από την Μαίρη Λαμπροπούλου, ερευνήτρια στην ομάδα «Περιβάλλον και Ενέργεια»

Η λίμνη Gazivoda είναι μια τεχνητή λίμνη που δημιουργήθηκε το 1977 από τη ροή του ποταμού Ibar, τον βυζαντινό Ύβρο, που πηγάζει από το βουνό  Hajla στο Rožaje του Μαυροβουνίου. [1] [2] Η έκταση της είναι 11,9 τετραγ. χλμ. και μοιράζεται ανάμεσα στη Σερβία και το Κόσοβο. Το γεγονός ότι βρίσκεται δίπλα στα βουνά Rogozna, δημιουργεί ένα τοπίο ιδιαίτερης φυσικής ομορφιάς, κάτι που έχει οδηγήσει στη δημιουργία υποδομών για δραστηριότητες όπως η πεζοπορία, η ποδηλασία βουνού και το κολύμπι, ενώ παράλληλα ενισχύει τη θέση της περιοχής ως τουριστικού προορισμού. [3] Η σημαντικότερη δομή απ’όλες στην περιοχή της λίμνης όμως, είναι το υδροηλεκτρικό εργοστάσιο που υπάρχει στο φράγμα το οποίο ηλεκτροδοτεί το μισό Κόσοβο και τη νότια Σερβία.

Αυτό το υδροηλεκτρικό εργοστάσιο και γενικά το φράγμα που δημιουργεί τη λίμνη δεν αποτελεί μόνο  σημαντική πηγή ενέργειας για τις δύο περιοχές, αλλά παράλληλα το νερό που μαζεύεται χρησιμοποιείται σε βιομηχανικές και εξορυκτικές εγκαταστάσεις στην περιοχή, όπως για υδρόψυξη των αντιδραστήρων στο θερμοηλεκτρικό σταθμό Obilic. [4] Επιπλέον, από εκεί υδροδοτείται ο μισός πληθυσμός του Κοσόβου, προσδίδοντας στη λίμνη στρατηγική σημασία.

Ήταν αναμενόμενο μία τόσο σημαντική τοποθεσία να οδηγήσει σε διαφωνίες και ένταση για τον έλεγχο της, πόσο μάλλον με δεδομένο το παρελθόν και τις σχέσεις που διατηρούν η Σερβία και το Κόσοβο. Ένα από τα σοβαρότερα επεισόδια που συνέβησαν είναι αυτό στις 28 Σεπτεμβρίου του τρέχοντος έτους, όταν εξήντα άνδρες της μονάδας ταχείας επέμβασης της αστυνομίας του Κοσόβου (ROSU)  κατέλαβαν το υδροηλεκτρικό σταθμό και όλες τις εγκαταστάσεις στην τεχνητή λίμνη Gazivoda. [5] [6]

Άμεση ήταν η αντίδραση από τη σερβική πλευρά. O πρόεδρος της Σερβίας, κος. Aleksandar Vučić, έθεσε σε κατάσταση υψίστης ετοιμότητας το σύνολο των ενόπλων δυνάμεων της χώρας και τις ειδικές δυνάμεις της αστυνομίας. Επίσης, σε κάποιες οδικές αρτηρίες γύρω από σερβικούς δήμους, είχαν μεταφερθεί βαριά οχήματα για να χρησιμοποιηθούν ως οδοφράγματα στην περίπτωση που επέστρεφαν οι δυνάμεις της ROSU.  Η Σερβία διατήρησε το καθεστώς υψίστης ετοιμότητας ακόμα και μετά την αποχώρηση της ειδικής αστυνομίας. Από την Pristina η επίσημη εκδοχή για την κατάληψη ήταν πως ήθελαν να διασφαλίσουν την περιοχή για την επίσκεψη του προέδρου τους κου. Hashim Thaçi  που επισκέφτηκε στην περιοχή για να θαυμάσει τις φυσικές ομορφιές, ενώ παράλληλα συνομίλησε με Σέρβους που κατοικούν εκεί.

Οι λόγοι για τους οποίους αντέδρασαν τόσο έντονα και οι δύο πλευρές γίνονται πιο ξεκάθαροι αν αναλογιστούμε την ενεργειακή κατάσταση των δύο χωρών και τους στόχους που θέλουν να πετύχουν στο μέλλον. Είναι ασφαλές να υποστηριχθεί πως το Κόσοβο είναι σε δυσκολότερη θέση καθώς δεν είναι μονάχα μια νεοσύστατη οντότητα, με ότι αυτό συνεπάγεται, αλλά και ένα από τα φτωχότερα μέρη στην Ευρώπη, αφού το 1/3 του πληθυσμού ζει κάτω από το όριο της φτώχιας. [7] [8] Μάλιστα ένας στους δέκα βρίσκεται σε κατάσταση υπερβολικής φτώχιας. Οι συνθήκες αυτές οφείλονται στα υψηλά ποσοστά ανεργίας που φτάνουν έως και το 60% στην ηλικιακή ομάδα των 15-24 ετών. Μεταρρυθμίσεις στο ενεργειακό πλαίσιο και κυρίως στο σύστημα ηλεκτροδότησης, το οποίο χαρακτηρίζεται ως απαρχαιωμένο, ανεπαρκές και αναξιόπιστο, θα σήμαιναν αυτομάτως και βελτίωση στην οικονομία. Όντως, αν προωθούνταν αυτές οι αλλαγές, το Κόσοβο θα γινόταν πιο ελκυστικό για να επενδύσουν εταιρίες, χωρίς να υπάρχει όπως σήμερα φόβος για την επαρκή και απρόσκοπτη ηλεκτροδότησή τους. Με αυτόν τον τρόπο μπορούν να αυξηθούν και οι θέσεις εργασίας.

Αυτήν την στιγμή, μεγάλο μέρος του πληθυσμού καίει ακόμα ξύλα και κάρβουνο για τις δουλειές του σπιτιού και για τη θέρμανση, προκαλώντας έτσι μόλυνση του αέρα και συνεπώς προβλήματα υγείας στους κατοίκους. Το περιβαλλοντολογικό πρόβλημα και η μόλυνση ενισχύεται από τη χρήση λιγνίτη ως κύρια πηγή ενέργειας. Τα εργοστάσια λιγνίτη τα διαχειρίζεται η Εταιρία Ενέργειας του Κοσόβου (Kosovo Energetic Corporation, K.E.C.). Ο μόνος μεγάλος σταθμός ενέργειας μετά την K.E.C. είναι το υδροηλεκτρικό εργοστάσιο στην Gazivoda,  που είναι το μόνο σε πλήρη λειτουργία. Όμως αυτό χρηματοδοτείται κυρίως από σερβικές επενδύσεις και βρίσκεται υπό τον έλεγχο της Εταιρίας Ηλεκτρικής Ενέργειας της Σερβίας  (Electric Power Industry of Serbia, E.P.S.). Τα υπόλοιπα υδροηλεκτρικά εργοστάσια που υπήρχαν στην περιοχή του Κοσόβου είχαν εγκαταλειφθεί την περίοδο του πολέμου, αλλά έχουν αρχίσει να ανασυγκροτούνται.

Η χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας είναι σπάνια. Αυτή εντοπίζεται κυρίως στην εκμετάλλευση της ηλιακής ενέργειας με την εγκατάσταση πάνελ σε κάποια κτίρια. Σύμφωνα με μελέτες από διάφορους οργανισμούς, όπως για παράδειγμα η Παγκόσμια Τράπεζα, υπάρχουν προδιαγραφές, κυρίως για φάρμες ανεμογεννητριών, αλλά θα πρέπει να ενισχυθεί το νομικό πλαίσιο και να παρασχεθεί η κατάλληλη τεχνική υποστήριξη και τεχνογνωσία από αρμόδιους φορείς και εταιρίες. Αν αρχίσει να εγκαταλείπεται η χρήση λιγνίτη και δοθεί προτεραιότητα σε ανανεώσιμες πηγές, αλλά και στη χρήση φυσικού αερίου και γεωθερμίας, όπως γίνεται σε γειτονικές χώρες για τα οποία δεν υπάρχουν καθόλου εγκαταστάσεις, το κόστος ζωής για το κράτος αλλά και τους πολίτες θα μειωθεί. Επιπλέον, θα υπάρξει πρόοδος στην ποιότητα ζωής που απολαμβάνουν οι κάτοικοι. Κάνοντας τις αλλαγές αυτές, το Κόσοβο θα έρθει και πιο κοντά στην ένταξη του στην Ευρωπαϊκή Ένωση (στο εξής: ΕΕ), αφού θα καταφέρει να εκπληρώσει προϋποθέσεις σχετικές με την προστασία του περιβάλλοντος και τη σταθεροποίηση της οικονομίας του.

Η Σερβία είναι πιο ανεπτυγμένη στον τομέα της ενέργειας. [9] [10] [11] Χρησιμοποιεί και αυτή κυρίως το λιγνίτη, αλλά παράλληλα έχει αναπτύξει τις εγκαταστάσεις και το δίκτυο διακίνησης πετρελαίου, φυσικού αερίου και τη γεωθερμία. [12] Αυτές οι εγκαταστάσεις υπάρχουν χάρη στη Βιομηχανία Πετρελαίου της Σερβίας, που διαθέτει όλον τον απαραίτητο εξοπλισμό για την πραγματοποίηση ολόκληρης σειράς δραστηριοτήτων σχετικών με τα αντικείμενα που προαναφέρθηκαν.

Παρόλα αυτά, έχουν τεθεί κάποιοι στόχοι από την ΕΕ, σχετικά με την ενέργεια και το περιβάλλον, ώστε να προχωρήσουν οι διαδικασίες για την ένταξή της. Ένας από αυτούς είναι να ανεβάσει το ποσοστό κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές στο 27% μέχρι το 2020. Για να το πετύχουν αυτό, οι Σέρβοι έχουν σχεδιάσει τη δημιουργία αιολικών πάρκων, με σκοπό από τη σημερινή παραγωγή των 20 MW να φτάσουν το 2020 αυτή των 320-500 MW.

Επίσης, στη Σερβία διερευνώνται τρόποι αύξησης της παραγωγής υδροηλεκτρικής ενέργειας από τα περίπου 2.835 MW που είναι σήμερα. Νέα μεγάλα υδροηλεκτρικά εργοστάσια δεν έχουν χτιστεί για αρκετά χρόνια, αν και περιλαμβάνονται ως πιθανές λύσεις στα σχέδια ενεργειακής στρατηγικής. Από την άλλη, η προοπτική του πολλαπλασιασμού των μικρών υδροηλεκτρικών μονάδων παραγωγής έχει προκαλέσει ανησυχία, καθώς υπάρχει φόβος ότι θα χτίζονται μέσα ή κοντά σε προστατευόμενες τοποθεσίες. Συνεπώς, απαιτείται καλός σχεδιασμός ώστε να μην είναι η βλάβη μεγαλύτερη σε σχέση με την ποσότητα ενέργειας που θα παρέχουν. Λαμβάνοντας υπόψη όλα αυτά τα δεδομένα, μπορεί κάποιος να κατανοήσει τη σημασία της λίμνης Gazivoda και του υδροηλεκτρικού της εργοστασίου και για τη μεριά της Σερβίας.

Με βάση τα προηγούμενα γίνεται αντιληπτό πως όταν το ζητούμενο για μια περιοχή είναι η ενεργειακή ανεξαρτησία, και κατ’επέκταση η ενδυνάμωση της οικονομίας της, κάθε μέσο μετρά και έχει βαρύτητα, πόσο μάλλον αν κάποιος από τους άμεσους ανταγωνιστές του θέλει να επωφεληθεί και ο ίδιος από αυτό. Παράλληλα, ένα άλλο θέμα που προκύπτει μελετώντας τη Σερβία και το Κόσοβο είναι ο αναχρονισμός τους σε ενεργειακά ζητήματα, ειδικά σε σχέση με τις χώρες της βόρειας Ευρώπης.  Λύση και στα δύο αυτά θέματα μπορούν να δώσουν οι ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις στον τομέα της ενέργειας, όπως η δημιουργία όσο το δυνατό περισσότερων υποδομών για την εκμετάλλευση ανανεώσιμων πηγών, ένας καλύτερος ενεργειακός σχεδιασμός, ανάλογα με τις ανάγκες και τις ικανότητες παραγωγής ενέργειας κάθε χώρας. Όλα αυτά βέβαια χρειάζονται την κατάλληλη στήριξη από ξένα ανεπτυγμένα κράτη, όπως αυτά της ΕΕ, αλλά και τον ιδιωτικό τομέα, δίνοντας τα κατάλληλα κίνητρα σε πολίτες αλλά και στις μεγάλες εταιρίες του χώρου.

Παραπομπές

[1] En.wikipedia.org. (2018). Gazivoda Lake. [online] Available here. [Accessed 12 Dec. 2018].

[2] El.wikipedia.org. (2018). Ιμπάρ. [online] Available here. [Accessed 12 Dec. 2018].

[3] Bradtguides.com. (2018). Gazivoda Lake and Mokra Gora | Bradt Travel Guides. [online] Available here. [Accessed 12 Dec. 2018].

[4] En.wikipedia.org. (2018). Gazivoda Dam. [online] Available here. [Accessed 12 Dec. 2018].

[5] CNN.gr. (2018). Ένταση στο Κόσοβο: Σε καθεστώς υψίστης ετοιμότητας ο στρατός της Σερβίας. [online] Available here. [Accessed 12 Dec. 2018].

[6] Ειδήσεις – νέα – Το Βήμα Online. (2018). Αποχώρησε η αστυνομία του Κοσσόβου από τη λίμνη Γκάζιβοντε – Ειδήσεις – νέα – Το Βήμα Online. [online] Available here. [Accessed 12 Dec. 2018].

[7] World Bank. (2018). Energy in Kosovo. [online] Available here. [Accessed 12 Dec. 2018].

[8] En.wikipedia.org. (2018). Electrical energy in Kosovo. [online] Available here. [Accessed 12 Dec. 2018].

[9] Telegraf.rs. (2018). Pristina now has only one goal: To get to Gazivode Lake! But the real plan is far more sinister. [online] Available here. [Accessed 12 Dec. 2018].

[10] Jovičić, B. (2018). Gazivode hydro resource important for Serbia’s EU chapters. [online] Balkan Green Energy News. Available here. [Accessed 12 Dec. 2018].

[11] En.wikipedia.org. (2018). Energy in Serbia. [online] Available here. [Accessed 12 Dec. 2018].

[12] The energy sector in Serbia – Bankwatch. [online] Bankwatch. Available here. [Accessed 12 Dec. 2018].

Εικόνα: En.m.wikipedia.org. (2018). Gazivoda Lake. [online] Available here. [Accessed 14 Dec. 2018].