεκτρικής ενέργεια, δηλαδή την πληρωμή των καταναλωτών για να μειώσουν σε ώρες την κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας. Η λογική πίσω από αυτόν τον μηχανισμό είναι ότι φιλικότερη προς το περιβάλλον αποτελεί η μείωση της κατανάλωσης και όχι η αύξηση της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, με επόμενο αποτέλεσμα την μείωση των πιθανοτήτων κατασκευής επιπλέον σταθμών ηλεκτρικής ενέργειας.

Μεγάλη Ενιαία Αγορά Ενέργειας στα Βαλκάνια

Ένα μεταβατικό βήμα προς την ενιαία ευρωπαϊκή αγορά ενέργειας και προς την ανάπτυξη της Ενεργειακής Ένωσης αποτελεί η περιφερειακή αγορά των Βαλκανίων. Με την πίστη στο αναγκαίο ευρωπαϊκό νομοθετικό πλαίσιο και την εφαρμογή ίσων και ίδιων κανόνων προς όλα τα μέλη, η ροή ενέργειας στην περιοχή θα ισορροπηθεί- και άρα και η παροχή-, θα ενισχυθεί η ρευστότητα και η ανάπτυξη της περιοχής, ενώ παράλληλα θα αντιμετωπιστούν προβλήματα νοθείας και χειραγώγησης της τιμής. Σε μια ελεύθερη αγορά λαμβάνει χώρα η απόλυτη μάχη για καλύτερη δυνατή ποιότητα και βελτιωμένη απόδοση προς τους καταναλωτές.
Η περιγραφή του παραπάνω εγχειρήματος φαντάζει και είναι ουτοπική. Τα εμπόδια που χρειάζεται να υπερκεραστούν σχετίζονται κατά κύριο λόγο με την ανάγκη για ανακαίνιση των εγκαταστάσεων παραγωγής ενέργειας και το κλείσιμο όσων μονάδων δεν πληρούν τα ευρωπαϊκά πρότυπα και το έργο ενοποίησης της νομοθεσίας. Η Ιταλία, χώρα στενά ενεργειακά συνδεδεμένη με τα Βαλκάνια δύναται να δράσει ως στρατηγικός παρτενέρ στο εγχείρημα αυτό προσφέροντας την εμπειρία και την τεχνογνωσία που διαθέτει.

Νότιος Διάδρομος Φυσικού Αερίου

Ο παραπάνω όρος χρησιμοποιείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για να περιγράψει την τέλεση έργων υποδομής στην νοτιοανατολική κυρίως Ευρώπη που αποσκοπούν στην μεταφορά ενέργειας στην Ευρωπαϊκή Ένωση από την Κασπία Θάλασσα. Πρόκειται για το πιο σύνθετο σύστημα σύνδεσης αγωγών μεταφοράς ενέργειας, δεδομένου ότι περιλαμβάνει επτά χώρες, διασχίζοντας 4.000 χλμ. και απασχολώντας δώδεκα εταιρείες.
Ως επιμέρους ενεργειακό έργο που αποσκοπεί μεταξύ άλλων στην βιωσιμότητα της μεταφοράς ενέργειας στην Ευρώπη λογίζεται και ο Αδριατικός Αγωγός( Trans Adriatic Pipeline). Ο Αδριατικός Αγωγός θα διασχίζει την Ελλάδα και την Αλβανία και θα καταλήγει στο σημείο προσαιγιάλωσης της Νοτίου Ιταλίας, ενώ θα συνδέεται και με τον φυσικό αγωγό Ανατολίας (TANAP). Η Ελλάδα ως φιλοξενούσα χώρα λαμβάνει πληθώρα ωφελειών από την κατασκευή του Αδριατικού Αγωγού και από το άνοιγμα του Νοτίου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου, ενώ καλείται να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στις ενεργειακές εξελίξεις της περιοχής λαμβάνοντας υπόψη την συμμετοχή της σε δύο ακόμη ενεργειακά έργα, τον προτεινόμενο Διασυνδετήριο Αγωγό Ελλάδας- Βουλγαρίας (Interconnector Greece- Bulgaria) και τον Διασυνδετήριο Αγωγό Ελλάδας- Ιταλίας (ΠΟΣΕΙΔΩΝ).

Επίλογος

Φιλοδοξία της Ελλάδας είναι να καταστεί κόμβος της μεταφοράς του φυσικού αερίου στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, στο στρατηγικής σημασίας ρεύμα από την Κασπία Θάλασσα. Για τον λόγο αυτό, οφείλει να συνεχίσει να συμμετέχει δραστήρια σε έργα ενεργειακών υποδομών. Η συμμετοχή της αυτή θα αυξήσει την ενεργειακή ασφάλεια της χώρας ως προς τον εφοδιασμό του φυσικού αερίου με την προοπτική επέκτασης του σε περιοχές που δεν έχουν πρόσβαση σε αυτό, προσπορίζοντας έτσι οικονομικά για την χώρα οφέλη. Συμπληρωματικά, η Ελλάδα δύναται να αναλάβει πρωταγωνιστικό και ηγετικό ρόλο στον συντονισμό της ευρύτερης πολιτικής για το φυσικό αέριο στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και την θέσπιση ενός ρυθμιστικού πλαισίου που θα εξυπηρετεί τους σκοπούς αυτούς.
Η Ελλάδα για να επιτύχει το ως άνω όραμα της, αλλά και για να εξακολουθήσει να συμβαδίζει με την ευρωπαϊκή ενεργειακή προοπτική χρειάζεται να συνεχίσει να δίνει προτεραιότητα στην υλοποίηση μεταρρυθμίσεων στον τομέα της ηλεκτρικής ενέργειας και του φυσικού αερίου. Οι απαιτούμενες από τις εθνικές αρχές μεταρρυθμιστικές ενέργειες περιλαμβάνουν την λήψη μέτρων για την δημιουργία και λειτουργία ανταγωνιστικών αγορών, την προώθηση της ενεργειακής ασφάλειας και την προσέλκυση επενδυτικών κεφαλαίων. Επιπλέον, η μετάβαση από το πετρέλαιο και τον άνθρακα στο φυσικό αέριο και τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας πρέπει να συνεχίσει να αποτελεί προτεραιότητα για την δραστηριοποίηση των ελληνικών αρχών. Στην περίπτωση ανάκαμψης της ελληνικής οικονομίας, η Ελλάδα πρέπει να υιοθετήσει την εκ νέου λήψη μακροπρόθεσμων μέτρων για την ενεργειακή μεταρρύθμιση της χώρας που θα αποσκοπεί στην μείωση της εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου και την βιώσιμη αύξηση της ενεργειακής αποδοτικότητας. Για να καταστεί αυτό δυνατό, είναι κρίσιμη η ανάπτυξη ενός εθνικού σχεδίου μακροπρόθεσμων μεταρρυθμιστικών μέτρων που θα αποβλέπει στην εκπλήρωση των ενεργειακών ευρωπαϊκών στόχων του 2030. Η ενεργειακή πολιτική της Ελλάδας που προσανατολίζεται στο να καταστεί κόμβος φυσικού αερίου στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης φέρει ως αναπόσπαστο μέρος της την αρμόζουσα ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και την επίτευξη ενεργειακής απόδοσης και ασφάλειας.

 

Παραπομπές:

[1] European Commission,2017. Energy Union Factsheet Greece. [pdf] Brussels: European Commission
Available at: https://ec.europa.eu/commission/sites/beta-political/files/energy-union-factsheet-greece_en.pdf [Accessed 5 March 2018]
[2] International Energy Agency, 2017. Energy Policies of IEA Countries Greece 2017 Review. [pdf]
Available at: https://www.iea.org/publications/freepublications/publication/EnergyPoliciesofIEACountriesGreeceReview2017.pdf [Accessed 5 March 2018]
[3] European Commission, 2018. State aid: Commission approves six electricity capacity mechanisms to ensure security of supply in Belgium, France, Germany, Greece, Italy and Poland,7 February.
Available at: http://europa.eu/rapid/press-release_IP-18-682_en.htm [Accessed 5 March 2018]
[4] Drašković Dejan, 2018. Regional electricity markets’ outlook for the near future. Balkan Green Energy News, [Internet] 26 February.
Available at : https://balkangreenenergynews.com/regional-electricity-markets-outlook-for-the-near-future/ [Accessed 5 March 2018]
[5] Mantzaris Nikos, 2018. Is the private sector really saving coal in Greece?. Euractiv.com, [Internet] 1 March.
Available at: https://www.euractiv.com/section/energy/opinion/is-the-private-sector-really-saving-coal-in-greece/ [Accessed 5 March 2018]
[6] European Commission, 2018. Energy Strategy and Energy Union [Online] Available at: https://ec.europa.eu/energy/en/topics/energy-strategy-and-energy-union [Accessed 5 March 2018]
[7] European Commission, 2018. 2030 Energy Strategy [Online]
Available at: https://ec.europa.eu/energy/en/topics/energy-strategy-and-energy-union/2030-energy-strategy [Accessed 5 March 2018]
[8] European Commission, 2018. Clean Energy for all Europeans [Online]
Available at:https://ec.europa.eu/energy/en/topics/energy-strategy-and-energy-union/clean-energy-all-europeans [Accessed 5 March 2018]
[9] European Commission, 2018. Energy Security Strategy [Online]
Available at: https://ec.europa.eu/energy/en/topics/energy-strategy-and-energy-union/energy-security-strategy [Accessed 5 March 2018]
[10] European Commission, 2018. International Coorporation [Online]
Available at: https://ec.europa.eu/energy/en/topics/international-cooperation [Accessed 5 March 2018]
[11] European Commission, 2018. National Action Plans, [Online]
Available at: https://ec.europa.eu/energy/en/topics/renewable-energy/national-action-plans [Accessed 5 March 2018]
[12] image: https://www.offshorewind.biz/wp-content/uploads/2016/06/EU-to-Discuss-Energy-Infrastructure-1024×576.jpg [Accessed 5 March 2018]