της Ευτυχίας Σουφλέρη
Στην εποχή του Διαδικτύου, της ψηφιακής ενημέρωσης και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, το παραδοσιακό φαινόμενο της προπαγάνδας εκσυγχρονίστηκε όπως επιβάλλουν οι εξελίξεις. Η μετάλλαξη αυτή έφερε στο προσκήνιο νέες τεχνικές παραποίησης της πραγματικότητας και αποπροσανατολισμού της κοινής γνώμης. Ενδεικτικοί της σημερινής πραγματικότητας είναι οι όροι «μετά-αλήθεια» και «fake news», με μικρές σημειολογικές διαφορές μεταξύ τους και με κοινό σημείο τις -ιδεολογικές- παρωπίδες στην ανάγνωση των ειδήσεων.
Η «μετά-αλήθεια» ως όρος περιγράφει την αμφισβήτηση της αντικειμενικής ύπαρξης των γεγονότων με μία ταυτόχρονη υποτίμηση της σημασίας της αλήθειας. Σύμφωνα με το λεξικό της Οξφόρδης που την ανακήρυξε λέξη της χρονιάς για το 2016, ο νεολογισμός αυτός σημαίνει την υποβάθμιση της πραγματικότητας που ικανοποιώντας το θυμικό, αποτελεί συχνά μαζική πεποίθηση και γι΄αυτό δεν υπόκειται στον ορθολογικό έλεγχο των «ειδικών». Σαφέστερα, πρόκειται για την γκρίζα ζώνη ανάμεσα στην αλήθεια και το ψέμα, όπως εξηγεί ο συγγραφέας και σχολιαστής Ralph Keyes στο βιβλίο του «Η εποχή της μετα-αλήθειας: Ανεντιμότητα και εξαπάτηση στην καθημερινή ζωή». Υποστηρίζει λοιπόν πως «Κάποτε είχαμε την αλήθεια και το ψέμα. Τώρα έχουμε την αλήθεια, το ψέμα και κάποιες δηλώσεις που μπορεί να μην είναι αλήθεια αλλά δεν είναι δυνατόν να τις αποκαλέσουμε και ψέμα. Αυτό είναι η μετα-αλήθεια. Βρίσκεται ανάμεσα στην αλήθεια και το ψέμα, ανάμεσα στην ανεντιμότητα και την τιμιότητα, ανάμεσα στη μυθοπλασία και την αναφορά σε γεγονότα.» Στην πράξη, ο όρος «μετα-αλήθεια» χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει την προεκλογική εκστρατεία του Τραμπ αλλά και για να φωτογραφίσει το χειρισμό σημαντικών πολιτικών ζητημάτων, όπως το δημοψήφισμα για το Brexit. Συγκεκριμένα, οι υπέρμαχοι του Brexit συνέχιζαν μέχρι τέλους να ισχυρίζονται ότι η συμμετοχή στην Ε.Ε. κόστιζε στους Άγγλους 350 εκατομμύρια στερλίνες την εβδομάδα, την ίδια στιγμή που οι επίσημες στατιστικές αρχές έδιναν σαφή στοιχεία που το διέψευδαν.
Στο ίδιο ακριβώς πλαίσιο, ο όρος «fake news» (ψευδείς ειδήσεις) ανακηρύχθηκε η «Λέξη της Χρονιάς 2017» από το Λεξικό Κόλινς που ορίζεται ως: «ψευδείς, συχνά εντυπωσιακές, πληροφορίες που διαδίδονται υπό το πρόσχημα της είδησης». Ο αρκετά απλουστευμένος ορισμός τους, συγκριτικά με την «μετά-αλήθεια», δεν καθιστά τα fake news ένα λιγότερο σύνθετο πρόβλημα τόσο για τους πολίτες που παραπλανώνται απ’ αυτά όσο και για την έγκυρη δημοσιογραφία που εξαιτίας των κιτρινισμών και των hoaxes βλέπει τα ποσοστά εμπιστοσύνης των πολιτών απέναντι στα μέσα ενημέρωσης να μειώνονται δραματικά
Μέσα σε κλίμα γενικευμένης καχυποψίας, το αμερικανικό ερευνητικό κέντρο Brookings Institute διεξήγαγε έρευνα λίγο πριν τις ενδιάμεσες εκλογές στις ΗΠΑ με στόχο να διαπιστωθεί αν τα fake news έπαιξαν ρόλο στην διαμόρφωση της ψήφου αλλά και της συλλογικής συνείδησης και αντιμετώπισης απέναντι σε κάποια ζητήματα. Από τα αποτελέσματα της έρευνας προέκυψε πως το 57% των ερωτηθέντων είχαν έρθει αντιμέτωποι με fake news που διαμόρφωναν την ατζέντα των ειδήσεων κατά τις προεκλογικές εκστρατείες, ενώ το 19% από αυτούς παραδέχτηκαν ότι αυτές οι ψευδείς ειδήσεις είχαν επηρεάσει την ψήφο τους. Επιπλέον, ως ιδιαίτερα ανησυχητικό παρουσιάζεται στην έρευνα το γεγονός ότι σχεδόν οι μισοί πιστεύουν ότι στην προεκλογική περίοδο του 2018 κυκλοφόρησαν ακόμη περισσότερα fake news από την αντίστοιχη του 2016. Τότε, ήταν που είχαν δημιουργηθεί 140 βάσεις ψευδών ειδήσεων, δηλαδή ψεύτικα sites που δημιουργούσαν από την αρχή ψεύτικες ειδήσεις στην πόλη Βελεσά της ΠΓΔΜ, εξυπηρετώντας την κομματική γραμμή του Trump και κερδίζοντας πάρα πολλά αμερικάνικα κλικ μαζί με τα αντίστοιχα χρήματα.
Την ίδια περίοδο, δημοσιογραφικοί κολοσσοί που αρνούνται να παραδώσουν τα κλειδιά της έγκυρης ενημέρωσης στην «μετά-αλήθεια» σε συνεργασία με το Columbia Journalism Review έστησαν ένα περίπτερο εφημερίδων σε κεντρικό σημείο της Νέας Υόρκης όπου πωλούνταν οι εφημερίδες Time, The Economist, The New York Times, The Wall Street Journal με αλλαγμένους τίτλους (The Informationalist, The Manhattan Daily, Hussle) και τελείως ψεύτικες ειδήσεις στο εξώφυλλό τους. Όλες οι ειδήσεις που συμπεριλήφθηκαν στην καμπάνια επαγρύπνησης του αναγνωστικού κοινού απέναντι στα fake news είχαν γίνει πιστευτές και θα μπορούσαν να φανούν καθοριστικές ενόψει των ενδιάμεσων εκλογών. Επιπλέον, είχαν συμπεριληφθεί στις «προσομοιώσεις» των εφημερίδων οδηγίες για τον εντοπισμό των fake news, κάτι σαν εγχειρίδιο για την αναγνώριση της παραπληροφόρησης με ταυτόχρονη επισήμανση για τους αναγνώστες να μην θεωρούν ψεύτικες όσες ειδήσεις δεν συμπίπτουν με την ιδεολογία τους και έτσι να φτάνουν σε ένα άλλο άκρο καχυποψίας.
Ωστόσο, οι προκλήσεις της ψηφιακής εποχής είναι κάτι περισσότερο από την έλευση της «μετά-αλήθειας». Οι προκλήσεις είναι και οι παράγοντες που ευνόησαν την μετα-αλήθεια, όπως ο τεράστιος όγκος πληροφοριών που δέχεται ο μέσος πολίτης καθημερινά και η αποσπασματική προσοχή που έχει αναπτύξει χωρίς ποτέ σχεδόν να έχει τον χρόνο ή την διάθεση να διαβάσει μια ανάλυση, παρά μόνο τίτλους οι οποίοι είναι εσκεμμένα υπερβολικοί στα όρια του ψέματος. Εκ των πραγμάτων η καπιταλιστική συνθήκη της βιομηχανίας των μέσων επιβάλλει την ποσότητα έναντι της ποιότητας, την ταχύτητα έναντι της δημοσιογραφικής έρευνας και σε τελική ανάλυση την «μετά-αλήθεια» έναντι της αλήθειας. Χαρακτηριστικό είναι πως σύμφωνα με μελέτες, οι ψευδείς ειδήσεις αναπτύσσουν γεωμετρική ταχύτητα εξάπλωσης στο Twitter, εις βάρος των αληθινών ειδήσεων που εντυπωσιάζουν συναισθηματικά λιγότερο.
Σε μία σχηματική παρουσίαση του φαινομένου, μία υποθετική τριγωνοποίηση με κορυφή του τριγώνου τα fake news θα βλέπαμε ως βάση τις επιδιώξεις της διαφήμισης για κλικ και την ανταπόκριση του κοινού χάρη στην βουλιμία για πληροφορία, στην μία πλευρά του τριγώνου την «μετά-αλήθεια» και στην άλλη την κακώς εννοούμενη προπαγάνδα. Η αντιμετώπιση αυτού του φαινομένου θα μπορούσε να βρίσκεται στην αποδόμηση αυτού του τριγώνου. Ξεκινώντας από την βάση, θα ήταν ουτοπικό να προσπαθήσουμε να αλλάξουμε τις επιδιώξεις της διαφήμισης, αλλά ρεαλιστικό να αλλάξουμε την επαφή του κοινού με τις ειδήσεις μέσω την αντιμετώπισης του μιντιακού αναλφαβητισμού, δεδομένου ότι υπάρχουν δημοσιογράφοι που συνεχίζουν να κάνουν σωστά την δουλειά τους. Διαφορετικά, θα ήταν δυστοπικό τα όρια της αλήθειας να φτάνουν μέχρι εκεί που φτάνουν τα όρια της φαντασίας αυτών που γράφουν τις ειδήσεις ή ακόμα χειρότερα αυτών που τις μεταδίδουν παραλλαγμένες.
H SAFIA (Student Association For International Affairs) δεν υιοθετεί ως Οργανισμός πολιτικές θέσεις. Οι απόψεις που δημοσιεύονται στο The SAFIA Blog αποδίδονται αποκλειστικά στους συγγραφείς και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Σωματείου, του Διοικητικού Συμβουλίου ή των κατά περίπτωση και καθ’οιονδήποτε τρόπο συνεργαζόμενων φορέων.
the SAFIA Blog 