Η απαλλοτρίωση γης ως μέσο επίλυσης των κοινωνικών ανισοτήτων;

του Γιώργου Αξιάρη

Η Νότιος Αφρικής είναι γνωστή σε όλους μας εξαιτίας του Apartheid, δηλαδή του διαχωρισμού της κοινωνίας με βάση φυλετικά κριτήρια. Έπειτα, από την πτώση του καθεστώτος, η Νότιος Αφρική παρά τις εσωτερικές δυσκολίες που αντιμετωπίζει, λίγες φορές έχει έρθει στο επίκεντρο της διεθνούς σκηνής. Ωστόσο, πρόσφατα, ο Πρόεδρος Τραμπ, μέσω του Twitter, αναφέρθηκε στο ζήτημα της αναδιανομής της γης και των δολοφονιών των αγροτών. Πρόκειται για δύο φαινόμενα που, εκ πρώτης όψεως, εγείρουν απορίες, αναφορικά με τον λόγο που οι ΗΠΑ -και γενικότερα η διεθνής κοινότητα- θα μπορούσαν να ενδιαφέρονται για ένα κατά τ’ άλλα εσωτερικό θέμα.

Κοιτάζοντας όμως βαθύτερα, βλέπει κανείς ότι πρόκειται για φαινόμενα που διχάζουν την Νότιο Αφρική, καθώς οι δολοφονίες των αγροτών έχουν έναν βαθιά φυλετικό χαρακτήρα: τα θύματα είναι συνήθως λευκοί αγρότες και οι θύτες μαύροι Νοτιοαφρικανοί. Το γεγονός αυτό αφενός θέτει σε αμφισβήτηση την αποτελεσματικότητα των διαδικασιών συμφιλίωσης που έλαβαν χώρα μετά το τέλος του Apartheid και αφετέρου θίγει το ζήτημα των ανισοτήτων ιδίως στην ιδιοκτησία.

Από το 1913 και έπειτα, οι λευκοί στην Νότιο Αφρική αφαίρεσαν σχεδόν καθολικά το δικαίωμα ιδιοκτησίας από τους μαύρους. Το καθεστώς αυτό άλλαξε το 1993, όταν το καθεστώς φυλετικών διακρίσεων πλησίαζε στο τέλος του. Θεσπίστηκαν, ως εκ τούτου, νόμοι αναδιανομής της γης έναντι αποζημίωσης, με σκοπό να αποκτήσουν ιδιοκτησία και οι μαύροι πολίτες και να γεφυρωθεί το χάσμα. Εντούτοις, 25 χρόνια μετά, το χάσμα συνεχίζει να υπάρχει. Η  μειονότητα των λευκών εξακολουθεί να κατέχει σχεδόν το 75% της γης, με αποτέλεσμα να έχει διαδοθεί η αντίληψη ότι εξακολουθεί να εξουσιάζει, εκμεταλλευόμενη τον πλούτο που είχε στα χέρια της από την εποχή του Apartheid. Έτσι, αναδείχθηκε η άποψη περί απαλλοτρίωσης της γης χωρίς αποζημίωση. Πρόκειται για μια θέση, η οποία είναι ευρέως διαδεδομένη και την οποία έχουν υποστηρίξει τόσο ο πρώην Πρόεδρος της Νοτίου Αφρικής, Τζέικομπ Ζούμα, όσο και ο νυν, Σίρυλ Ραμαφόσα. Ο τελευταίος μάλιστα έθεσε το ζήτημα προς εξέταση με σκοπό την τροποποίηση σχετικών διατάξεων του Συντάγματος. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, μέσω της υποχρεωτικής απαλλοτρίωσης γης που κατέχουν οι λευκοί, είναι δυνατόν να επιτευχθεί πραγματική ισότητα και δικαιοσύνη, καθώς η γη αποκτήθηκε από τους λευκούς κατά την διάρκεια ενός άδικου καθεστώτος και σε βάρος των μαύρων πολιτών της χώρας. Η αναδιανομή θα οδηγήσει στην ανάπτυξης της Νοτίου Αφρικής, καθώς πρόκειται για μια κατ’ εξοχήν γεωργική χώρα, η οποία παρ’ όλα αυτά μαστίζεται από μια σειρά κοινωνικών φαινομένων όπως η ανεργία, η οποία φτάνει το 27%, τον HIV, με σχεδόν 7,2 εκατομμύρια ανθρώπων να ζουν με τον ιό, την έμφυλη βία και την αδυναμία πρόσβασης σε προϊόντα υγιεινής, την έντονη και βίαιη εγκληματικότητα και την ξενοφοβία.

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η αναδιανομή γης -με αποζημίωση- συμβαίνει από το 1993. Το κράτος της Νοτίου Αφρικής αγόρασε εκτάσεις προς διανομή, ενώ έδωσε την δυνατότητα χρηματικής αποζημίωσης, σε αυτούς που δεν την επιθυμούσαν. Ωστόσο, η αναδιανομή δεν έλυσε το πρόβλημα. Αντίθετα, δημιούργησε ένα ακόμη: Μεγάλος αριθμός ανθρώπων έλαβε μέσα σε μια νύχτα, γη χωρίς να έχει τα εργαλεία, τη γνώση και τις δεξιότητες για την σωστή αξιοποίηση αυτής. Το γεγονός αυτό δείχνει ότι η αναδιανομή της γης -με ή χωρίς αποζημίωση- δεν επαρκεί για την καταπολέμηση της ανισότητας. Αντιθέτως, πρέπει να συνοδεύεται από την παροχή μέσων, εκπαίδευσης και κινήτρων στους νέους αγρότες, προκειμένου να δημιουργηθούν ευνοϊκές συνθήκες για την υιοθέτηση και ανάπτυξη του επαγγέλματος και να προκύψουν απτά αποτελέσματα, από τα οποία θα ωφεληθούν τόσο η οικονομία της Νοτίου Αφρικής όσο και οι ίδιοι οι άνθρωποι. Οτιδήποτε άλλο μπορεί να εντείνει την ήδη αυξημένη πόλωση της κοινωνίας, την όξυνση των ανισοτήτων και να αναζωπυρώσει το αίσθημα εκδίκησης για τις κτηνωδίες του παρελθόντος.

Παράλληλα, η απαλλοτρίωση της γης χωρίς αποζημίωση εγείρει σοβαρά ζητήματα σχετικά με το δικαίωμα στην ιδιωτική ιδιοκτησία, όπως άλλωστε προβλέπεται και από την Οικουμενική Διακήρυξη για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, η οποία αναφέρει ότι “κανείς δεν μπορεί να στερηθεί αυθαίρετα της ιδιοκτησίας του”. Επιπλέον, μία τέτοια αλλαγή στο Σύνταγμα της χώρας θέτει σε κίνδυνο τις διεθνείς επενδύσεις στην Νότιο Αφρική ιδίως στον τομέα της γεωργίας, από τον οποίον εξαρτάται. Ο λόγος άλλωστε που ο Τραμπ ενδιαφέρεται για τις εξελίξεις στην εσωτερική νομοθεσία, είναι γιατί οι ΗΠΑ στο πλαίσιο της αναπτυξιακής συνεργασίας με τις χώρες της Αφρικής, θέτουν ως προαπαιτούμενο την ύπαρξη νομοθεσίας που προστατεύει την ιδιοκτησία. Μία τέτοια τροποποίηση του Συντάγματος, λοιπόν, θα έθετε σε κίνδυνο, εκτός των άλλων, την πρόσβαση σε αναπτυξιακή βοήθεια και τις μελλοντικές επενδύσεις.

Η Νότιος Αφρική δεινοπαθεί. Η πλειοψηφία του πληθυσμού έχει αναμνήσεις ενός βάναυσου, ρατσιστικού καθεστώτος, η ανάπτυξη είναι ανύπαρκτη, οι ηγέτες της διεφθαρμένοι και η λύση ανύπαρκτη. Στην πραγματικότητα η ρητορική περί απαλλοτρίωσης αποτελεί ακόμη μία μέθοδο προκειμένου να αποδοθούν κάπου όλες οι κακουχίες που βιώνει ο ταλαιπωρημένος πληθυσμός, ενώ σκάνδαλα για διαφθορά των πολιτικών έρχονται στην επιφάνεια το ένα μετά το άλλο. Αν το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο επιθυμούσε αύριο να εκκινήσει την διαδικασία αναθεώρησης του Συντάγματος θα έθετε σε κίνδυνο την σταθερότητα της χώρας. Η διεθνής αντίδραση θα οδηγούσε σε μία ακόμη υποτίμηση του νοτιοαφρικανικού Ραντ, την στιγμή που γίνεται προσπάθεια για έλεγχο του πληθωρισμού. Από την άλλη μεριά, στο εσωτερικό της χώρας θα σχηματίζονταν δύο στρατόπεδα, με τους μεν να πανηγυρίζουν για την πολυπόθητη νίκη και τους δε να νιώθουν ότι απειλούνται.

H SAFIA (Student Association For International Affairs) δεν υιοθετεί ως Οργανισμός πολιτικές θέσεις. Οι απόψεις που δημοσιεύονται στο The SAFIA Blog αποδίδονται αποκλειστικά στους συγγραφείς  και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Σωματείου, του Διοικητικού Συμβουλίου ή των κατά περίπτωση και καθ’οιονδήποτε τρόπο συνεργαζόμενων φορέων.