από την Σοφία Σιλιβέρδη, ερευνήτρια στην ομάδα «Περιβάλλον και Ενέργεια»

Τόνοι πλαστικών παράγονται κάθε έτος σε ολόκληρο τον πλανήτη. Αν αναλογιστεί κανείς την ποσότητα των πλαστικών αντικειμένων που έρχεται καθημερινά σε επαφή, θα διαπιστώσει τη μεγάλη σημασία του υλικού αυτού στη σύγχρονη οικονομική και κοινωνική ζωή. Μια τόσο μεγάλη και μαζική παραγωγή όμως είναι επόμενο και λογικό να έχει και τα ανάλογα αποτελέσματα. Η διόγκωση των πλαστικών απορριμμάτων και η εμφάνισή τους σε κάθε ακτή και ωκεανό της Γης είναι αναμφίβολα ένα φλέγον ζήτημα σήμερα. Η διεθνής επιστημονική κοινότητα συνεχώς κρούει τον κώδωνα του κινδύνου, επισημαίνοντας ότι σε μόλις 50 χρόνια τα πλαστικά θα είναι περισσότερα από τα ψάρια στη θάλασσα. [1]

Η ζημιά που έχει ήδη υποστεί ο πλανήτης από την πλαστική ρύπανση είναι ανυπολόγιστη. Τα στατιστικά στοιχεία που καταγράφονται το επιβεβαιώνουν συνεχώς. Τα νούμερα δείχνουν ότι το 2016 η παραγωγή πλαστικού ξεπέρασε τους 320 εκατομμύρια τόνους, καθώς και ότι ο αριθμός αυτός θα έχει διπλασιαστεί μέχρι το 2034. Σύμφωνα με μελέτη του ινστιτούτου  Five Gyres, το οποίο δραστηριοποιείται στην αντιμετώπιση της θαλάσσιας ρύπανσης από πλαστικά, περίπου 269.000 τόνοι πλαστικών αποβλήτων ρυπαίνουν τους ωκεανούς του κόσμου.

Ο περιβαλλοντικός όλεθρος που συνεπάγεται η πλαστική ρύπανση

Οι γιγαντιαίες ποσότητες πλαστικών, οι οποίες εντοπίζονται καθημερινά σε όλον τον πλανήτη, από την Αρκτική ως και την Ανταρκτική, έκδηλα αποτελούν έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες της καταστροφής του πλανήτη. Ο περιβαλλοντικός αντίκτυπος από τα πλαστικά εμφανίζεται κυρίως στις  θάλασσες και στους ωκεανούς. Οι ακτές ξεβράζουν πλαστικά αντικείμενα που έχουν παραχθεί εδώ και χρόνια ή ακόμα και δεκαετίες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ένα πλαστικό μπουκάλι απορρυπαντικού πιάτων που βρέθηκε τον Οκτώβριο του 2018 στην Αγγλία και εκτιμάται ότι παρέμεινε στη θάλασσα για 47 χρόνια τουλάχιστον. Το αντικείμενο το βρήκε ένας άνδρας της ακτοφυλακής στην παραλία του Somerset, μέσα σε μια μεγάλη ποσότητα πλαστικών που ξεβράστηκαν στην παραλία αυτή. [2]

Τα πλαστικά σκουπίδια αποτελούν απειλή για ολόκληρο το θαλάσσιο οικοσύστημα και κυρίως τους ζωντανούς οργανισμούς του. Μελετώντας τα νερά της Χαβάης, ειδικοί από τον οργανισμό Plastic Change διαπίστωσαν πως ο Ειρηνικός Ωκεανός απειλείται από τεράστιες κηλίδες θρυμματισμένου πλαστικού. Παρόμοιες κηλίδες έχουν γίνει εμφανείς και στη Μεσόγειο, της οποίας η γεωμορφολογία εντείνει το πρόβλημα. Η Μεσόγειος είναι μια κλειστή θάλασσα, με συνέπεια να εγκλωβίζει τα πλαστικά τα οποία δεν έχουν οδό διαφυγής.

Η κατάσταση έχει φτάσει σε τέτοιο σημείο ώστε συχνά να γίνεται λόγος για τη δημιουργία ενός νέου θαλάσσιου οικοσυστήματος, μέρος του οποίου αποτελούν και τα πλαστικά αντικείμενα που προέρχονται από τον άνθρωπο. Η λέξη Plastisphere είναι ακριβώς ο όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει κάποιος το νέο αυτό οικοσύστημα. Στο κυκλοφορούν ωκεάνιο ρεύμα του βορείου Ειρηνικού (North Pacific Gyre) επιπλέει μια συμπαγής μάζα από πλαστικά απορρίμματα που ζυγίζει 44 εκατομμύρια κιλά και καλύπτει 10.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Φωτογραφίες από το σημείο αυτό κάνουν πολλές φορές το γύρο του διαδικτύου, επιβεβαιώνοντας ότι ο ωκεανός έχει μετατραπεί σε μια χωματερή πλαστικών.

Τα πλαστικά αυτά σκουπίδια όμως, όπως προαναφέρθηκε, αποτελούν σημαντική απειλή κυρίως για τα θαλάσσια είδη και ιδίως τα ψάρια, τα οποία νομίζοντας ότι είναι τροφή τα καταπίνουν. Τα περισσότερα πλαστικά δεν είναι βιοδιασπώμενα, αλλά μέσω μιας διαδικασίας, της φωτοδιάσπασης, διασπώνται σε μικροπλαστικά, τα οποία είναι και αυτά που συνήθως καταλήγουν στο στομάχι των περισσότερων θαλάσσιων ειδών. Η κατάποση αυτή προκαλεί ανεπανόρθωτες βλάβες στο συκώτι τους, λόγω των χημικών ρυπογόνων ουσιών που συνθέτουν τα πλαστικά και κυρίως λόγω του πολυαιθυλενίου. Ανησυχία προκαλούν τα στατιστικά των ψαριών που έχουν καταναλώσει πλαστικά απορρίμματα, αφού μόνο 1 στα 1.000 ψάρια δεν έχει καταπιεί πλαστικό.

Σύμφωνα με μια έρευνα του Πανεπιστημίου του Plymouth, η πλαστική ρύπανση έχει επίδραση στην υγεία τουλάχιστον 700 θαλάσσιων ειδών.[3] Συγκεκριμένα, το ζώο που απειλείται περισσότερο από την κατάποση πλαστικών είναι η θαλάσσια χελώνα. Σε μια πρόσφατη επιστημονική μελέτη του περιοδικού Global Change Biology, υπογραμμίζεται ότι περισσότερες από τις μισές χελώνες του κόσμου, που ζουν στη θάλασσα, έχουν πλαστικά στο στομάχι τους και εξαιτίας αυτού πεθαίνουν.[4] Οι φώκιες και οι θαλάσσιοι ελέφαντες ακολουθούν, ενώ μεγάλο είναι και το ποσοστό των θαλάσσιων πουλιών, περίπου 90%, σύμφωνα με την έκδοση PNAS (Proceedings of the National Academy of Sciences των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής). Επιπλέον, πολλές φορές εντοπίζονται σε ακτές νεκρές φάλαινες με πλαστικό στο στομάχι τους, η ποσότητα του οποίου μπορεί να ανέρχεται και στα 20-30 κιλά.[5]

Αδιαμφισβήτητα, ο όλεθρος αυτός του θαλάσσιου περιβάλλοντος επηρεάζει και τον άνθρωπο. Ολόκληρη η τροφική αλυσίδα διαταράσσεται, κάνοντας το πλαστικό μέρος κάθε ανθρώπινου γεύματος. Τα αποτελέσματα μιας έρευνας που δημοσιεύθηκε στην περιοδική έκδοση Environmental Pollution, έδειξαν ότι κάθε άνθρωπος καταναλώνει περίπου 114 μικροΐνες πλαστικού. Οι πλήρεις συνέπειες για την υγεία του ανθρώπου δεν έχουν φανεί ακόμα, ενώ αναμένεται να παρουσιαστούν κατά την επόμενη πενηντακονταετία. Έχει επιβεβαιωθεί όμως ότι οι μικρές αυτές ποσότητες πλαστικών είναι ικανές να διεισδύσουν στην κυκλοφορία του αίματος, στο λεμφικό σύστημα, ακόμη και στο ήπαρ.

Οι ενωσιακές ρυθμίσεις για την καταπολέμηση της μόλυνσης από τα πλαστικά.

Όλο και περισσότερα κράτη και οργανισμοί δείχνουν να στρέφουν την προσοχή τους στην προσπάθεια εύρεσης στρατηγικών που θα καταπολεμήσουν αυτό το φαινόμενο και θα αναδείξουν το μοντέλο της κυκλικής οικονομίας, το οποίο είναι ικανό να μειώσει δραστικά την παραγωγή και τη χρήση των πλαστικών. Η Ευρωπαϊκή Ένωση (στο εξής: Ε.Ε.) τα τελευταία χρόνια έχει ξεκινήσει να χαράσσει μια διαφορετική στρατηγική για την καταπολέμηση της πλαστικής ρύπανσης. Μέσα από Κανονισμούς και Οδηγίες προσπαθεί να επιβάλει στα Κράτη – Μέλη ένα διαφορετικό τρόπο διαχείρισης των πλαστικών αντικειμένων, με στόχο την όλο και πιο μειωμένη χρήση τους.

Μετά το περιβαλλοντικό τέλος στις πλαστικές σακούλες, η Ε.Ε. σπεύδει να απαγορεύσει τα πλαστικά μιας χρήσης. Κατά τη τρέχουσα σύνοδο της Ολομέλειας του Ευρωκοινοβουλίου στο Στρασβούργο, οι ευρωβουλευτές ενέκριναν την απαγόρευση πλαστικών προϊόντων μιας χρήσης όπως τα καλαμάκια, τα πιάτα, τα μαχαιροπίρουνα, τα βαμβακερά επιχρίσματα και τα πλαστικά στηρίγματα μπαλονιών. Επίσης, αυστηρά μέτρα θα ισχύσουν και για τα προϊόντα καπνού και κυρίως για το φίλτρο των τσιγάρων, η μείωση των οποίων πρέπει να φτάσει το 50% μέχρι το 2025 και το 80% μέχρι το 2030. Η μείωση της παραγωγής των φίλτρων των τσιγάρων είναι ιδιαίτερα σημαντική καθώς είναι κατασκευασμένα κατά βάση από πλαστικές ίνες και χρειάζονται πολλά έτη για να αποσυντεθούν πλήρως. Στη συνέχεια τα κράτη μέλη θα πρέπει να εξασφαλίσουν ότι τουλάχιστον τα μισά αλιευτικά εργαλεία που περιέχουν πλαστική ύλη και έχουν χαθεί ή εγκαταλειφθεί, θα συλλέγονται κάθε χρόνο, με στόχο την ανακύκλωσή τους, καθώς αποτελούν το 27% των αλιευτικών αποβλήτων που βρέθηκαν στις ευρωπαϊκές παραλίες. Τα κράτη μέλη της Ε.Ε. θα πρέπει ακόμα να επιβεβαιώσουν ότι οι εταιρίες καπνού καθώς και οι κατασκευαστές αλιευτικών εργαλείων θα καλύπτουν το κόστος συλλογής των προϊόντων αυτών, έτσι ώστε να μειωθεί η παραγωγή τους και να προωθηθεί η ανακύκλωσή τους. Για κάθε άλλο πλαστικό αντικείμενο που δεν υπάρχει εναλλακτική λύση τέθηκε ως στόχος η μείωση του κατά 25% μέχρι το 2025. Τα αντικείμενα αυτά είναι κυρίως οι πλαστικές συσκευασίες μιας χρήσης από φαγώσιμα. [6]

Μόλις οι Υπουργοί της ΕΕ υιοθετήσουν τη θέση τους επί του ζητήματος, τότε το Κοινοβούλιο θα ξεκινήσει τις διαπραγματεύσεις. Σύμφωνα με την εισηγήτρια κα. Frederique Ries, η νομοθεσία αυτή αποτελεί το πιο φιλόδοξο ψήφισμα κατά των πλαστικών μιας χρήσης, καθώς θα συμβάλλει στην προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος και στη μείωση του κόστους της πλαστικής ρύπανσης στην Ευρώπη. [7] [8]

Τα μέτρα αυτά όμως θα έχουν και άλλες οικονομικές συνέπειες, οι οποίες σημαντικό είναι να εξεταστούν με βάση το μακροπρόθεσμο και συλλογικό συμφέρον. Σίγουρα το σχέδιο αυτό θα επηρεάσει τις βιομηχανίες πλαστικών και θα επιφέρει ανακατανομή στην αγορά, όμως θα αποτελέσει κίνητρο για τις επιχειρήσεις να στραφούν προς βιώσιμα εναλλακτικά προϊόντα. Ο αντιπρόεδρος της Επιτροπής και επίτροπος αρμόδιος για την Απασχόληση, την Ανάπτυξη, τις Επενδύσεις και την Ανταγωνιστικότητα κ. Jyrki Katainen τόνισε ότι τα μέτρα αυτά αποτελούν μια ευκαιρία για την Ευρώπη να πρωτοστατήσει, δημιουργώντας προϊόντα που θα έχουν μεγάλη ζήτηση τις επόμενες δεκαετίες και προσδίδοντας μεγαλύτερη οικονομική αξία στους περιορισμένους και πολύτιμους πόρους της, εξασφαλίζοντας συνάμα και μια ακμάζουσα βιομηχανία ανακύκλωσης πλαστικών.

Επιπρόσθετα, μέσω των νέων μέτρων για την αντιμετώπιση των πλαστικών μιας χρήσης,  θα καθιερωθούν από τα Κράτη – Μέλη της Ε.Ε. συστήματα βασισμένα στο μοντέλο της κυκλικής οικονομίας. Η κυκλική οικονομία στηρίζεται στην επαναχρησιμοποίηση του πλαστικού ως πρώτη ύλη για τη δημιουργία ενός άλλου αντικειμένου. Πολλά κράτη της Ε.Ε. έχουν υιοθετήσει ήδη το μοντέλο της κυκλικής οικονομίας, ενώ αναμένεται ότι θα γίνει το οικονομικό μοντέλο του μέλλοντος καθώς, όπως προαναφέρθηκε, λόγω της δυσκολίας στη διαχείριση των απορριμμάτων και στην εύρεση νέων πόρων σε παγκόσμια κλίμακα θα αυξηθεί η ζήτηση βιώσιμων εναλλακτικών προϊόντων. [9]

Το ψήφισμα αυτό γεννά πράγματι φιλοδοξίες για τη θέσπιση ακόμη περισσότερων ενωσιακών ρυθμίσεων που θα περιορίσουν την παραγωγή πλαστικών και θα ενθαρρύνουν την καλύτερη χρήση τους. Εύλογο είναι όμως να αναρωτηθεί κανείς αν οι ρυθμίσεις αυτές είναι ικανές να λύσουν οριστικά το πρόβλημα της πλαστικής ρύπανσης. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, πάνω από το 80% των απορριμμάτων στις θάλασσες είναι από πλαστικό. Τα προϊόντα που καλύπτονται από την εν λόγω απαγόρευση αποτελούν το 70% όλων των ειδών απορριμμάτων που βρίσκονται στις θάλασσες. Τα ποσοστά αυτά είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικά. Ωστόσο, για την πλήρη εξάλειψη της πλαστικής ρύπανσης που συντελείται ήδη, η απαγόρευση των πλαστικών μιας χρήσης δεν επαρκεί. Σίγουρα είναι μια διαδοχική προοδευτική ρύθμιση μετά την επιβολή του περιβαλλοντικού τέλους στις πλαστικές σακούλες, ταυτόχρονα όμως η ΕΕ θα πρέπει να παρέχει έναν αξιόπιστο και αυστηρό έλεγχο στη τήρηση των μέτρων αυτών, να προβλέψει τυχόν επιβαρυντικές συνέπειες σε ορισμένους τομείς της οικονομίας και να παρέχει, στην περίπτωση αυτή, άμεσες λύσεις.

Εν κατακλείδι, λαμβάνοντας υπόψη ότι το πλαστικό είναι ένα υλικό χρήσιμο, πρακτικό αλλά και οικονομικό, θα πρέπει να προωθηθεί η  ανακύκλωση και η επαναχρησιμοποίηση του, ώστε να μη γίνεται ένα ακόμα σκουπίδι, χάνοντας ταχέως την αξία του. Φυσικά όμως, ευθύνη για τη μείωση των πλαστικών, εκτός από τα κράτη και τους οργανισμούς, έχει και ο κάθε άνθρωπος ξεχωριστά. Στη σημερινή εποχή είναι πολύ σημαντικό ο καθένας μας να υιοθετήσει έναν οικολογικό τρόπο ζωής και να έχει πλήρη επίγνωση των συνεπειών που προκαλούνται από την πλαστική ρύπανση.

Παραπομπές

[1] Forbes. (2018). Five Ways that plastics harm the environment and one way they may help. [online] Available here. [Accessed 27 Nov. 2019].

[2] Daily Mail. (2018). Fairy bottle 47 years old washes up on beach in ‘remarkable’ condition. [online] Available here.[Accessed 28 Nov. 2018].

[3] Thompson, R. and Gall, C. (2015). The impact of debris on marine life. Marine Pollution Bulletin, [online] 92(1–2), pp.170-179. Available here. [Accessed 28 Nov. 2018].

[4] Risk analysis reveals global hotspots for marine debris ingestion by sea turtles (2015). Global Change Biology, [online] 22(2), pp.567-576. Available here. [Accessed 29 Nov. 2018].

[5] Wilcox, C., Sebille, E. and Hardesty, B. (2015). Threat of plastic pollution to seabirds is global, pervasive, and increasing. [online] PNAS. Available here. [Accessed 27 Nov. 2018].

[6] Europa.eu. (2018) Single-use plastics: New EU rules to reduce marine litter, European Commission – Fact Sheet. [online] Available here. [Accessed 29 Nov. 2018].

[7]   European Parliament. (2018). Plastic Oceans: MEPs back EU ban on throwaway plastics by 2021. [online] Available here. [Accessed 29 Nov. 2018]

[8] European Parliament. (2018). Reduction of the impact of certain plastic products on the environment: extracts from the vote and from the debate (22/10) and illustrative shots. [online] Available here. [Accessed 29 Nov. 2018].

[9] Europa.eu. (2018). European strategy for plastics. [online] Available here. [Accessed 29 Nov. 2018].