του Γιώργου Αρχαγγελάκη, ερευνητή στην ομάδα «Πολιτική & Διεθνείς Σχέσεις»
Κατά κοινή ομολογία, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, δικαίως έχει συμπεριληφθεί στους ηγέτες που έχουν αφήσει βαθύ το αποτύπωμά τους στην ιστορία της Τουρκίας. Η διαπίστωση αυτή δεν αποτελεί λεκτική υπερβολή εάν λάβουμε υπόψιν τις αλλεπάλληλες εκλογικές του νίκες και τις αξιοσημείωτες αλλαγές που έχουν συντελεστεί στην δομή του πολιτικού συστήματος και στην εξωτερική πολιτική της χώρας, μετά την άνοδο του Κόμματος Δικαιοσύνης και Αναπτύξεως (Adalet ve Kalkınma Partisi, AKP) στην εξουσία. Πράγματι, ο μακροβιότερος ηγέτης της σύγχρονης Τουρκίας, όχι μόνο κατόρθωσε να αποδυναμώσει το βαθιά εδραιωμένο κεμαλικό κατεστημένο και να καθιερώσει τους ισλαμιστές στην διακυβέρνηση της χώρας, αλλά και να προωθήσει μεταρρυθμίσεις, τόσο στο εσωτερικό (πχ μετατροπή σε προεδρικό σύστημα) όσο και εξωτερικό επίπεδο. Με αφετηρία τη θέση αυτή, λοιπόν, αξίζει να εξεταστεί η εξωτερική πολιτική του Ερντογάν με βάση την «νέο-οθωμανική» ιδεολογία (Yeni Osmanlıcılık), μετά την αναρρίχηση του στην προεδρία, και να τονιστούν εκείνα τα στοιχεία που τις προσδίδουν αρνητικό πρόσημο.
Το ‘’στρατηγικό βάθος’’ του δόγματος
Καταρχάς, είναι αναγκαίο πριν προχωρήσουμε σε μια κριτική της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, να αποσαφηνιστεί τι εστί «νέο-οθωμανισμός» και ποιες είναι οι επιδιώξεις του. Σύμφωνα, λοιπόν, με τον αρχιτέκτονα του δόγματος, πρώην υπουργό εξωτερικών και πρωθυπουργό Αχμέτ Νταβούτογλου, η Τουρκία οφείλει να επαναπροσδιορίσει την εξωτερική της πολιτική εκμεταλλευόμενη τα ιδιαίτερα ιστορικά και γεωγραφικά της χαρακτηριστικά, καθώς όντας ‘’μια κεντρική χώρα με πολλαπλές περιφερειακές ταυτότητες που δεν μπορούν περιοριστούν σε μία […] θα πρέπει να είναι σε θέση να παράσχει ασφάλεια και σταθερότητα όχι μόνο για αυτή αλλά και για τους γείτονες και την περιοχή’’.[1] Συνεπώς, το «στρατηγικό βάθος» της χώρας που υποστηρίζεται από το οθωμανικό παρελθόν της, επιτρέπει στην Τουρκία να διαδραματίσει έναν ηγετικό ρόλο στην ευρύτερη περιοχή που εκτείνεται από τα Βαλκάνια ως την Κεντρική Ασία (Grigoriadis, 2010). Μολαταύτα, η επίτευξη του στόχου αυτού προϋποθέτει την εκπλήρωση πέντε στόχων: i.ισορροπία μεταξύ ασφάλειας και δημοκρατίας, ii.μηδενικά προβλήματα με τους γείτονες, iii.τήρηση πολυδιάστατης εξωτερικής πολιτικής, iv.σύσφιξη σχέσεων με γειτονικές ή άλλες χώρες, v.συμμετοχή σε όλα τα σημαντικά παγκόσμια ζητήματα και διεθνείς οργανισμούς. (Davutoglu, 2008) Οι φραγμοί, όμως, που παρουσιάστηκαν αργότερα στις φιλοδοξίες της Τουρκίας, επέβαλαν έναν αναπροσανατολισμό της στρατηγικής δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στις αξίες, το όραμα και την αυτονομία της χώρας για την αντιμετώπιση των νέων προκλήσεων (Davutoglu, 2012).
Ένα δόγμα σε αποσύνθεση; Τα τέσσερα μελανά σημεία.
Α. Αραβικές Εξεγέρσεις
Είναι γεγονός, όμως, ότι οι αντιφάσεις που επέδειξε η τουρκική εξωτερική πολιτική, έχουν γίνει στόχος ορισμένων κριτικών που -ανεξαρτήτως από το εάν και οι ίδιες επιδέχονται σχολιασμό- θέτουν σε αμφισβήτηση την αξία του δόγματος (Keyman, 2009). Επομένως, παρά την επιτυχημένη μεταμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής όπου αναβάθμισε τον ρόλο της χώρας στο διεθνές στερέωμα, δεν παύουν να υπάρχουν στοιχεία που υπονομεύουν την δυναμική της. Οπωσδήποτε, οι ‘’Αραβικές Εξεγέρσεις’’ που συντάραξαν την Ευρύτερη Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική, όχι μόνο ανέδειξαν τα όρια της ήπιας ισχύος της Τουρκίας και την δυσκολία τήρησης των ‘’μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονες’’, αλλά έβλαψαν ανεπανόρθωτα τα συμφέροντα της χώρας στην περιοχή και την διεθνή της θέση (Keyman & Gumuscu, 2014). Όντως, η χρήση ήπιας ισχύος την περίοδο εκείνη, με σκοπό τον προβιβασμό της Τουρκία σε περιφερειακό ηγεμόνα, απέβη μοιραία εφόσον δεν κατάφερε να αντέξει, ούτε στις έντονες περιφερειακές αλλαγές ούτε στις εσωτερικές εξελίξεις με την αυταρχική δράση του Ερντογάν με σκοπό την ισχυροποίηση της εξουσίας του (Benhaïm & Öktem, 2015). Αντιθέτως, φαίνεται ότι η Τουρκία έπαψε να έχει το προσόν της χώρας – μοντέλου και της ήπιας δύναμής (Samaan, 2013), αφού βρίσκεται μετά το 2011 σε μια έντονη ‘’ισλαμοποίηση’’ της εξωτερικής και εσωτερικής της πολιτικής (Eksi, 2016).
Β. Μια απέλπιδα προσπάθεια για ‘’μηδενικά προβλήματα με τους γείτονες’’. Οι περιπτώσεις της Συρίας, της Ελλάδας και της Κύπρου
Ξεχωριστός λόγος, συνεπώς, πρέπει να γίνει για τον πυλώνα όπου παρουσιάζει και τα μεγαλύτερα προβλήματα, δηλαδή τα ‘’μηδενικά προβλήματα με τους γείτονες’’. Αξίζει να τονιστεί ότι, αν και είχαν εφαρμοστεί παρόμοιες πολιτικές από προηγούμενες ηγεσίες, ήταν πρώτο το AKP που το έθεσε κορωνίδα της εξωτερικής του πολιτική, καθώς συμβάδιζε αφενός με την ρητορική του κόμματος και αφετέρου με τις επιδιώξεις του Ερντογάν για αποστρατικοποίηση και εξομάλυνση του εσωτερικού πολιτικού σκηνικού (Ozcan, 2012). Λαμβάνοντας, όμως, υπόψιν την αντιφατική περιφερειακή πρακτική της Τουρκίας, σε σχέση με το τι εκφράζει το δόγμα, γίνεται ορατό ότι δεν αποτελεί κάτι περισσότερο από άλλη μια έκφανση των «νέο-οθωμανικών» της φιλοδοξιών (Kouskouvelis, 2013). Μάλιστα, αρκετοί αναλυτές επεσήμαναν τις μεταβολές που συντελέστηκαν στην πολιτική μετά τις εξεγέρσεις, είτε μέσω μερικής αναβάθμισης του προϋπάρχοντος δόγματος, είτε μέσω μιας στροφής σε διαφορετικές κατευθυντήριες αρχές, προκειμένου να ανταποκριθεί στις προκλήσεις. (Oğuzlu, 2012; KardaŞ, 2012) Μολαταύτα, το παρόν άρθρο διατηρεί την άποψη που είναι κυρίαρχη ανάμεσα στους αναλυτές και τον διεθνή Τύπο, ότι η πολιτική των «μηδενικών προβλημάτων» βρίσκεται σε κατάρρευση, με προεξάρχον παράδειγμα, την Συρία (Barkey, 2016; Τζίμας, 2015; Sazak & Kurc, 2018).
Αναλυτικότερα, η εξέγερση εναντίον του καθεστώτος του Μπασάρ Αλ Ασαντ στη Συρία, όπου μετατράπηκε σε έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο, οδήγησε την Τουρκία να αναλάβει απ’ την πρώτη στιγμή ενεργή δράση προκειμένου να επιταχυνθεί η διαδικασία πολιτικής μετάβασης (Turkish Ministry of Foreign Affairs, 2018). Ωστόσο, η λανθασμένη αντιμετώπιση των γεγονότων είχε ως αποτέλεσμα η Τουρκία να χάσει την διεθνή και περιφερειακή της ακτινοβολία (Coskun, 2016). Με άλλα λόγια, αν και η Συρία αποτελούσε ακρογωνιαίο λίθο του δόγματος Νταβούτογλου, οι ραγδαίες εξελίξεις που συντελέστηκαν προέβαλαν με εμφατικό τρόπο το μέγεθος των αντιφάσεων της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής (Demirtaş, 2017). Αυτό ισχύει στο μέτρο που η Άγκυρα, όχι μόνο περιθωριοποίησε τα ‘’μηδενικά προβλήματα’’ ώστε να επιτύχει περιφερειακή ηγεμονία, αλλά και μετέβαλε τις προτεραιότητες της στη Συρία ώστε να εξασφαλίσει την εσωτερική της ασφάλεια (καταπολέμηση του ISIS και αποφυγή ενός κουρδικού κράτους) (D’Alema, 2017). Είναι σαφές ότι, o κίνδυνος σχηματισμού ενός κουρδικού κράτους φαντάζει για την Τουρκιά τόσο τρομακτικός ώστε αγνόησε τις οποιεσδήποτε ‘’νέο-οθωμανικές’’ φιλοδοξίες της και επικεντρώθηκε στην ανατροπή του κουρδικού αποσχιστικού κινήματος στη γείτονα χώρα (Antonopoulos, 2017). Την ίδια ώρα, όμως, ακόμα και οι διάφορες ενέργειες της τουρκικής ηγεσίας για διπλωματική επίλυση της κρίσης μέσω συνεννόησης άλλων περιφερειακών και διεθνών δρώντων, φαίνεται να πέφτουν στο κενό (Pinchuk, 2018; Loveluck, 2018).
Εκτός από τη Συρία, όμως, θα αποτελούσε σοβαρή παράλειψη να μην τονίσουμε τις περιπτώσεις της Ελλάδος και της Κύπρου. Είναι αξιοπρόσεκτο ότι, οι δύο αυτές χώρες συχνά αναλύονται ως κοινός παρονομαστής των ελαττωμάτων της πολιτικής των ‘’μηδενικών προβλημάτων’’. Πιο συγκεκριμένα, όπως έχει γίνει φανερό και εν τοις πράγμασι, το δόγμα Νταβούτογλου απέκλειε με έναν περίτεχνο τρόπο τις δύο χώρες από την προαναφερθείσα πολιτική καθώς υποδαύλιζαν τον «ζωτικό χώρο» της Τουρκίας. Απ’ την μία, λοιπόν, για την Ελλάδα εγείρονταν τα γνωστά ελληνοτουρκικά προβλήματα με επίκεντρο το Αιγαίο και απ’ τη άλλη για την Κύπρο περιστρέφονταν γύρω από τα τετελεσμένα του 1974. Μολαταύτα, αν και το ελληνικό στοιχείο αμαυρώνει το ιδεολογικό υπόβαθρο του νέο-οθωμανισμού, ο Ερντογάν επέδειξε ιδιαίτερη μέριμνα στην ευρωπαϊκή της πορεία της χώρας του και στο ενεργειακό παιχνίδι της ανατολικής Μεσογείου (Συρίγος, 2016). Μάλιστα, η Κύπρος κατέχει ιδιάζουσα θέση στο δόγμα Νταβούτογλου, καθώς, αναλύοντας την θέση της με γεωστρατηγικούς όρους, της προσδίδει τεράστια βαρύτητα στα σχέδια των περιφερειακών και παγκόσμιων δυνάμεων που επιθυμούν να δραστηριοποιούν στην ευρύτερη περιοχή (Μάζης). Με δεδομένα τα παραπάνω, επομένως, δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι η τουρκική ηγεσία έχει επιδοθεί σε έναν αγώνα διεκδικήσεων γύρω από τις εκμεταλλεύσεις των πλουτοπαραγωγικών πηγών της Κύπρου (Smith, 2018; Συρίγος, 2018).
Γ. Τήρηση πολυδιάστατης εξωτερικής πολιτικής
Ανυπολόγιστες, όμως, φαίνεται να είναι οι επιπτώσεις και για την τήρηση πολυδιάστατης εξωτερικής πολιτικής και συγκεκριμένα για την επιθυμία της Τουρκίας να αποφύγει τον ανταγωνισμό με άλλους παγκόσμιους δρώντες όπως τις ΗΠΑ (Davutogly, 2010). Θα άξιζε, λοιπόν, να αναζητηθούν τα βαθύτερα αίτια του πρόσφατου ρήγματος μεταξύ των δύο συμμαχικών χωρών, τις ΗΠΑ και την Τουρκία. Ελάχιστοι θα μπορούσαν να αρνηθούν ότι οι σχέσεις Άγκυρας- Ουάσιγκτον βρίσκονται στο ναδίρ, εξαιτίας της υποθέσεως Γκιουλέν, της φυλάκισης Αμερικάνων πολιτών, της διαμάχης για τους αμυντικούς εξοπλισμούς αλλά και των οικονομικών κυρώσεων (Arslan, et al.; CNN; Ναυτεμπορική, 2018). Δεν πρόκειται, ωστόσο, ν’ ανακαλύψουμε τους πραγματικούς λόγους αυτής της διμερούς κρίσεως, αν δεν λάβουμε υπόψιν ορισμένους εσωτερικούς και εξωτερικούς παραμέτρους. Ειδικότερα, καθοριστικό ρόλο στην όξυνση των σχέσεων τους έπαιξαν, αφενός οι διαφορετικές στρατηγικές προτεραιότητες στη Συρία και η στήριξη των Κούρδων από την Ουάσιγκτον και αφετέρου η ανελεύθερη και αντιδημοκρατική δράση της τουρκικής κυβέρνησης (Atmaca, 2017) Συνεπώς, οι ριζικές μεταβολές στην στρατηγική της Τουρκίας από το AKP έχουν θέσει σε αμφισβήτηση την παραδοσιακά φίλο-αμερικανική κατεύθυνσή της χώρας (Ifantis, 2013).
Δ. Η κατάσταση στο εσωτερικό
Παρ’ όλα αυτά, εκτός από τον αποσύνθεση του δόγματος εξαιτίας των προβλημάτων στο εξωτερικό, ιδιαίτερα σημαντική θεωρείται και η κατάσταση στο εσωτερικό της Τουρκίας. Είναι αλήθεια ότι, η σημερινή Τουρκία έχει παρουσιάσει μια σειρά από παραδοξότητες, οι οποίες με τον ένα ή άλλο τρόπο αλλοιώνουν το αφήγημα και τους μύθους που έχει πλάσει ο Ερντογάν. Πράγματι, ο εξαιρετικά αντιδημοκρατικός και βίαιος χειρισμός των εσωτερικών γεγονότων, όπως οι διαδηλώσεις της Πλατείας Ταξίμ, υπογραμμίζουν με έντονο τρόπο την αδυναμία της τουρκικής ηγεσίας να εφαρμόσει ακόμα και τον στόχο της ‘’ισορροπίας μεταξύ ειρήνης και ασφάλειας’’ (Ozkececi-Taner, 2017). Είναι φανερό ότι, η Τουρκία έχει καταστεί έρμαιο των αυταρχικών πολιτικών του Ερντογάν, καθώς, αξιοποιώντας την εκλογική δύναμη του AKP αποπειράται με συστηματικό τρόπο να καταστρατηγήσει τις ελευθερίες των πολιτών και τους πολιτικούς θεσμούς της χώρας, με σκοπό την παραμονή του στην εξουσία (Esen & Gumuscu, 2016). Μάλιστα, το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016, οδήγησε τον Ερντογάν να κηρύξει την χώρα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης και να λάβει ιδιαιτέρως αυστηρά μέτρα με παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως η βίαιη δίωξη και φυλάκιση χιλιάδων ‘’συνεργών’’ του εξόριστου ‘’ενορχηστρωτή’’ του, τον Φετουλάχ Γκιουλέν (Amnesty, 2018; Shaheen, 2017; Malsin, 2017) Ωστόσο, τα αιματηρά αυτά γεγονότα αποτέλεσαν εφαλτήριο για την περαιτέρω ισχυροποίηση του Ερντογάν, καθώς ευνόησε την μεταρρύθμιση στο προεδρικό σύστημα, με τον ίδιο να συγκεντρώνει υπερεξουσίες στα χέρια του (France24, 2018; Gall, 2018(2)). Τέλος, θα πρέπει να τονιστούν οι αδυναμίες της τουρκικής οικονομίας, όπως το χαμηλό εμπορικό ισοζύγιο με τις γειτονικές χώρες, αφού, όπως παρατηρήθηκε συχνά μεταφράζονται σε διλήμματα και προβλήματα στην εξωτερική πολιτική (Tekin & Tekin, 2015). Επίσης, η οικονομική κακοδιαχείριση του Ερντογάν με τα μεγαλεπήβολα δημόσια έργα, σε συνδυασμό με τις αμερικανικές κυρώσεις ένεκεν της υποθέσεως του πάστορα Μπράνσον, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην πρόσφατη κατακόρυφη πτώση της τουρκικής λίρας, με ανυπολόγιστες συνέπειες για το μέλλον της τουρκικής οικονομίας (Nakhoul & Evans, 2018; Hakura, 2018; Gall, 2018 (1)).
Τα αποτελέσματα για τον ‘’Σουλτάνο’’
Συμπερασματικά, έχει καταστεί σαφές ότι, αν και ο Ερντογάν πασχίζει για την επίτευξη ηγεμονίας με βάση την νέο-οθωμανική ιδεολογία, η αυταρχική εσωτερική πολιτική και η συγκρουσιακή εξωτερική πολιτική, σε συνδυασμό με το αφιλόξενο διεθνές περιβάλλον, κάνουν την επίτευξη αυτού του στόχου μάλλον αδύνατη (Türkeş, 2016). Ενδεχομένως, ο ‘’σουλτάνος’’ Ερντογάν τυφλωμένος από την αλαζονεία του και την υπέρμετρη προσπάθεια του να καταστεί συνώνυμο του μεγέθους του Κεμάλ Ατατούρκ (Akyol, 2016), δεν είναι σε θέση να κατανοήσει ότι το δόγμα βρίσκεται σε πλήρη αποσύνθεση. Δεν υπάρχει αμφιβολία, όμως, ότι το μέλλον της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής φαντάζει όλο και πιο δυσοίωνο αν λάβουμε υπόψιν, τον μετασχηματισμό που πρόκειται να επέλθει στην στρατηγική της χώρας εξαιτίας, τόσο των νέων προεδρικών προνομίων του Ερντογάν, όσο και της επιρροή της συγκυβέρνησης με το υπερ-εθνικιστικό Κόμμα Εθνικής Κίνησης (MHP) (Ulgen, 2018). Το μόνο σίγουρο είναι ότι ο στόχος της στρατηγικής Ερντογάν για το 2023 για την ‘’δημιουργία μιας ισχυρής και σταθερής Τουρκίας […] (μέσα) σε ένα περιβάλλον σταθερότητας και ασφάλειας, όσο ακολουθείται μια ενεργή και ειρηνική εξωτερική πολιτική και όσο συνεχίζονται οι δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις’’[2], μοιάζει αυτή την στιγμή ένα άπιαστο όνειρο (Erdogan, 2011). Ίσως, η οικονομική κατάσταση της Τουρκίας να αποτελεί την «Αχίλλειος πτέρνα» της πολιτικής του καριέρας (Weise, 2016).
[1] Το δόγμα έχει διατυπωθεί στο βιβλίο του Αχμέτ Νταβούτογλου ‘’Το Στρατηγικό Βάθος’’. Η μετάφραση έγινε από τον συγγραφέα.
[2] Η μετάφραση έχει γίνει από τον συγγραφέα.
Βιβλιογραφία
[1] Akyol, M., 2016. Erdoganism [noun]. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[2] Amnesty, 2018. The aftermath of the failed Turkey coup: Torture, beatings and rape. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[3] Antonopoulos, P., 2017. Turkey’s interests in the Syrian war: from neoOttomanism. Global Affairs.
[4] Arslan, D., Dost, P. & Wilson, G., 2018. US-Turkey Relations: From Alliance to Crisis. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[5] Atmaca, O. A., 2017. Turkey-US Relations (2009–2016): A troubled partnership in a troubled world?. In: G. P. Ercan, ed. Turkish Foreign Policy: International Relations, Legality and Global Reach. s.l.:Palgrave Macmillan , pp. 63-82.
[6] Barkey, J. H., 2016. Erdogan’s foreign policy is in ruins. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[7] Benhaïm , Υ. & Öktem, K., 2015. The rise and fall of Turkey’s soft power discourse. European Journal of Tourkish Studies, Issue 21.
[8] CNN, 2018. Τα 6 «αγκάθια» στις σχέσεις ΗΠΑ – Τουρκίας. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[9] Coskun, B. B., 2016. The Post-Davutoglu Era in Turkish Foreign Policy. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[10] D’Alema, F., 2017. The Evolution of Turkey’s Syria Policy. Istituto Affari Internazionali (IAI).
[11] Davutoglu, A., 2008. Turkey’s Foreign Policy Vision: An Assessment of 2007. Insight Turkey, vol. 10 (no. 1).
[12] Davutoglu, A., 2012. Principles of Turkish Foreign Policy and Regional Political Structuring. Turkey Policy Brief Series.
[13] Davutogly, A., 2010. Turkey’s Zero-Problems Foreign Policy. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[14] Demirtaş, Β., 2017. Turkish-Syrian Relations: From Friend «Esad» to Enemy «Esed». [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[15] Eksi, M., 2016. The Rise and the Fall of Soft Power in Turkish Foreign Policy During JDP. Saarbrucken: LAP Lambert .
[16] Erdogan, T. R., 2011. TURKEY 2023: STRONG DEMOCRACY, STRONG ECONOMY. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[17] Esen, Β. & Gumuscu, S., 2016. Rising competitive authoritarianism in Turkey. Third World Quarterly, 9(37), pp. 1581-1606.
[18] France24, 2018. Two years after failed coup, Turkey ends state of emergency. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[19] Gall, C., 2018. Erdogan to Turkey: The West Is Waging ‘Economic War’. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[20] Gall, C., 2018. Erdogan’s Victory in Turkey Election Expands His Powers. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[21] Grigoriadis, N. I., 2010. The Davutoğlu Doctrine and Turkish Foreign Policy. Hellenic Foundation for European and Foreign Policy, Issue Working Paper No 8.
[22] Hakura, F., 2018. Turkey Is Heading for Economic Meltdown. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[23] Ifantis, K., 2013. The US and Turkey in the fog of Regional Uncertainty. Hellenic Observatory Papers on Greece and Southeast Europe, August, Issue GreeSE Paper .
[24] KardaŞ, Ş., 2012. From zero problems to leading the change: making sense of transformation in Turkey’s regional policy. Turkey Policy Brief Series.
[25] Keyman, E. F., 2009. Turkish Foreign Policy in the Era of Global Turmoil. SETA Policy Brief, Issue No 39.
[26] Keyman, E. F. & Gumuscu, S., 2014. Democracy, Identity, and Foreign Policy in Turkey: Hegemony through Transformation. New York: Palgrave Macmillan.
[27] Kouskouvelis, I. I., 2013. The Problem with Turkey’s «Zero Problems». Middle East Quarterly, Volume 20(No 1).
[28] Loveluck, L., 2018. At Syria summit, leaders produce few answers to the endgame question. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[29] Malsin, J., 2017. A Bitterly Divided Turkey Marks 1 Year Since a Failed Coup Left Hundreds Dead. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[30] Nakhoul, S. & Evans, D., 2018. Erdogan has limited options to save Turkey from financial crisis. [Online] Available here. [Accessed Nοέμβριος 2018].
[31] Oğuzlu, T., 2012. The ‘Arab Spring’ and the Rise of the 2.0 Version of Turkey’s ‘zero problems with neighbors’ Policy. SAM Papers.
[32] Ozcan, G., 2012. Policy of Zero Problems with the Neighbours. IEMed Mediterranean Yearbook.
[33] Ozkececi-Taner, B., 2017. Disintegration of the »strategic depth» doctrine and Turkey’s troubles in the Middle East. Contemporary Islam, Issue 11, pp. 201-214.
[34] Pinchuk, D., 2018. Russia, Turkey, Iran fail to agree on ceasefire for Syria’s Idlib. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[35] Samaan, J. L., 2013. The Rise and The Fall of the »Turkish Model» in the Arab World. Turkish Policy Quarterly, Volume 12(No 3).
[36] Sazak, C. S. & Kurc, C., 2018. From Zero Problems to Zero Friends?. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[37] Shaheen, K., 2017. One year after the failed coup in Turkey, the crackdown continues. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[38] Smith, H., 2018. Turkey to send drill ship to contested gas field off Cyprus. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[39] Tekin, Ç. B. & Tekin, R. B., 2015. The Limits, Dilemmas, and Paradoxes of Turkish Foreign Policy: A Political Economy Perspective. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[40] Türkeş, M., 2016. Decomposing Neo-Ottoman Hegemony. Journal of Balkan and Near Eastern Studies, 18(3), pp. 191-216.
[41] Turkish Ministry of Foreign Affairs, 2018. Relations between Turkey–Syria. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[42] Ulgen, S., 2018. Get Ready for a More Aggressive Turkey. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[43] Weise, Z., 2016. Erdoğan, the new Atatürk. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[44] Μάζης, Θ. Ι., n.d. Η Ελλάδα και ο «μηδενικός» Νταβούτογλου. [Online] Available here.
[Accessed Νοέμβριος 2018].
[45] Ναυτεμπορική, 2018. Το χρονικό της έντασης στις σχέσεις ΗΠΑ- Τουρκίας. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[46] Συρίγος, Μ. Α., 2016. Ελληνοτουρκικές Σχέσεις. Δέυτερη Έκδοση επιμ. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.
[47] Συρίγος, Μ. Α., 2018. Τουρκικοί τυχοδιωκτισμοί επί χάρτου. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
[48] Τζίμας, Σ., 2015. Η Τουρκία και οι γείτονες. [Online] Available here. [Accessed Νοέμβριος 2018].
the SAFIA Blog 