από τη Σοφία Τσατσαρίδου, ερευνήτρια της ομάδας «Κοινωνικά & Ανθρωπιστικά Ζητήματα»

Η παγκοσμιοποίηση και οι συνεχείς μετακινήσεις πληθυσμών έχουν επηρεάσει έντονα την εξέλιξη των κοινωνιών. Αν και υπάρχουν πολυάριθμες κινητοποιήσεις και οργανώσεις με στόχο την ένταξη των νέων πληθυσμιακών ομάδων, είτε πρόκειται για προσφυγικές είτε για μεταναστευτικές ροές, παρατηρείται έντονη τάση προς την ξενοφοβία και τον ρατσισμό. Ειδικά, στις φιλελεύθερες δημοκρατίες του «ανεπτυγμένου» κόσμου, όλο και συχνότερα αναλαμβάνουν την εξουσία ακροδεξιά κόμματα με ξενοφοβικές τάσεις.

Πολλές μειονότητες και μειονοτικές ομάδες αντιμετωπίζουν προβλήματα ενσωμάτωσης λόγω των διαφορετικών ηθών και εθίμων αλλά και λόγω της αρνητικής στάσης της κοινωνίας. Η πιο ευάλωτη μειονότητα στην Ευρώπη του σήμερα είναι οι Ρομά. Μέσω της παρουσίασης της ιστορικής τους πορείας, των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του λαού αυτού καθώς και την παράθεση των προσπαθειών της Ε.Ε. και της Ελληνικής Δημοκρατίας για την κοινωνική ενσωμάτωση, θα γίνει προσπάθεια κατανόησης του βαθμού δυσκολίας της ένταξης των Ρομά. Γιατί ο λαός αυτός, παρά τις έντονες προσπάθειες της κοινωνίας και της κινητοποίησης των ίδιων, παραμένει μη ενταγμένος στο κοινωνικό γίγνεσθαι και περιθωριοποιημένος; Γιατί παρά την παρουσία αιώνων στην Ευρωπαϊκή ήπειρο, η ένταξή τους είναι τόσο χρονοβόρα; Το φαινόμενο των Ρομά, με εφαλτήριο τη μειονοτική τους διάσταση και θεωρητικές παραφυάδες τις στερεοτυπικές και προκατηλειμμένες διακρίσεις εις βάρος τους, αποτελεί καίριο και άκρως επίκαιρο ζήτημα.

Ιστορική Εξέλιξη

Οι Ρομά θεωρείται ότι έχουν καταγωγή από την Ινδική χερσόνησο. Δεν υπάρχει ακριβής σύνδεση του λαού αυτού με συγκεκριμένα γεωγραφικά όρια ή άλλων λαό ενώ η μετακίνηση τους ξεκίνησε από το 500 μέχρι το 1000 μ.Χ., με αρχικούς σταθμούς την Περσία και την Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Γύρω στο 1500, κάνουν την πρώτη τους εμφάνιση στην Δυτική Ευρώπη, με έντονη παρουσία στην Γαλλία, στην Γερμανία και στην Ισπανία.

Εξαρχής, η στάση των Ευρωπαίων προς τους πληθυσμούς Ρομά ήταν αρνητική. Πολλά λέγονταν για το χρώμα του δέρματος τους, τα ήθη, τα έθιμα καθώς και για την τάση προς την παραβατικότητα, με μεγάλο αριθμό προκαταλήψεων και δεισιδαιμονιών. Λόγω της αποστασιοποίησης των Ρομά από την κοινωνία, ξεκίνησαν διώξεις ιδιαίτερα στην Ιβηρική Χερσόνησο, με πρωτεργάτη το ίδιο το στέμμα. Κατά το 18ο και 19ο αιώνα, η καταπίεση των κοινοτήτων εντάθηκε με διατάγματα από διάφορες αρχές, όπως η Μαρία-Θηρεσία των Αψβούργων, που στόχευε στην ενσωμάτωση των Ρομά με κάθε μέσο.

Την ίδια περίοδο, είναι συχνό το συναπάντημα του νομαδικού λαού σε διάφορα λογοτεχνικά έργα. Η εικόνα τους παρουσιάζεται ρομαντική, καθώς διάφοροι μη Ρομά θέλουν να τους ακολουθήσουν στα ταξίδια και στις περιπλανήσεις τους, ώστε να είναι ελεύθεροι, δίχως έννοιες.

Ο 20ος αιώνας αποτελεί σημείο αναφοράς για την πορεία του πληθυσμού. Το ’20 ήταν η πρώτη φορά που έγινε η σύνδεση της ρομανικής γλώσσας με τα ινδικά ενώ ξεκίνησαν να γίνονται σχετικές βιολογικές μελέτες. Οι Ρομά θεωρήθηκαν χαρακτηριστικά παραδείγματα εγκληματολογικής βιολογίας, καθώς είχαν την ανάλογη εξωτερική εμφάνιση. Αυτές οι μελέτες οδήγησαν σε περαιτέρω αποστασιοποίηση από την κοινωνία της εποχής.

Σημαντική ήταν η μελέτη του Γερμανού βιολόγου Franz Exner, που υποστήριζε την κατωτερότητα των Ρομά και τον διαχωρισμό τους σε δύο ομάδες, τους ‘καθαρόαιμους’ άσπιλους Ρομά και στους ‘μεικτούς’. Μετά την άνοδο του Hitler στην εξουσία,πολλοί από τους ‘μεικτούς’ κυνηγήθηκαν ενώ ήδη από το 1933 είχαν ξεκινήσει στειρώσεις γυναικών για τον περιορισμό της αναπαραγωγής.

Κατά την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Ρομά κυνηγήθηκαν από τους Ναζί με στόχο την εξολόθρευση τους ενώ δεν θεωρήθηκαν λαός, όπως και οι Εβραίοι. Υπολογίζεται ότι από το 1938 έως το 1945 500.000 με 2.000.000 Ρομά έχασαν την ζωή τους. Αρχικά, χρησιμοποιήθηκαν από τους Ναζί στα στρατόπεδα εργασίας ενώ μεγάλος ήταν ο αριθμός τους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Κοντά στους 19.300 ήταν οι νεκροί Ρομά στο Auswitz. Άλλοι πολέμησαν στην Wermacht, έτη 42-43, στο ρωσικό μέτωπο.

Η κατάσταση μετά τον πόλεμο αλλάζει εντυπωσιακά προς το καλύτερο καθώς ξεκινάει η κινητοποίηση των ίδιων των Ρομά για την διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους. Το 1960, γίνεται επίσης εντονότερη η παρουσία τους στους θεσμούς και ιδρύονται ανάλογοι ΜΚΟ, στο Δυτικό κόσμο. Οι σοσιαλιστικές χώρες, αντιθέτως, εξακολουθούν να κάνουν διώξεις και περιορισμούς στους Ρομά πληθυσμούς.

Από την νέα χιλιετία και έπειτα, η προσπάθεια ένταξης των Ρομά στην κοινωνία εντατικοποιήθηκε με ειδικές πολιτικές και από την μεριά της Ε.Ε. καθώς και από ΜΚΟ που δραστηριοποιούνται πάνω στο θέμα.

Χαρακτηριστικά

Οι Ρομά (Romani) είναι πληθυσμοί νομαδικής φύσης, εγκατεστημένοι στην ευρύτερη περιοχή της Ευρασίας, με μικρή πληθυσμιακή παρουσία στις υπόλοιπες ηπείρους. Συχνά αποκαλούνται τσιγγάνοι ή αθίγγανοι, ενώ σε πολλές γλώσσες το όνομά τους συνδέεται με την Αίγυπτο όπως το αγγλικό Gypsy και το ισπανικό Gitano. Θεωρούνται η πιο ευάλωτη μειονότητα στην Ευρώπη όπου ζουν 6 εκατομμύρια εκ των 10-12 εκατομμυρίων Ρομά. Δεν ακολουθούν κάποια ορισμένοι θρησκεία παρά συχνά υιοθετούν τις θρησκείες των περιοχών εγκατάστασης. Η γλώσσα τους είναι η ρομανική και έχει έντονες ομοιότητες με τις ινδικές διαλέκτους καθώς υπάρχουν και αρκετά δάνεια από τα περσικά, τα ελληνικά και τα σλαβικά.

Στατιστικά

Πληθυσμοί Ρομά είναι εγκατεστημένοι στην Βουλγαρία, Κροατία, Τσεχία, Ελλάδα, Ουγγαρία, Πορτογαλία, Ρουμανία, Σλοβακία, Ισπανία.

Εκπαίδευση

Όσων αφορά την εκπαίδευση, το 1 στα 2 παιδιά δεν πηγαίνει στο σχολείο ενώ λιγότερο από το 29% καταφέρνει να τελειώσει και την τριτοβάθμια εκπαίδευση. Ακόμη, το 30- 60% των οικισμών Ρομά δεν έχουν σχολείο, με αποτέλεσμα οι μαθητές να διανύουν χιλιόμετρα για να φτάσουν στις εγκαταστάσεις.

γφγφγφ

Στέγαση

Το 90% του πληθυσμού ζει κάτω από το όριο της φτώχειας, ενώ το 45% μένει σε κτίσματα, δίχως τρεχούμενο νερό, εσωτερική τουαλέτα ή ηλεκτρισμό.

Υγεία

Το 20% των Ρομά δεν έχουν ασφάλιση, ενώ το 1/3 των ενηλίκων από 35 έως 54 αντιμετωπίζει προβλήματα υγείας που περιπλέκουν την καθημερινότητά του. Το 66% δεν μπορεί να καλύψει ιατρικά η φαρμακευτικά έξοδα, ενώ το 14% των παιδιών δεν εμβολιάζονται.

Εργασία

Η ανεργία ανάμεσα στους Ρομά κυμαίνεται στο 1/3 του πληθυσμού, ενώ τα ποσοστά που σημειώνονται είναι πάντοτε υψηλότερα από τον υπόλοιπο πληθυσμό. Πολλοί είναι αυτοί  που στρέφονται προς την παραοικονομία.

γγγγγγ

Αληθινά παραδείγματα προκατάληψης τον 21ο αιώνα

Γαλλία(2010)

Μετά την πλήρη ένταξη της Ρουμανίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, σημειώθηκα κύμα μετανάστευσης προς την δυτική Ευρώπη. Η γαλλική κυβέρνηση του Nicolas Sarkozy προχώρησε το 2010, σε μαζικές εξώσεις και την προσπάθεια επαναπατρισμού μεγάλων αριθμών Ρομά. Η κίνηση αυτή κατακρίθηκε από ΜΚΟ καθώς και από την ρουμανική κυβέρνηση, με αμφιλεγόμενο όμως τρόπο από την μεριά της τελευταίας. Η απάντηση της γαλλικής μεριάς ήταν η αδυναμία των επαναπατριζόμενων να αποδείξουν την εργασιακή τους δραστηριότητα. Έτσι, εκατοντάδες άνθρωποι μετακινήθηκαν ενώ πάνω από 700 εκδιώχθηκαν από παράνομες κατασκηνώσεις.

Ιταλία (2017-2018)

Το 2017, από το Gianturco της Νάπολης, ξεκίνησαν εξώσεις κατά Ρομά. Παρόλο που πάνω από 1000 άτομα έμειναν άστεγα, λιγότεροι από 200 επανατοποθετήθηκαν υπό την μέριμνα της κοινωνίας σε νέα καταλύματα. Κατά την απομάκρυνση των κατοίκων από την αστυνομία, σημειώθηκαν, μάλιστα, περιστατικά βίας. Το 2018, ακολούθησε ανάλογο περιστατικό κοντά στην Ρώμη, όπου 400 άτομα έμειναν χωρίς στέγαση παρά την αρνητική σχετική απόφαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Οι ιταλικές αρχές δικαιολόγησαν τις κινήσεις τους με πρόσχημα την ασφάλεια του πληθυσμού καθώς και την εκπαίδευση που δεν λάμβαναν τα νεαρά μέλη της κοινότητας.

Eforie, Ρουμανία (2013-2018)

Στο παραλιακό θέρετρο Eforie, το 2013, ξεκίνησαν εξώσεις και κατεδαφίσεις με στόχο την απομάκρυνση του Ρομά πληθυσμού της περιοχής που είναι εγκατεστημένος στο σημείο από την δεκαετία του ’70. Χωρίς προηγούμενη ενημέρωση, οι υπηρεσίες του δήμου κατεδάφισαν τα κτίσματα, θέτοντας σε κίνδυνο τις ζωές δεκάδων ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένων 55 παιδιών. Έτσι, άνθρωποι έμειναν άστεγοι λίγο πριν τον χειμώνα με την πολιτεία να μην μπορεί να προσφέρει βοήθεια. Η υπόθεση πήρε πανευρωπαϊκές διαστάσεις μετά την επαναληπτική έξωση του 2014, καθώς τέθηκε ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Το τελευταίο εξέδωσε απόφαση το 2016, όπου τέθηκε κατά της κυβέρνησης της Ρουμανίας.

Ternopil, Kiev, Ουκρανία (2018)

Στην περιοχή Ternopil του Κιέβου, έγινε επίθεση κατά της κοινότητας Ρομά από εθνικιστικές ομάδες. Σπίτια και περιουσίες κάηκαν, πολλοί τραυματίστηκαν ενώ η αστυνομία ήταν αμέτοχη στο συμβάν. Οι ίδιοι οι Ρομά παρατηρούν την αλλαγή στην στάση των πολιτών που από φιλική, έχει αλλάξει δραματικά τα τελευταία χρόνια. Οι ουκρανικές αρχές από την άλλη, στρέφουν το δάχτυλο προς την Ρωσία. Αρκετοί Ρομά έχουν μείνει άστεγοι.

Τα περιστατικά αυτά δεν είναι μεμονωμένα. Αντιθέτως αποτελούν ένα ελάχιστο δείγμα των συνεχών διώξεων κατά της πληθυσμιακής ομάδας.

Πολιτικές της Ε.Ε.

Οι προσπάθειες της Ένωσης ξεκίνησαν από το 2010 με σχετική συνεδρίαση. Το 2011 ζητήθηκε από τα κράτη-μέλη πολιτική κοινωνικής ενσωμάτωσης των Ρομά, που το 2013 οδήγησε στην πολιτική 2013-2020 με στόχο την πλήρη ένταξη των Ρομά στην κοινωνία μέσω στοχευμένης δράσης ανάλογα με την κατάσταση του εκάστοτε κράτους μέλους.

Οι κύριοι τομείς που θεωρήθηκαν υψίστης σημασίας για την ενσωμάτωση είναι η πρόσβαση των Ρομά πληθυσμών στην παιδεία, στην υγεία, στην στέγαση και στην εργασία, δηλαδή η εξασφάλιση των βασικών τους δικαιωμάτων. Η προσπάθεια αυτή χρηματοδοτήθηκε με το ποσό των 26.5 δισεκατομμυρίων ευρώ από τον προϋπολογισμό της Ένωσης προς τα κράτη μέλη με την μεγαλύτερη ανάγκη για πρόοδο.

Στην κριτική της ‘Πολιτικής 2020’ για το 2017, παρατηρήθηκε η βελτίωση των ποσοστών ενσωμάτωσης καθώς και η θεσμική κάλυψη των αναγκών των Ρομά μέσω προγραμμάτων όπως το JUSTROM (δυνατότητα πρόσβασης στις νομικές διαδικασίες, ειδικά για τις γυναίκες), ROMED (δυνατότητα πρόσβασης στην εκπαίδευση) και ROMACT (δυνατότητα συμμετοχής των τοπικών αρχών στην ένταξη των Ρομά). Επίσης, αναγνωρίσθηκε το ρομανικό ολοκαύτωμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου από όλα τα μέλη της Ε.Ε..

Πολιτικές της Ελλάδος για την κοινωνική ένταξη

Η Ελλάδα έχει αναλάβει, όπως και κάθε άλλη χώρα της Ε.Ε., να προωθήσει την κοινωνική ένταξη των Ρομά. Στην χώρα ζουν περίπου 265.000 Ρομά ενώ υπάρχουν 370 οικισμοί, με τους 70 από αυτούς να είναι κόκκινοι, δηλαδή ακατάλληλοι για διαβίωση.

Η χώρα στοχεύει, με βάση τη σχετική έκθεση του 2014, κυρίως στην δια βίου μάθηση, παρέχοντας σχετικό επίδομα στις οικογένειες που στέλνουν τα παιδιά τους σχολείο.

Ακόμη δημιουργήθηκαν 29 κέντρα στήριξης ενώ έχει γίνει μεγάλη προσπάθεια για τον εμβολιασμό όλης της πληθυσμιακής ομάδας.

Οι περιφέρειες με τα μεγαλύτερα ποσοστά Ρομά είναι η Θεσσαλία, η Ανατολική Μακεδονία και η Θράκη, η περιφέρεια Δυτικής Ελλάδος και η Κεντρική Μακεδονία. Η τελευταία ενδεικτικά έχει αναλάβει δράση σε όλους τους δήμους της επικράτειας της προσπαθώντας να προωθήσει την ενσωμάτωση μέσω της παιδείας και Κοινών Αστικών Υποδομών. Σημαντική προϋπόθεση και η πρόσβαση στην Υγεία καθώς οι Ρομά είναι κατά πλειοψηφία ανασφάλιστοι. Στην Αττική, οι δήμοι με την μεγαλύτερη συγκέντρωση Ρομά είναι τα Άνω Λιόσια, Ζεφύρι και Μενίδι.

Συμπέρασμα

Επομένως γιατί είναι τόσο δύσκολη η ένταξη παρά την σχετική νομοθεσία; Η απάντηση,ίσως να κρύβεται στην καθημερινότητα αυτών των πληθυσμών ή στην τάση των υπόλοιπων να κρίνουν το διαφορετικό και να κινούνται προς την μαζοποίηση. Οι προσπάθειες πάντως για την διεκδίκηση καλύτερων συνθηκών διαβίωσης από την πλευρά των Ρομά θα είναι πάντα επίκαιρες, έως ότου η κατάσταση εξαθλίωσης, που βιώνουν καθημερινά μεταβληθεί προς το καλύτερο. Η ενσωμάτωση των Ρομά δεν είναι απλά ένα θέμα φτώχειας, είναι ζήτημα ίσων ευκαιριών, ελευθεριών και θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Παραπομπές

  1. Stauer Vago R. (2007). The Roma: a minority in Europe. Βουδαπέστη: Central European University Press
  2. The World Bank. (2015) Διαθέσιμο εδώ. [Πρόσβαση: 1/11/2018]
  3. Stara Zagora. (2015). Left Behind. The Economist. Διαθέσιμο εδώ.
  4. United Nation Development Programme. (n.d.) UNDP: RomaData. Διαθέσιμο εδώ. [Πρόσβαση: 16/11/2018]
  5. Διεθνής Αμνηστία. (2015). Romania: EFORIE MUNICIPALITY THREATENS TO EVICT ROMA FAMILIES THIRD TIME IN TWO YEARS. Διαθέσιμο εδώ.
  6. Foreign Staff. (2018). Italian police evict 450 Roma from camp, despite EU ruling halting demolition’. The  Τelegraph. Διαθέσιμο εδώ.
  7. BBC. (2010). France sends Roma Gypsies back to Romania. Διαθέσιμο εδώ.
  8. BBC. (2010). France rounds up hundreds of Roma. Διαθέσιμο εδώ.
  9. Διεθνής Αμνηστία. (2017). Hundreds of Roma to be forcibly evicted as EU leaders’ refusal to sanction Italy. Διαθέσιμο εδώ.
  10. Sturrock και Summers Η. (2018). They wanted to kill us’: masked neo-fascists strike fear into Ukraine’s Roma. The Guardian. Διαθέσιμο εδώ .
  11. Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (2016). Roma integration in U. countries. Βρυξέλλες: Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Διαθέσιμο εδώ.
  12. Eur-Lex. (2010). The social and economic integration of the Roma. Βρυξέλλες: Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Διαθέσιμο εδώ.
  13. Ευρωπαϊκή Επιτροπή. The Roma integration in Greece. Βρυξέλλες: Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Διαθέσιμο εδώ.
  14. Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης. (2018). Πρόγραμμα «Ένταξη και Ενδυνάμωση των Ρομά». Ανακτήθηκε εδώ.
  15. Ελληνική Δημοκρατία, Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας. (2015). Επιχειρησιακό Σχέδιο Δράσης για την Κοινωνική Ένταξη των Ρομά στην Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας. Ανακτήθηκε εδώ.
  16. Ευρωπαϊκή Επιτροπή. How improving Roma Health and Housing can contribute to the Future of Europe. Ανακτήθηκε εδώ .
  17. United Nations Development Programme. (n.d.). Roma poverty from a human development perspective. Διαθέσιμο εδώ.
  18. ERRC. (2016). MUNICIPALITY ORDERED TO REHOUSE ROMA EVICTED FROM EFORIE IN 2013. Διαθέσιμο εδώ .
  19. Claude Cahn. (2002). Roma Rights: Race, Justice and Strategies for Equality. Νέα Υόρκη: The International Debate Education Association.