από τον Γιώργο Λούβαρη, ερευνητή της ομάδας «Οικονομικές Δυναμικές»

Η κατακόρυφη πτώση της τουρκικής λίρας και η οικονομική κρίση στην οποία βρίσκεται η χώρα από τα μέσα του περασμένου Αυγούστου είναι ένα θέμα που προκαλεί παγκόσμια ανησυχία και αλλάζει ριζικά τις οικονομικές σχέσεις στην διεθνή σκηνή. Συγκεκριμένα, η Τουρκία είδε το εθνικό της νόμισμα να χάνει περίπου το 40-45% της αξίας του σε σχέση με το δολάριο, τον πληθωρισμό της να αγγίζει το 16% και τα διεθνή μέσα ενημέρωσης να προβλέπουν μία χρηματοπιστωτική καταστροφή της. Σε αυτό το κλίμα αβεβαιότητας και ανασφάλειας για την βιωσιμότητα της τουρκικής οικονομίας, οι αναλυτές αναρωτιούνται για τις κύριες αιτίες αυτού του νομισματικού «κραχ», το διεθνές εμπορικό τοπίο στον απόηχο της κρίσης, τις επιπτώσεις της στις αναδυόμενες οικονομίες και τον βαθμό σχετικότητας της με την παγκόσμια οικονομική ύφεση του 2008.

Η Τουρκία μετά από γρήγορη ανάπτυξη της τάξεως του 7.5% τον χρόνο, υψηλές επενδύσεις περίπου 25% του ΑΕΠ και οικονομικές μεταρρυθμίσεις που περιόριζαν τη διαφθορά και την σπατάλη χρημάτων, την περίοδο 2002-2006, βρέθηκε να είναι μία ανερχόμενη οικονομία η οποία έτεινε στην ισορροπία δείχνοντας ανάκαμψη από την κρίση του 2001-2002 και το ποσοστό πληθωρισμού 69% το οποίο είχε εμφανίσει την περίοδο αυτή. Με το ξέσπασμα της μεγάλης χρηματοπιστωτικής κρίσης η Τουρκία φάνηκε να είναι η μόνη που αντιμετωπίζει το πρόβλημα και παρουσιαζόταν σαν τo οικονομικό θαύμα που μπορεί να διαχειριστεί τη δύσκολη κατάσταση. Ο πρόεδρος Erdogan, μάλιστα, παρά τον παγκόσμιο οικονομικό κλονισμό διαφωνούσε σθεναρά με την αύξηση των επιτοκίων από την κεντρική τράπεζα. Σήμερα, λοιπόν, το βασικό ερώτημα είναι: Τι έφερε την ανάπτυξη της τουρκικής οικονομίας στη σημερινή πτωτική κατάσταση και πως θα επηρεαστεί η παγκόσμια αγορά;[1][2][3][4]

Οι λόγοι που έφεραν την τουρκική οικονομία σε πτώση

Μετά την οικονομική κρίση της Τουρκίας την διετία 2000-2001 κατά την οποία ο πληθωρισμός της είχε αγγίξει το 69%, το τουρκικό κράτος πέρασε σε μια περίοδο πολιτικού και οικονομικού ευδαιμονισμού. Συγκεκριμένα, από το 2002 μέχρι το 2006 η χώρα είχε ανάπτυξη περίπου 7.5% τον χρόνο, υψηλές επενδύσεις της τάξεως του 25%και ισχυρή αύξηση της παραγωγικότητας μέσω αποτελεσματικών και τεχνολογικά ανεπτυγμένων επιχειρήσεων. Την ίδια στιγμή, η κεντρική τράπεζα της Τουρκίας απέκτησε μεγαλύτερη αυτονομία επί της νομισματικής πολιτικής ανοίγοντας τις σχέσεις κράτους με επιχειρήσεις και περιορίζοντας τον πολιτικό δάκτυλο στις δαπάνες, ενώ, η στενή δομή της οικονομικής πολιτικής και οι θεσμικές μεταρρυθμίσεις, επιβεβλημένες από το ΔΝΤ,  επέτρεψαν γρήγορη οικονομική άνοδο, διαφάνεια και επαφές με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η φαινομενική, αυτή, τάξη στα οικονομικά της Τουρκίας ενίσχυσε την τοπική επιχειρηματικότητα, διογκώνοντας τον ιδιωτικό τομέα, και προώθησε επενδύσεις στην υποδομή και την εκπαίδευση που έδειχναν μια Τουρκία να προοδεύει παρά δομικές ανησυχίες όπως η έλλειψη αυτονομίας στα δικαστήρια.

Η πολιτική δόμηση που έφερε την Τουρκία στην κορυφή των αναδυόμενων οικονομιών αποδυναμώθηκε το 2006 αλλάζοντας τους συσχετισμούς στο εσωτερικό της χώρας. Η κυριαρχία του κόμματος AKP με πρόεδρο τον Recep Tayyip Erdoğan το 2007, έφερε την διακοπή επαφών με την Ευρώπη και την μεγάλη έλλειψη ελευθερίας των δικαστηρίων και των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Η στροφή 180 μοιρών στη πολιτική της Τουρκίας ακολουθήθηκε από οικονομικούς μετασχηματισμούς όπως περιορισμούς στην αυτονομία της κεντρικής τράπεζας, έλεγχο των δαπανών από πολιτικούς φορείς και μεγάλη διαφθορά στις οικονομικές σχέσεις.

Η άνθηση της τουρκικής οικονομίας την περίοδο 2002-2006 βρήκε μεγάλα εμπόδια με το ξέσπασμα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 2008.Αν και η διεθνής χρηματοοικονομική έκρηξη βρήκε την Τουρκία ικανή να διαχειρίζεται την δύσκολη κατάσταση και να παρουσιάζεται ως οικονομικό θαύμα, τα επόμενα χρόνια η παραγωγικότητα της μειώθηκε τόσο σε ταχύτητα όσο και σε ποιότητα. Το κράτος στράφηκε σε ασταθείς μοχλούς ανάπτυξης με κύριες επενδύσεις στον κατασκευαστικό τομέα από ιδιωτικές επιχειρήσεις. Η υπερβολική δανειοληψία από αυτές τις επιχειρήσεις, που οδήγησε σε τεράστια πιστωτική επέκταση δημοσίου και ιδιωτικού τομέα, σε συνδυασμό με την κατασκευαστική φούσκα έκανε ισχυρότερες της πληθωριστικές πιέσεις του νομισματικού συστήματος και διόγκωσε το έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών. Πιο συγκεκριμένα, έρευνες δείχνουν πως ο συνολικός δανεισμός της χώρας σε νόμισμα εκτός της λίρας υπερβαίνει το 50% του ΑΕΠ της με το μεγαλύτερο μέρος του χρέους να βαραίνει τις επιχειρήσεις. Την ίδια στιγμή, το νομισματικό «κραχ» του Αυγούστου βρήκε την Τουρκία με αυξημένο εξωτερικό χρέος, 70% του οποίου σε δολ]λάρια και ευρώ, και έλλειμμα ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών 6% του ΑΕΠ(υψηλότερο στις αναδυόμενες οικονομίες).[1][5]

Επομένως, οι βασικές αιτίες της κρίσης, σύμφωνα με τους αναλυτές, είναι τα δομικά και θεσμικά προβλήματα της σημερινής απολυταρχικής Τουρκίας σε συνδυασμό με το υπέρογκο ιδιωτικό χρέος επιχειρήσεων που επένδυαν σε ασταθείς τομείς για την οικονομία. Οι ατασθαλίες αυτές των τουρκικών ιδρυμάτων έπληξαν την τουρκική οικονομία όταν ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Trump, διπλασίασε, πιέζοντας πολιτικά την Τουρκία για την απελευθέρωση του Αμερικάνου πάστορα Andrew Brunson, τους δασμούς σε αλουμίνιο και ατσάλι. Η πολιτική αυτή ακαριαία οδήγησε σε πτώση της τουρκικής λίρας 40% σε σχέση με το δολάριο, μείωσε το ΑΕΠ της χώρας κατά 0,04%, ενώ σύμφωνα με εκτιμήσεις του Bloomberg,τα τουρκικά εργοστάσια και οι μεταλλουργικές βιομηχανίες θα πρέπει να μειώσουν τις τιμές τους κατά 25% για να διατηρήσουν τους Αμερικανούς πελάτες τους. Το ξέσπασμα, λοιπόν, της κρίσης μεταφέρθηκε γρήγορα στο επίκεντρο της παγκόσμιας σκηνής με διαλόγους υπέρ ή κατά της βιωσιμότητας της τουρκικής οικονομίας.[6][7]

Τα αποτελέσματα της κρίσης και οι αντιδράσεις της παγκόσμιας οικονομίας

Οι περισσότεροι οικονομικοί αναλυτές συμφωνούν πως η τουρκική κρίση δεν έχει τη δυνατότητα να πλήξει επικίνδυνα την διεθνή οικονομία σαν σύνολο ή να προκαλέσει μια νέα παγκόσμια οικονομική κρίση και αυτό για δύο λόγους:

  • Το μέγεθος της τουρκικής οικονομίας αντιστοιχεί στο 1% του παγκοσμίου ΑΕΠ και επομένως οι απώλειες της τουρκικής λίρας δεν επηρεάζουν άμεσα τις δυνατότερες οικονομίες.
  • Η αξία των επιχειρήσεων της χώρας είναι αναλογικά μικρότερη από παγκόσμιες τράπεζες ή πολυεθνικές. Σύμφωνα με εκτίμηση του Bloomberg, η αθροιστική αξία όλων των τουρκικών επιχειρήσεων είναι μικρότερη από την αξία της McDonald’s Corp.[7]

Ωστόσο, το ζήτημα που δημιουργείται ως αποτέλεσμα της τουρκικής πτώσης είναι οι συνέπειες της στις αναδυόμενες οικονομίες. Η συγκεκριμένη οικονομική κρίση προκαλεί τον φόβο στους επενδυτές πως θα επιφέρει μια γενικευμένη κρίση στις αναδυόμενες αγορές. Τα πρώτα στοιχεία του Reuters μετά την υποτίμηση της λίρας πάνω από 38.7% σε σχέση με το δολάριο, δείχνουν πως την ίδια χρονική στιγμή το νόμισμα αρκετών αναδυόμενων οικονομιών ακολούθησε καθοδική πορεία. Συγκεκριμένα, το pesoτης Αργεντινής έπεσε κατά 51.3%, το νόμισμα της Βραζιλίας κατά 20.5%, της Νότιας Αφρικής κατά 20.5% και της Ινδίας κατά 11.6%. Παρά τις φανερές υποτιμήσεις των νομισμάτων τους, όμως, οι αναλύσεις δείχνουν πως οι επιπτώσεις στις οικονομίες τους θα είναι ηπιότερες τόσο από την κρίση των αναδυόμενων αγορών του 1997-1998 με κέντρο την Ταϊλάνδη όσο και από το “tapertantrum” του 2013, όταν δηλαδή οι επενδυτές απέσυραν βιαστικά τα χρήματα τους από τις αναδυόμενες αγορές έπειτα από δήλωση της FEDπως θα μειώσει τον ρυθμό αγοράς ομολόγων τους. Ο λόγος που οι συνέπειες της κρίσης φαίνεται να μην είναι καταστροφικές έγκειται στην ελεγχόμενη οικονομική πολιτική χωρών όπως η Αργεντινή,η Νότια Αφρική ή η  Ινδονησία οι οποίες αύξησαν τα επιτόκια δανεισμού τους για να αποφύγουν τον πληθωρισμό με την πρώτη να ζητά στήριξη από το ΔΝΤ. Παρόλα αυτά, σύμφωνα με έρευνα του ΔΝΤ, το χρέος στις αναδυόμενες αγορές αυξήθηκε από 9 τρις δολάρια το 2002 σε 21 τρις το 2007 και τελικά 63 τρις το 2017 ενώ ο MSCI Emerging Markets index έπεσε 9% σε σχέση με το 2017, δεδομένα που δείχνουν πως η αστάθεια αυτών των χωρών διογκώθηκε με την τουρκική κρίση.[2][3][5][12][13][14][15][19]

Οι πληγές, λοιπόν, στην παγκόσμια οικονομία από την τουρκική κρίση φαίνεται να εντοπίζονται στις ευρωπαϊκές, κυρίως, τράπεζες. Πιο αναλυτικά, οι ισπανικές τράπεζες είναι οι περισσότερο εκτεθειμένες στο χρηματοπιστωτικό σύστημα της Τουρκίας καθώς αποτελούν, σύμφωνα με τη Bank for International Settlements και τη J.P. Morgan Asset Management, το 4,5% του συνολικού ενεργητικού του ενώ έχουν δανείσει περίπου 81 δις. Έτσι, η μετάδοση της κρίσης θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί μέσω των BBVA (Ισπανία), UniCredit (Ιταλία) ή BNP Paribas (Γαλλία) μια και η τουρκική οικονομία μετά την πτώση της λίρας αδυνατεί να τους αποπληρώσει τα δάνεια. Ωστόσο, τόσο οι συγκεκριμένες τράπεζες όσο και οι χώρες-έδρες τους είναι ικανές να αντιμετωπίσουν τις δανειακές απώλειες.[5][7]

Επιπροσθέτως, η τουρκική κρίση επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τις ισορροπίες στις διακρατικές οικονομικές σχέσεις με την Τουρκία. Αρχικά, η επιβολή δασμών από τις ΗΠΑ σε προϊόντα της χώρας έφερε άμεσα αντίποινα με τουρκικούς δασμούς ύψους 50-140%  σε ρύζι, αλκοόλ και αυτοκίνητα των ΗΠΑ ενώ προκάλεσε και μποϊκοτάζ σε αμερικάνικα προϊόντα (π.χ. iPhones). Ως αποτέλεσμα της ψυχρής σχέσης Τουρκίας-ΗΠΑ, η πρώτη στράφηκε, έπειτα από χρόνια, σε επαφές με Ευρώπη και συγκεκριμένα Γερμανία η οποία είναι βασικός εμπορικός εταίρος της. Το Qatarαπό την άλλη, ως αποζημίωση της Τουρκίας για την υποστήριξη της στην αντιπαράθεση Qatar-Σαουδικής Αραβίας, υποσχέθηκε να δανείσει 15 δις δολάρια για στήριξη της τουρκικής οικονομίας.[8][9]

Στο εσωτερικό της Τουρκίας το κύριο πρόβλημα εμφανίζεται στον ιδιωτικό και τραπεζικό τομέα. Από την μια πλευρά, ένα μεγάλο μέρος των τουρκικών επιχειρήσεων είχαν δανειστεί σε ξένο νόμισμα και με το ξέσπασμα της κρίσης η αποπληρωμή των χρεών έγινε δυσκολότερη. Με την σειρά της η αδυναμία ανταπόκρισης τους στα δάνεια, έφερε σε δύσκολη θέση τις τοπικές τράπεζες οι οποίες βρέθηκαν με μεγάλα ελλείμματα και χρέη προς τράπεζες του εξωτερικού. Ταυτόχρονα, η αρχική απουσία οικονομικής πολιτικής υπέρ της αύξησης των επιτοκίων, ενίσχυσε τη δυσπιστία όσον αφορά την ανεξαρτησία της κεντρικής τράπεζας προκαλώντας απομάκρυνση των ξένων επενδυτών και υποβάθμιση της τουρκικής οικονομίας από τον οίκο Moody’sσε Ba3 από Ba2.[5][7][10]

Οικονομική πολιτική Τουρκίας στον απόηχο της κρίσης

Η τεράστια πτώση της τουρκικής λίρας, η οποία έχασε το 40% της αξίας της τον Αύγουστο του 2018, άφησε την Τουρκία με ένα ελλειμματικό εμπορικό ισοζύγιο σε μια διεθνή αγορά με ακριβά προϊόντα, αναλογικά με την δύναμη του νομίσματος, ανίκανη να εισάγει προϊόντα με επωφελείς όρους. Η δυσμενής θέσης της τουρκικής οικονομίας φάνηκε τους πρώτους μήνες της κρίσης κατά τους οποίους η χώρα στράφηκε στην εσωτερική παραγωγή και εξαγωγή προϊόντων μειώνοντας δραστικά  τις εισαγωγές. Συγκεκριμένα:

  • Το εμπορικό έλλειμμα της Τουρκίας μειώθηκε κατά 77% φτάνοντας σε 1,9 δις από 8,2 δις στην αρχή του χρόνου.
  • Οι εξαγωγές αυξήθηκαν κατά 22,6% ενώ οι εισαγωγές μειώθηκαν 18,1%.
  • Ο PMI (Purchasing Manufacturing Index) έπεσε στο 42.7 τον Σεπτέμβριο από 46.4 του Αυγούστου.[11]

Την ίδια στιγμή, η κεντρική τράπεζα ανακοίνωσε πως παρέχει στις εγχώριες τράπεζες όλη την απαραίτητη για την βιωσιμότητα τους ρευστότητα και το υπουργείο βιομηχανίας πως ενεργοποιεί πακέτο 1.2 δις δολαρίων στοχευμένα στη τουρκική βιομηχανική παραγωγή. Με αυτόν τον τρόπο το κράτος ελάφρυνε μεν τις τράπεζες οι οποίες είχαν τόσο εξωτερικά χρέη όσο και απλήρωτα δάνεια των οφειλετών τους, στήριξε δε την παραγωγή ώστε να μπορέσει να προχωρήσει σε εξαγωγή ανταγωνιστικών προϊόντων. Ακόμα, για να αποφύγει έναν ακόμα βαρύτερο οικονομικό πόλεμο με τις ΗΠΑ μετά την επιβολή δασμών, τις προσέγγισε διπλωματικά απελευθερώνοντας τον Αμερικάνο Πάστορα AndrewBrunson.[18]

Ωστόσο, παρά την προσπάθεια αναθέρμανσης της παραγωγής, βασικός πυλώνας για την νομισματική ισορροπία και τη συρρίκνωση του πληθωρισμού ο οποίος είχε ξεπεράσει το 15.6% στα τέλη του Αυγούστου ήταν η αύξηση των επιτοκίων δανεισμού. Ο πρόεδρος της Τουρκίας ήταν σθεναρά αντίθετος στην αύξηση των επιτοκίων από την κεντρική τράπεζα θεωρώντας τη αδύνατη σαν πρακτική για τη χώρα του και ενθάρρυνε τους Τούρκους πολίτες να δείξουν εμπιστοσύνη στο εθνικό νόμισμα και να μετατρέψουν δολάρια και ευρώ σε λίρες. Αν και αναγκαίο το πρώτο σαν μέτρο νομισματικής πολιτικής, η πολιτικά κατευθυνόμενη,σύμφωνα με πολιτικούς αναλυτές, κεντρική τράπεζα το πρώτο διάστημα δεν αντιδρούσε στις εξαγγελίες του Erdogan κάνοντας τους επενδυτές και τα ξένα κεφάλαια αβέβαιους για το μέλλον της Τουρκίας και την σωτηρία της από το «κραχ». Η στάση αυτή άλλαξε στα μέσα του Σεπτεμβρίου όταν η κεντρική τράπεζα, παρά τις κυβερνητικές ενστάσεις, αύξησε τα επιτόκια από 17,5% σε 24% δείχνοντας την ανεξάρτητη θέση της και, συνεπώς, καθησυχάζοντας τις διεθνείς αγορές.[2][11][16][17]

Η Τουρκία, λοιπόν, είναι μια χώρα η οποία για μια δεκαετία ακολουθώντας ανορθόδοξες πολιτικές στα οικονομικά της κατάφερε να βρεθεί στη κορυφή των αναδυόμενων αγορών και να θεωρηθεί το θαύμα που αντιμετώπισε την διεθνή ύφεση του 2008. Οι αποφάσεις, όμως, για σταθερά χαμηλά επιτόκια, επενδύσεις σε ασταθείς κλάδους και χαλαρή δημοσιονομική πολιτική που την έφεραν σε γοργούς ρυθμούς ανάπτυξης, αποδείχθηκαν το 2018 ως μη ποιοτικοί. Το τουρκικό χρηματοπιστωτικό σύστημα βρήκε μπροστά του τεράστιες προκλήσεις όπως το υπέρογκο ιδιωτικό χρέος ή τις μεγάλες πιστωτικές επεκτάσεις οι οποίες σε συνδυασμό με τα «αρχιτεκτονικά» λάθη στη δομή των τουρκικών πολιτικο-οικονομικών θεσμών, όπως τον απολυταρχικό χαρακτήρα του πολιτεύματος, οδήγησαν σε μια αρκετά μεγάλη οικονομική κρίση. Το «σοκ», αυτό, στις διεθνείς αγορές και τους επενδυτές φέρνει τον κίνδυνο μιας ευρύτερης κρίσης η οποία μπορεί να επηρεάσει αρκετές οικονομίες, κυρίως αναδυόμενων αγορών, ανίκανες να αντιμετωπίσουν άμεσα τις συνέπειες της πτώσης του τουρκικού νομίσματος. Η κρίσιμη κατάσταση δίνει στην Τουρκία, την ίδια στιγμή, την ευκαιρία να ακολουθήσει μια πιο ορθόδοξη πολιτική βασισμένη σε δημοκρατικούς θεσμούς. Η αύξηση των επιτοκίων και η ενίσχυση της εσωτερικής παραγωγικότητας αποτελεί ένα σημαντικό βήμα προόδου, ωστόσο, απαιτούνται πολλές ενέργειες ώστε η τουρκική οικονομία να θεωρηθεί βιώσιμη και εμπιστεύσιμη.

Παραπομπές

[1]Daron Acemoglu(2018). To Go Forward, Turkey Must Look Back, Bloomberg, Available here [Accessed 19 Nov. 2018].

[2] Randy Brown (2018). Why Turkey’s Crisis Won’t Cause An Emerging Market Crash, Forbes, Available here [Accessed 19 Nov. 2018].

[3] AlJazeera (2018). Turkey lira crisis: Six things you need to know, Available here [Accessed 19 Nov. 2018].

[4] Larry Elliott (2018). How serious is Turkey’s lira crisis and what are the implications?, The Guardian, Available here [Accessed 19 Nov. 2018].

[5] Yen Nee Lee (2018). Winners and losers from the Turkey crisis, CNBC, Available here [Accessed 19 Nov. 2018].

[6] Terrence Dopp (2018). Trump Targets a Doubling of Turkey Metals Tariffs, Bloomberg, Available here [Accessed 19 Nov. 2018].

[7] Peter Coy (2018). Turkey Was Ripe for a Currency Crisis. Will It Spread?, Bloomberg, Available here [Accessed 19 Nov. 2018].

[8] OnurAnt  andAsliKandemir (2018). Qatar Comes to Rescue as Turkey Moves to Avert Financial Crisis, Bloomberg, Available here [Accessed 19 Nov. 2018].

[9] Onur Ant (2018). Erdogan to Boycott iPhones as Turkey’s Feud With U.S. Escalates, Bloomberg, Available here [Accessed 19 Nov. 2018].

[10] Daren Butler (2018). Moody’s downgrades Turkey to Ba3, assigns negative outlook, Reuters, Available here [Accessed 19 Nov. 2018].

[11] Constantine Courcoulas  andOnur Ant (2018). Lira on the Mend as Turkish Economy Reboots After Currency Shock, Bloomberg, Available here [Accessed 19 Nov. 2018].

[12] Landon Thomas Jr. (2018). Why Turkey’s Crisis Feels Familiar for Emerging Markets: It’s the Debt, The New York Times, Available here [Accessed 19 Nov. 2018].

[13] Satyajit Das (2018). We May Be Facing a Textbook Emerging-Market Crisis, Bloomberg, Available here [Accessed 19 Nov. 2018].

[14] Karin Strohecker andRitvikCarvalho (2018).Analysis: Emerging market currency crisis could lead to broader economic trouble, Reuters, Available here [Accessed 19 Nov. 2018].

[15] Christopher J. Neely (2014). Lessons from the Taper Tantrum, Economic Synopses, Available here [Accessed 19 Nov. 2018].

[16] Phillip Inman (2018). Turkey raises interest rates to 24% in startling bid to curb inflation, The Guardian, Available here [Accessed 19 Nov. 2018].

[17] BorzouDaragahi (2018). Turkey’s Central Bank raises key interest rate in show of defiance against Erdogan, Independent, Available here [Accessed 19 Nov. 2018].

[18] Carlotta Gall (2018). Turkey Frees Pastor Andrew Brunson, Easing Tensions With U.S., The New York Times, Available here [Accessed 19 Nov. 2018].

[19] Spriha Srivastava (2018). The emerging market crisis is back. And this time it’s serious, CNBC, Available here [Accessed 19 Nov. 2018].