του Λουκά Παπαβασιλείου

18 Ιουλίου 2018

 

Προέλευση και διευκρίνιση του όρου:

Ο όρος «θουκυδίδεια παγίδα» ή Thucydides’ Trap εισήχθη στην ορολογία των διεθνών σχέσεων από τον καθηγητή πολιτικής επιστήμης Graham Allison του πανεπιστημίου Harvard. Αναφέρεται στην περίπτωση που μια ανερχόμενη δύναμη αμφισβητεί την ηγεμονία μιας δύναμης που κατείχε κυρίαρχη θέση στο διεθνές σύστημα έως τότε [1]. Ο Αθηναίος Θουκυδίδης στην προσπάθεια του να καταγράψει τα αίτια που οδήγησαν στην έκρηξη του Πελοποννησιακού πολέμου θεώρησε πως η «πραγματική και ανομολόγητη αιτία του πολέμου ήταν η μεγάλη ανάπτυξη της Αθήνας , η οποία φόβισε τους Λακεδαιμονίους και τους ανάγκασε να πολεμήσουν»[2]. Ήταν , επομένως, η άνοδος της Αθήνας και ο φόβος της Σπάρτης που κατέστησαν τον πόλεμο αναπόφευκτο. Η διαπίστωση αυτή του Θουκυδίδη έχει χρησιμοποιηθεί από τους σύγχρονους διεθνολόγους όσο λίγα χωρία του έργου του . Αποτελεί , επίσης, την απαρχή μίας κεντρικής έννοιας του ρεαλιστικού παραδείγματος των διεθνών σχέσεων, του διλήμματος ασφαλείας (security dilemma) [3]. Στο τελευταίο του έργο με τίτλο: «Destined for War: Can America and China Escape Thucydides’ Trap» ο καθηγητής Άλισον επικεντρώνεται στην ανάδυση της Κίνας ως υπερδύναμης και στην πιθανότητα αυτή η εξέλιξη να οδηγήσει νομοτελειακά σε μια σύγκρουση με τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής.

Το εν λόγω βιβλίο βασίστηκε στην περιπτωσιολογική μελέτη (case study) του Harvard Belfer Center for Science and International Affairs , η οποία παρουσιάζει στοιχεία για 16 περιπτώσεις των τελευταίων 500 ετών κατά τις οποίες παρατηρήθηκε ταχεία μεταβολή συγκριτικής ισχύος μιας ανερχόμενης δύναμης , η οποία οδήγησε στην αμφισβήτηση της κυρίαρχης δύναμης της εποχής. Στις 12 από τις 16 περιπτώσεις που αναλύθηκαν το αποτέλεσμα ήταν η ένοπλη σύρραξη. Αξίζει να αναφερθεί πως οι μελετητές διαχώρισαν τις δυνάμεις κάθε περιόδου σε «κυρίαρχες» και «ανερχόμενες» λαμβάνοντας κυρίως υπόψη το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (GDP) και την στρατιωτική δύναμη κάθε χώρας [4].

Το ιστορικό παράδειγμα του 20ου αιώνα μεταξύ Βρετανίας και Γερμανίας:

Χαρακτηριστικότερη όλων είναι ίσως η περίπτωση αντιπαλότητας μεταξύ Μεγάλης Βρετανίας και Γερμανίας κατά τις αρχές του 20ου αιώνα ( 11η σειρά του παραπάνω πίνακα) , η οποία είχε ως αποτέλεσμα τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο ( 1914-1918). Η προσφάτως ενοποιημένη υπό τον Όττο Φον Μπίσμαρκ Γερμανία αναδείχτηκε σε κυρίαρχη δύναμη της ηπειρωτικής Ευρώπης όσον αφορά την οικονομική και στρατιωτική ισχύ [5]. Ωστόσο, ο Μπίσμαρκ απέφευγε κάθε ενέργεια που θα μπορούσε να προκαλέσει την βρετανική αντίδραση , επισημαίνοντας πως επιθυμούσε διατήρηση του status quo [6] . Όμως, το 1890 ο Μπίσμαρκ οδηγήθηκε σε παραίτηση από τον Κάιζερ Γουλιέλμο Β’ , ο οποίος αναδείχτηκε ως ο βασικός υπεύθυνος για τη διαχείριση των εξωτερικών υποθέσεων της Γερμανίας [7]. Η επιθυμία του να καταστήσει την χώρα παγκόσμια δύναμη είχε ως αναγκαίο προαπαιτούμενο την επέκταση του γερμανικού πολεμικού στόλου με αποτέλεσμα οι δύο χώρες να οδηγηθούν σε μια κούρσα ναυτικού εξοπλισμού . Η πιθανότητα επικράτησης της Γερμανίας έναντι οποιασδήποτε ευρωπαϊκής ηπειρωτικής δύναμης ( που ουσιαστικά σήμαινε τον μονοπωλιακό έλεγχο της ευρωπαϊκής ακτογραμμής απέναντι από την Βρετανία) σε συνδυασμό με την όποια αμφισβήτηση της κυριαρχίας του βρετανικού βασιλικού ναυτικού αποτελούσαν για το Λονδίνο μια μη αποδεκτή απειλή [8].

Η εφαρμογή του προγράμματος για την επέκταση του στόλου και η ισχυροποίηση της Γερμανίας δεν επηρέασαν μόνο την βρετανική ναυτική πολιτική , αλλά είχαν ως αποτέλεσμα και την προσέγγιση της Βρετανίας με την Γαλλία και την Ρωσία [9]. Επιπρόσθετα, η αυξανόμενη ρωσική ισχύς στα ανατολικά της Γερμανίας οδηγούσε την στρατιωτική και πολιτική ηγεσία της τελευταίας σε ολοένα και πιο επιθετικές συμπεριφορές . Επομένως, δεν θα ήταν άστοχο να ερμηνεύσει κάποιος την πορεία προς τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο υπό το πρίσμα του Θουκυδίδη. Αυτό το ζεύγος αντιπαλοτήτων ( μεταξύ Βρετανίας – Γερμανίας και Γερμανίας – Ρωσίας) οφείλεται σε μεγάλο βαθμό για την αναγωγή μίας τοπικής διαμάχης μεταξύ Αυστροουγγαρίας και Σερβίας σε μια παγκόσμια ένοπλη σύγκρουση που διήρκησε 4 χρόνια [10]. Έτσι, όταν τον Ιούλιο του 1914 η Γερμανία αποφάσισε να υποστηρίξει την δυναμική πολιτική της Αυστροουγγαρίας έναντι της Σερβίας μετά την δολοφονία του αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου και να αποτρέψει την απειλή της ανερχόμενης Ρωσίας , η οποία τάχθηκε στο πλευρό της Σερβίας , κήρυξε τον πόλεμο εναντίον του Τσάρου αλλά και εναντίον της Γαλλίας , συμμάχου της Ρωσίας. Η Βρετανία με τη σειρά της βλέποντας την ισορροπία δυνάμεων στην Ευρώπη να απειλείται και την Γερμανία να καθιστά σαφές με τις ενέργειες της πως επιδιώκει αλλαγή του status quo προχώρησε την 4η Αυγούστου του ίδιου έτους στην κήρυξη του πολέμου εναντίον της Γερμανίας [11].

Κίνα: η αναδυόμενη υπερδύναμη του 21ου αιώνα:

Όπως υποστηρίζει ο Kenneth Waltz [12] το σύγχρονο διεθνές σύστημα χαρακτηρίζεται από την απουσία μίας κεντρικής αρχής ,με αποτέλεσμα να επικρατεί ένα καθεστώς αναρχίας. Αναπόδραστη συνέπεια του άναρχου διεθνούς περιβάλλοντος είναι η αβεβαιότητα για τις προθέσεις των υπολοίπων, η οποία συμβάλλει στην ανάπτυξη του διακρατικού ανταγωνισμού[13].

Η χρησιμοποίηση όλων των διαθέσιμων μέσων ( σε οικονομικό, διπλωματικό , στρατιωτικό επίπεδο) ώστε να επιτύχει η πολιτική ηγεσία ενός κράτους τους αντικειμενικούς της σκοπούς προ οποιασδήποτε ενδεχόμενης σύγκρουσης, αποτελεί την υψηλή στρατηγική αυτού του κράτους (Κ.Κολιόπουλος,2008) [14]. Η Κινεζική ηγεσία επιδιώκει μέσω της υψηλής στρατηγικής που ασκεί, σύμφωνα με την ετήσια αναφορά του 2016 που εξέδωσε το αμερικανικό Πεντάγωνο, όχι μόνο την υπεράσπιση της εθνικής της κυριαρχίας και της εδαφικής ακεραιότητας της χώρας ,αλλά και την εδραίωση της Κίνας ως μίας μεγάλης δύναμης στο διεθνές σύστημα [15].

Τα κράτη συνήθως κατατάσσονται από τους διεθνείς αναλυτές με βάση το άθροισμα των συντελεστών της ισχύος τους , ορισμένοι εκ των οποίων είναι :η οικονομία, η στρατιωτική ισχύς, η γεωγραφία (έκταση και θέση), το μέγεθος του πληθυσμού, η ποιότητα κυβέρνησης κ.α.[16]. Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου του «Destined for War: Can America and China Escape Thucydides’ Trap» ο καθηγητής Άλισον παρουσιάζει την άνοδο της Κίνας τις τελευταίες δεκαετίες , τονίζοντας πως το πιο αξιοσημείωτο στατιστικό εύρημα αφορά στο Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν την χώρας (GDP). Την δεκαετία του 1980 το κινεζικό Α.Ε.Π ανερχόταν μόλις στο 7% του αμερικανικού, ενώ το 2014 έφτασε το 61%. Επιπλέον , το κινεζικό Α.Ε.Π μετρημένο με βάση την ισοτιμία αγοραστικής δύναμης – purchasing power parity ( PPP) έχει ήδη ξεπεράσει το αμερικανικό [17]! Η ραγδαία ανάπτυξη της κινεζικής οικονομίας είχε σημαντικό αντίκτυπο και σε άλλους συντελεστές ισχύος , με χαρακτηριστικότερο το παράδειγμα της ποιοτικής αναβάθμισης της στρατιωτικής ισχύος της χώρας [18].

Η πρόκληση για τις Σινοαμερικανικές σχέσεις:

Η μεγαλύτερη ίσως πρόκληση του 21ου αιώνα όσον αφορά τα ζητήματα διεθνούς πολιτικής σχετίζεται με το ενδεχόμενο η δυναμική που αναπτύσσεται μεταξύ Κίνας και Η.Π.Α να εκτονωθεί μέσω μίας στρατιωτικής σύγκρουσης. Ορισμένοι μελετητές παρομοιάζουν την κινεζική άνοδο του 21ου αιώνα με αυτή της Αθήνας τον 5ο αιώνα π.Χ. και εκείνη της Γερμανίας στις αρχές του 20ου αιώνα. Ένας αριθμός διεθνολόγων εκτιμά πως η Κίνα δεν έχει κάνει γνωστές τις πραγματικές της βλέψεις , κάτι που θα πραγματοποιηθεί μόλις αποκτήσει την αναγκαία ισχύ για να αναζητήσει την νέα της θέση στο διεθνές σύστημα [19]. Ένας από τους κυριότερους εκφραστές του επιθετικού νεορεαλισμού , ο J.J Mearsheimer , εκτιμά πως αφού η παγκόσμια ηγεμονία δεν είναι εφικτή σήμερα [20] ,η Κίνα θα προβεί κατά πάσα πιθανότητα στην εγκαθίδρυση μίας περιφερειακής ηγεμονίας στο υποσύστημα της Βορειοανατολικής Ασίας [21] . Σύμφωνα με μια μερίδα αναλυτών, η κινεζική ηγεσία προκειμένου να επιτύχει τους πολιτικούς αντικειμενικούς σκοπούς της θα προβάλει το αίτημα για την δημιουργία ενός πολυπολικού διεθνούς συστήματος , μια πραγματικότητα που αντίκειται στα αμερικανικά συμφέροντα , τα οποία ικανοποιούνται σε ένα μονοπολικό σύστημα όπου οι Η.Π.Α έχουν την πρωτοκαθεδρία [22].

Βέβαια, ορισμένοι μελετητές θεωρούν πως η δυναμική που αναπτύσσεται μεταξύ των δύο χωρών δεν καθιστά την σύγκρουση αναπόφευκτη [23] , άποψη που επιβεβαιώνεται και από την έρευνα που παρουσιάστηκε παραπάνω, η οποία περιλαμβάνει 4 περιπτώσεις κατά τις οποίες ο εκτοπισμός της κυρίαρχης δύναμης ήταν αναίμακτος [24]. Με άλλα λόγια, μια πιθανή σύγκρουση δεν θα είναι αποτέλεσμα στρατηγικής αναγκαιότητας, αλλά πολιτική επιλογή, καθώς η ύπαρξη διλημμάτων ασφαλείας δεν οδηγεί νομοτελειακά σε μια σύγκρουση [25] απόδειξη είναι η περίπτωση των ΗΠΑ και της Μεγάλης Βρετανίας στα τέλη του 19ου αιώνα , όταν οι πρώτες αναδείχτηκαν σε παγκόσμια υπερδύναμη χωρίς να έχει προηγηθεί κάποια βίαιη σύρραξη μεταξύ τους. Γίνεται, επομένως, κατανοητό πως η σύγκρουση ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Κίνα δεν είναι αναπόφευκτη, ειδικά αν ληφθούν υπόψη οι ισχυροί οικονομικοί δεσμοί των δύο χωρών και τα κοινά τους συμφέροντα, τα οποία λειτουργούν ως παράγοντες σταθερότητας [26].
Καταληκτικά, όπως παρατηρεί εύστοχα και ο καθηγητής Joseph Nye, η προσκόλληση στην έννοια του αναπόφευκτου για μια πιθανή βίαιη αντιπαράθεση μπορεί να αποτελέσει έναν από τους βασικούς λόγους για την έκρηξη της. Κάθε πλευρά πιστεύοντας πως θα καταλήξει σε πόλεμο προετοιμάζεται στρατιωτικά, μια κίνηση που ερμηνεύεται από την αντίθετη πλευρά ως επιβεβαίωση των χειρότερων φόβων της. Είναι σημαντικό, λοιπόν, να μην αφήσουμε τους φόβους για μια επικείμενη σύγκρουση που καλλιεργούνται να δημιουργήσουν μια αυτοεκλπηρούμενη προφητεία [27].

Παραπομπές:

[1] Graham T. Allison, Destined for War: Can America and China Escape Thucydides’ Trap?” (Boston: Houghton Mifflin Harcourt, 2017).
[2] Θουκυδίδης , Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου , Αθήνα , Εκδόσεις Εστία , 2008, μτφ. Άγγελος Βλάχος, τομ. Α 23.
[3] Αναστασία Κ.Παμπαλιάρη, Διπλωματική Εργασία « Οι Σινο-αμερικανικές σχέσεις τον 21ο αιώνα υπό το Πρίσμα του Θουκυδίδειου Διλήμματος Ασφαλείας» για το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Διεθνών Σπουδών (κατεύθυνση Στρατηγικών Σπουδών και Διεθνούς Πολιτικής) του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη, 2013, σ.12.
[4] Allison, G. (24 September 2015). The Thucydides Trap: Are the U.S and China Headed for War? The Atlantic. Διαθέσιμο στο : https://www.theatlantic.com/international/archive/2015/09/united-states-china-war-thucydides-trap/406756/
[5] Ι.Σ. Κολιόπουλος, Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία, 1789-1945(Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2001), σ. 204-207.
[6] Θεόδωρος Χριστοδουλίδης, Διπλωματική Ιστορία Τριών Αιώνων, Τόμος Β’, (Αθήνα: Ι.Σιδέρης, 1997), σ.267-268.
[7] ] Ι.Σ. Κολιόπουλος, Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία, 1789-1945(Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2001), σ. 221.
[8] Τσακαλογιάννης Πάνος, Σύγχρονη Ευρωπαϊκή Ιστορία: από την Βαστίλη στον 21ο αιώνα (Αθήνα: Εστία,2008), Τόμος Β’, σ.61-70.
[9] ] Ι.Σ. Κολιόπουλος, Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία, 1789-1945(Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2001), σ. 221-230.
[10] Harvard Kennedy School (Belfer center for science and international affairs), special initiative «Thucydides’s Trap», Case File [Early 20th century — United Kingdom (supported by France, Russia) vs. Germany], available at: https://www.belfercenter.org/thucydides-trap/case-file#121.
[11] Τσακαλογιάννης Πάνος, Σύγχρονη Ευρωπαϊκή Ιστορία: από την Βαστίλη στον 21ο αιώνα (Αθήνα: Εστία,2008), Τόμος Β’, σ.81-85.
[12] Waltz, Kenneth. (2011) “Θεωρία Διεθνούς Πολιτικής”, Αθήνα, Εκδόσεις Ποιότητα, 2011.
[13] Νικόλαος Πολυμέρου , Διπλωματική Εργασίας «Η Κίνα ως ανερχόμενη περιφερειακή δύναμη: περιπτωσιολογική ανάλυση της κινεζικής υψηλής στρατηγικής στην ανατολική Σινική θάλασσα» για το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών BRICS: «Οικονομία – Κοινωνία – Εξωτερική Πολιτική» του Πανεπιστημίου Πειραιώς, Πειραιάς, Φεβρουάριος 2017.
[14] Κολιόπουλος Κ. (2008), « Η στρατηγική σκέψη από την αρχαιότητα έως σήμερα», Αθήνα, Εκδόσεις Ποιότητα, σελ 44.
[15] U.S Department of Defense, Annual Report to Congress, Military and Security Developments Involving the People’s Republic of China, Washington, 2016, σ.41.
[16] Ντόκος, Θ.(31 Μαΐου 2017). «Διεθνής εικόνα κρατών και συντελεστής ισχύος». Η Καθημερινή. Διαθέσιμο στο: http://www.kathimerini.gr/912013/opinion/epikairothta/politikh/die8nhs-eikona-kratwn-kai-syntelesths-isxyos
[17] Allison, G. (24 September 2015). The Thucydides Trap: Are the U.S and China Headed for War? The Atlantic. Διαθέσιμο στο : https://www.theatlantic.com/international/archive/2015/09/united-states-china-war-thucydides-trap/406756/
[18] U.S Department of Defense, Annual Report to Congress, Military and Security Developments Involving the People’s Republic of China, Washington, 2017.
[19] Mearsheimer J.J. (2011), Why Leaders Lie: The Truth about Lying in International Politics (New York: Oxford University Press, 2011). σελ 65.
[20] Mearsheimer J.J.(2006), «H τραγωδία της Πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων», Εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα, (μτφ Κ. Κολιόπουλος), σελ. 63-65.
[21] Mearsheimer J.J. (8 December 2010), “The Gathering storm: China’s challenge to US Power in Asia”, the Chinese Journal of International Politics, volume 3, issue 4: 381-396.
[22] Clegg J. (2009), «China’s Global Strategy: Towards a Multipolar World», Pluto Press, London.
[23] Harshaw, T., interview with Fred and Kimberly Kagan (25 June 2017). «Can an Ancient Greek win America’s Wars? ». Bloomberg. Available at: https://www.bloomberg.com/view/articles/2017-06-25/can-an-ancient-greek-win-america-s-wars.
[24] Allison, G. (24 September 2015). The Thucydides Trap: Are the U.S and China Headed for War? The Atlantic. Διαθέσιμο στο : https://www.theatlantic.com/international/archive/2015/09/united-states-china-war-thucydides-trap/406756/.
[25] Αναστασία Κ.Παμπαλιάρη, Διπλωματική Εργασία « Οι Σινο-αμερικανικές σχέσεις τον 21ο αιώνα υπό το Πρίσμα του Θουκυδίδειου Διλήμματος Ασφαλείας» για το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Διεθνών Σπουδών (κατεύθυνση Στρατηγικών Σπουδών και Διεθνούς Πολιτικής) του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη, 2013, σ.106.
[26] Α.Γκόφας, Ν.Τζιφάκης (2017), «Θεωρητικές Προβολές στη Διεθνή Πολιτική- Η Σινοαμερικανική Πρόκληση», Αθήνα, Εκδόσεις Πεδίο, σ.58.
[27] J.Nye (2006), «The Challenge of China» στο «How to make America safe: New Policies for National Security» του Stephen Van Evera, Cambridge, Tobin Project, σ.74-77.