από την Χάρι Παπαντωνάκη, ερευνήτρια στην υποομάδα «Περιβάλλον & Ενέργεια»

Είναι γεγονός ότι οι ενεργειακές απαιτήσεις συνεχώς αυξάνονται. Ποτέ άλλοτε η ανθρωπότητα δεν είχε τόσο μεγάλες ενεργειακές ανάγκες. Θα υπέθετε συνεπώς κανείς ότι η πρόσβαση στο αγαθό της ενέργειας είναι δεδομένη για όλους. Ακόμα και στις μέρες μας όμως το 1/6 του πληθυσμού αδυνατεί ή δυσκολεύεται να έχει πρόσβαση σε βασικές υπηρεσίες ενέργειας. Οι άνθρωποι αυτοί δεν έχουν τη δυνατότητα για θέρμανση, φωτισμό, ηλεκτρισμό, μαγείρεμα και μεταφορά [1]. Το κοινωνικό φαινόμενο που περιγράφει αυτή την κατάσταση αποκαλείται ενεργειακή φτώχεια. Το ζήτημα της ενεργειακής φτώχειας, όντας αντικείμενο μελέτης των τελευταίων ετών, δεν έχει στη διάθεσή του τους κατάλληλους μετρητικούς δείκτες και τα στατιστικά που θα λειτουργούσαν ως επαρκή εργαλεία προσδιορισμού και στη συνέχεια αντιμετώπισης του φαινομένου.

Η αοριστία της έννοιας διακρίνεται και από το γεγονός ότι ορίζεται διαφορετικά για τις αναπτυσσόμενες και τις αναπτυγμένες χώρες. Στις αναπτυσσόμενες χώρες, η ενεργειακή φτώχεια ορίζεται ως η αδυναμία πρόσβασης σε βασικές ενεργειακές υπηρεσίες, όπως ηλεκτρισμός και θέρμανση. Για τις αναπτυγμένες χώρες αντίστοιχα, ενεργειακά φτωχός θεωρείται όποιος πληρώνει πάνω από το 10% του εισοδήματος του για την παροχή ενεργειακών υπηρεσιών στην χώρα όπου διαμένει [2]. Το παγκόσμιο αυτό φαινόμενο, παρότι ακόμα και σε επίπεδο θεσμών δεν είναι ευρέως γνωστό, έχει πολυδιάστατο χαρακτήρα καθώς εμπεριέχει οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές πτυχές. Επομένως, τόσο η διερεύνηση και η μελέτη του  όσο και ο ακριβής προσδιορισμός του, κρίνονται αναγκαία βήματα για την αντιμετώπισή του.

Η ενεργειακή φτώχεια σε αριθμούς

Σύμφωνα με τη ετήσια έκθεση του Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας για το 2017, ο αριθμός των ανθρώπων που δεν έχουν πρόσβαση σε βασικές για μία αξιοπρεπή διαβίωση υπηρεσίες αγγίζει τα 1,3 δις παγκοσμίως. Το 2017, 1,3 δις άνθρωποι δεν είχαν πρόσβαση σε ηλεκτρισμό και 2,6 δις δεν είχαν καθαρές εγκαταστάσεις μαγειρέματος. Οι αναπτυσσόμενες χώρες λαμβάνουν την πρωτιά, καθώς η πλειονότητα των χωρών αυτών και κυρίως τα κράτη στην Υποσαχάρια Αφρική υποφέρουν από ενεργειακή φτώχεια [3].

Στην Ε.Ε. το 10-11% των κατοίκων θεωρούνται ενεργειακά φτωχοί. Την περίοδο 2010-2011, σχεδόν το 10% δεν είχε θέρμανση, το 16% ζούσε σε σπίτια με υγρασία, όπου έσταζαν οι τοίχοι και το 9% καθυστερούσε ή αδυνατούσε να πληρώσει τους λογαριασμούς του ηλεκτρικού ρεύματος. Η χώρα που υποφέρει περισσότερο από την ενεργειακή ένδεια στην Ε.Ε. είναι η Βουλγαρία, όπου το 40% των ανθρώπων εντάσσονται σε αυτή την κατηγορία. Ακολουθούν χώρες, όπως η Ελλάδα, η Κύπρος, η Πορτογαλία και η Ισπανία, που παρά το ζεστό τους κλίμα, έχουν μεγάλα ποσοστά ενεργειακής φτώχειας κυρίως λόγω της οικονομικής κρίσης που τις πλήττει τα τελευταία χρόνια [4].

Αίτια και συνέπειες

Η ενεργειακή φτώχεια αν και είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την εισοδηματική φτώχεια, δεν ταυτίζεται με αυτή. Τα αίτια της είναι ποικίλα. Πιο συγκεκριμένα, οι αυξήσεις των τιμών των καυσίμων, του πετρελαίου και φυσικού αερίου κατά κύριο λόγο, εντείνουν το φαινόμενο. Οι δαπάνες για ενεργειακές υπηρεσίες καταλαμβάνουν τη δεύτερη θέση μετά την απόκτηση τροφής σε κάθε σπίτι. Στην Ε.Ε. από το 2005 έως το 2007 οι τιμές για την παροχή ηλεκτρικού ρεύματος αυξήθηκαν κατά 29% ενώ στις ΗΠΑ μόλις 5%. Συνεπώς οικογένειες χαμηλού οικονομικού υπόβαθρου έχουν πολύ περιορισμένες επιλογές για τον τύπο καυσίμων που θα χρησιμοποιήσουν. 

Η αύξηση των τιμών των ενεργειακών υπηρεσιών δε συμβαδίζει με αύξηση εισοδημάτων. Τα χαμηλά εισοδήματα αυξάνουν τις πιθανότητες να συμπεριληφθεί ένα νοικοκυριό στη λίστα των ενεργειακά φτωχών. Λόγω της οικονομικής δυσχέρειας, των μέτρων λιτότητας που λαμβάνονται σε κρατικό επίπεδο και της παρεπόμενης περικοπής εσόδων, ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι δεν έχουν χρήματα για θέρμανση.  Η κοινωνική προστασία που θα εξασφάλιζε μία αξιοπρεπή ανθρώπινη διαβίωση κρίνεται ανεπαρκής έως και ελλιπής σε πλειάδα κρατών.

Η ενεργειακή αποδοτικότητα σπιτιών και κτιρίων καθορίζει την ποσότητα καυσίμων που χρησιμοποιούνται για τη θέρμανσή του. Αυτό σημαίνει ότι οι κάτοικοι σπιτιών που χαρακτηρίζονται μη αποδοτικά, αναγκάζονται να ξοδεύουν τεράστια ποσά για να τα διατηρήσουν ζεστά κατά τη διάρκεια του χειμώνα ή δροσερά την περίοδο του καλοκαιριού. Η κακή ποιότητα των κατασκευών, χωρίς μόνωση, χειροτερεύει την κατάσταση για τους ανθρώπους που διαμένουν σε αυτές.

Οι συνέπειες της ενεργειακής φτώχειας αφορούν την υγεία, το περιβάλλον και την κοινωνία. Όσον αφορά την υγεία, έχει παρατηρηθεί ότι οι άνθρωποι που διαμένουν σε σπίτια χωρίς πρόσβαση σε θέρμανση είναι πιο ευάλωτοι σε σωματικές και ψυχικές ασθένειες. Ενδεικτικά, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας επισημαίνει τη συνεισφορά της ενεργειακής φτώχειας για την ανάπτυξη καρδιαγγειακών και αναπνευστικών νόσων, άγχους και κατάθλιψης καθώς και την αύξηση της θνητότητας κατά τη διάρκεια του χειμώνα [5].

Οι περιβαλλοντικές συνέπειες του φαινομένου σχετίζονται με την εμφάνιση της αιθαλομίχλης. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται στις αναπτυγμένες χώρες όπου πολλά νοικοκυριά για να θερμανθούν χρησιμοποιούν σόμπες που καίνε στερεά καύσιμα, κυρίως ξύλο και κάρβουνο, με αποτέλεσμα να προκαλείται ένα είδος ατμοσφαιρικής ρύπανσης λόγω των σωματιδίων που εκπέμπονται. Στις αναπτυσσόμενες χώρες δε, η κατάσταση αυτή προκαλεί ρύπανση του αέρα σε εσωτερικούς χώρους. Λόγω της  ανυπαρξίας ηλεκτρισμού χρησιμοποιούνται ξυλόσομπες και ξυλόφουρνοι που προκαλούν την εκπομπή αερίων με επίδραση τόσο επιβλαβή για τον άνθρωπο, κυρίως τις γυναίκες και τα παιδιά, ανάλογη του να κάπνιζε δύο πακέτα τσιγάρα ημερησίως [4].

Οι κοινωνικές συνέπειες του φαινομένου αποδίδονται σε έναν φαύλο κύκλο ο οποίος παρατηρείται να λαμβάνει χώρα κυρίως στα αναπτυσσόμενα κράτη αλλά ακόμα και στα χαμηλά οικονομικά στρώματα των ανεπτυγμένων κρατών. Σε μια γενικευμένη κατάσταση φτώχειας, τα σπίτια δεν έχουν πρόσβαση σε ηλεκτρισμό και θέρμανση, επομένως τα παιδιά δεν είναι σε θέση να αφοσιωθούν στην μόρφωσή τους (π.χ. μάθημα στα σχολεία ή μελέτη στο σπίτι). Μακροπρόθεσμα, αυτή η κατάσταση δημιουργεί προβλήματα επαγγελματικής αποκατάστασης, με αποτέλεσμα να μεγεθύνεται το φαινόμενο της ανεργίας, ακόλουθα της οικονομικής δυσπραγίας και τελικά να διαιωνίζεται η αδυναμία πρόσβασης σε ενεργειακές υπηρεσίες.

Μέτρα σε παγκόσμιο, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο

  • Ηνωμένα Έθνη

Σε παγκόσμιο επίπεδο, τα Ηνωμένα Έθνη με τους 17 Στόχους για τη βιώσιμη ανάπτυξη (SDG’s) του 2015 επιθυμούν να δημιουργήσουν ένα πλαίσιο ισότητας, ειρηνικής συνύπαρξης και ευμάρειας όλων των κρατών ανεξαιρέτως. Από το σχήμα αυτό δε θα μπορούσε να απουσιάζει η ενέργεια, η πρόσβαση στην οποία αποτελεί καίριο πυλώνα της βιώσιμης ανάπτυξης. Έτσι, λοιπόν 2 στόχοι, ο στόχος 1 και 7 απευθύνονται σε αυτό το ζήτημα.

Από τη μία, ο στόχος 1 αφορά στην εξάλειψη κάθε μορφής φτώχειας. Η ενεργειακή φτώχεια αποτελεί μία πτυχή της εισοδηματικής φτώχειας και γι’ αυτό το λόγο δε θα πρέπει να λησμονείται. Τα Ηνωμένα Έθνη καλούν τα κράτη να λάβουν όλα τα απαραίτητα μέτρα για την προώθηση ενός δικαιώματος που θα δώσει σε όλους τους ανθρώπους τη δυνατότητα να ζουν αξιοπρεπώς. Η πρόσβαση σε ενεργειακές υπηρεσίες μπορεί να ενισχύσει την γεωργία, τη βιομηχανία, την εκπαίδευση και την υγεία, τομείς που με τη σειρά τους αποτελούν σημαντικούς πυλώνες για πρόοδο και οικονομική ανάπτυξη των χωρών.

Ο στόχος 7 από την άλλη έχει ως θέμα την εξασφάλιση της πρόσβασης σε ενέργεια, οικονομικά προσιτή, καθαρή, αξιόπιστη και βιώσιμη για όλους τους ανθρώπους μέχρι το 2030. Ο συγκεκριμένος στόχος είναι αλληλένδετος με την καταπολέμηση της ενεργειακής φτώχειας, που όπως και η «κανονική» φτώχεια αποτελεί κριτήριο διάκρισης και ανισότητας. Τα Ηνωμένα Έθνη τονίζουν την ανάγκη μετάβασης σε ανανεώσιμες μορφές ενέργειας καθώς και το γεγονός ότι η πρόσβαση στην ενέργεια για να καταπολεμήσει τη φτώχεια, θα πρέπει να είναι ανοιχτή για όλους χωρίς εξαιρέσεις. Ο στόχος 7 επικεντρώνεται στην ανάγκη ενεργειακής μετάβασης, δηλαδή της αλλαγής των ενεργειακών συστημάτων, απομάκρυνσης από τους ορυκτούς πόρους  και προσανατολισμού τους προς μία πιο βιώσιμη κατεύθυνση [5].

  • E.E.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση με τη σειρά της έχει προωθήσει μία σειρά μέτρων για την εξάλειψη του φαινομένου.  Μέσα από διάφορα ψηφίσματα και οδηγίες, με αρχικό έτος το 2009 όταν έγινε η πρώτη προσπάθεια ορισμού σε ευρωπαϊκό επίπεδο της ενεργειακής φτώχειας, έχει προχωρήσει σε υιοθέτηση μέτρων που στηρίζονται σε 4 βασικούς άξονες. Πρώτον με τις λεγόμενες οικονομικές παρεμβάσεις, η Ε.Ε. στοχεύει να στηρίξει ανθρώπους που είναι θύματα διακοπών ηλεκτροδότησης και εξώσεων, παρέχοντάς τους οικονομική βοήθεια. Δεύτερον, στις περισσότερες χώρες της Ε.Ε. ενθαρρύνεται η λήψη μέτρων κοινωνικής προστασίας, όπως η μείωση του κόστους των λογαριασμών ρεύματος για τους ευάλωτους καταναλωτές και η αποφυγή ή η χρήση της διακοπής ηλεκτροδότησης ως μέσου έσχατης προσφυγής. Τρίτον, η βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας των κτιρίων αποτελεί σημαντικό μέτρο. Πιο συγκεκριμένα, η Ε.Ε. μέσω προγραμμάτων σε κρατικό επίπεδο δίνει κίνητρα, όπως δάνεια σε ευάλωτους καταναλωτές για να ανακαινίσουν τα σπίτια τους ώστε να αυξηθεί η ενεργειακή τους απόδοση. Τέλος,  η δημιουργία του Παρατηρητήριου για την Ενεργειακή Φτώχεια το 2018, που συνδέεται άρρηκτα με το νομοθετικό πακέτο της Ε.Ε. «Καθαρή Ενέργεια για όλους» αποσκοπεί στη θεσμοθέτηση δεικτών για τον προσδιορισμό της έννοιας «ενεργειακά φτωχός πολίτης», στην παροχή βοήθειας και τεχνογνωσίας στα κράτη για εύρεση πιο αποτελεσματικών λύσεων και τη διάχυση πληροφοριών στο θέμα αυτό [6].

  • Ελλάδα

Στην Ελλάδα, ενεργειακά φτωχό θεωρείται το νοικοκυριό που δαπανά πάνω από το 10% του εισοδήματός του για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών του. Η θεσμοθέτηση του παραπάνω δείκτη καθίσταται εφικτή αφού ληφθούν υπόψη και άλλα κριτήρια κοινωνικού, γεωγραφικού και δημογραφικού περιεχομένου [7]. Οι εθνικές πολιτικές που εφαρμόζονται για την αντιμετώπιση της προβληματικής αυτής κατάστασης κρίνονται ανεπαρκείς καθώς απουσιάζει ο μακροπρόθεσμος σχεδιασμός που θα εξάλειφε το φαινόμενο από τη ρίζα. Ενδεικτικά τα μέτρα αυτά περιορίζονται στη μορφή επιδομάτων, όπως το «κοινωνικό οικιακό τιμολόγιο» της ΔΕΗ, τη δυνατότητα παροχής ηλεκτρικής ενέργειας (έως και 300 kWh για το 2015) σε νοικοκυριά που αδυνατούν να πληρώσουν τους λογαριασμούς παροχής ηλεκτρικού ρεύματος, την επιδότηση του ενοικίου, το επίδομα πετρελαίου θέρμανσης και το πρόγραμμα ενεργειακής αναβάθμισης κατοικιών «Εξοικονόμηση κατ‘ Οίκον». Ωστόσο, για την αντιμετώπιση του φαινομένου κρίνεται επιτακτική η χάραξη συνεκτικής στρατηγικής στους ακόλουθους τομείς:

  • Ενημέρωση και Εκπαίδευση πολιτών
  • Αύξηση της ενεργειακής αποδοτικότητας των κτιρίων
  • Μετάβαση στις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας

Συμπεράσματα

Από τα παραπάνω γίνεται εμφανές ότι η ενεργειακή φτώχεια αποτελεί μία από τις πιο περίπλοκες και ταυτόχρονα επείγουσες προς επίλυση προκλήσεις της διεθνούς κοινότητας. Η έλλειψη δεικτών και ενός ενιαίου ορισμού δυσχεραίνουν την εξεύρεση λύσεων και οι πολιτικές που έχουν ληφθεί μέχρι στιγμής αν και περιορισμένης έκτασης κρίνονται αξιόλογες. Επιπρόσθετα, όπως έχει γίνει αντιληπτό η ενεργειακή φτώχεια συνδέεται άρρηκτα με την οικονομική φτώχεια και η καταπολέμηση της μίας προϋποθέτει την επιτυχή εξάλειψη της άλλης. Από τα μέτρα που έχουν αναφερθεί πιο επιτακτικά κρίνεται αυτά της βελτίωσης της ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων και μετάβασης στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας για τις αναπτυγμένες χώρες και η εξασφάλιση του δικαιώματος πρόσβασης σε  καθαρές και βιώσιμες μορφές ενέργειας μέσω της δημιουργίας κατάλληλων υποδομών στις αναπτυσσόμενες.

Παραπομπές

[1] Mesmerics, T. (2017). Energy Poverty Handbook. [ebook] Brussels: European Parliament, pp.22-23. Available here: [Accessed 18 Nov. 2018].

[2] Bouzarovski, S. (2014). Energy poverty in the European Union: landscapes of vulnerability. WIRE’s Energy and Environment, 3(3), pp.276-289.

[3]  Energy Access Outlook. (2017). [pdf] International Energy Agency, pp.57-59. Available here: [Accessed 10 Nov. 2018].

[4]  O’ Keefe, P. (2010). The Future of Energy Use. 2nd ed. Earthscan, pp.62-63.

[5] Accelarating SDG 7: Interlinkagesamong energy, poverty and inequalities. (2015). [ebook] United Nations, pp.3-7. Available here: [Accessed 10 Oct. 2018].

[6] Pye S., (2015) INSIGHT E STUDY Energy poverty and vulnerable consumers in the energy sector across the EU: analysis of policies and measures, pp. 83-86 [pdf] Available here: [Accessed 17 Oct. 2018].

[7] Κοροβέση, Α. (2017). Ενεργειακή φτώχεια στην Ελλάδα: Προτάσεις κοινωνικής καινοτομίας για την αντιμετώπιση του φαινομένου. [ebook] Ίδρυμα Χάινριχ Μπελ Ελλάδας. Available here: [Accessed 17 Nov. 2018].