από την Ιωάννα Μπάλλα, ερευνήτρια στην ομάδα «Κοινωνικά & Ανθρωπιστικά Ζητήματα»

Το φαινόμενο της αυτοκτονίας είναι ένα πρόβλημα που απασχολεί ιδιαίτερα την περίοδο της νεωτερικότητας. Σήμερα, η παγκόσμια οικονομική κρίση, η ένταξη των κοινωνικών δικτύων στη ζωή των ανθρώπων, η χαλάρωση των κοινωνικών δεσμών και της αλληλεγγύης έχουν οδηγήσει στην έξαρση των περιπτώσεων αυτοκτονίας. Η παρούσα εργασία έχει δομηθεί με σκοπό την αποκρυστάλλωση των αιτιών πίσω από αυτό το κοινωνικό φαινόμενο.

Ξεκινώντας με μια στατιστική ανάλυση, στην παγκόσμια κατάταξη τον υψηλότερο δείκτη αυτοκτονιών κατέχουν,πρώτη η Λιθουανία και δεύτερη η Νότια Κορέα. Η τελευταία έρχεται πρώτη στις 35 πλουσιότερες χώρες του πλανήτη. Ενώ λοιπόν είναι μια πλούσια χώρα άρα και οι πολίτες της θεωρητικά ευημερούν, πως εξηγούνται οι υψηλοί δείκτες; Κύριο αίτιο αποτελεί τον άγχος, που προκαλείται από την έντονη επαγγελματική αλλά και κοινωνική πίεση που ασκείται στους Κορεάτες. Η κουλτούρα της Κορέας προβλέπει πως οι νέοι πρέπει να αποκτήσουν υψηλό επαγγελματικό και κοινωνικό επίπεδο στην ενήλικη ζωή τους, οτιδήποτε άλλο πέρα από αυτή την κανονικότητα, απορρίπτεται.[1] Βλέπουμε λοιπόν πως μια ιδιαίτερα ισχυρή νόρμα, όπως αυτή της κοινωνικής ιεράρχησης έχει αρνητικά αποτελέσματα στα άτομα. Η σημερινή παγκοσμιοποιημένη κοινωνία που έχει ως στόχο τα κέρδη, την διαρκή κατανάλωση και την κοινωνική αναρρίχηση έχει τροποποιήσει  τις κουλτούρες των λαών άρα και την συνοχή της κοινωνίας.

Η πρώτη προσπάθεια ανάλυσης της αυτοκτονίας

Το φαινόμενο της αυτοκτονίας απασχολεί όλες τις κοινωνίες ανεξαρτήτως. Επιστημονικά ασχολήθηκε για πρώτη φορά, ο κοινωνιολόγος Ε.Durkheim στο έργο του «Le suicide» το 1897. Ο Durkheim επικεντρώθηκε στο να κατανοήσει τι ωθεί τα άτομα στην αυτοκτονία, ποιοι παράγοντες μπορεί να τους έδωσαν την τελική ώθηση. Ο Durkheim πίστευε ότι οι οικονομικοί, θρησκευτικοί, οικογενειακοί  ήταν οι βασικοί παράγοντες. Ένας ορισμός που δόθηκε από τον ίδιο για το φαινόμενο ήταν «κάθε περίπτωση θανάτου που προκύπτει άμεσα ή έμμεσα από μια θετική ή αρνητική πράξη του ιδίου του θύματος, που γνωρίζει ότι θα επιφέρει το αποτέλεσμα αυτό».[2]

Στην σκέψη του Durkheim το άτομο είναι αδιάσπαστο μέρος της κοινωνίας καθώς αυτή διαμορφώνει τις πράξεις του. Ο Durkheim υποστήριξε πως η αυτοκτονία έχει ως κοινωνικά αίτια τα κοινωνικά γεγονότα, τη συχνότητα δηλαδή εμφάνισης αυτοκτονιών στο πλαίσιο μιας κοινωνίας. Έδωσε έμφαση στα κοινωνικά γεγονότα όπως τους κοινωνικούς δεσμούς, τη θρησκεία και όχι στη γραφειοκρατία και το δίκαιο. Επιπλέον, η ίδια η κουλτούρα, η οποία καθορίζει και καθορίζεται από την κοινωνία, δηλαδή αλληλοεξαρτώνται, σε σχέση αιτίου-αιτιατού αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης του. Η κοινωνία και οι ιδέες που βρίσκονται σε αυτή είναι εξωτερικά ερεθίσματα, περιοριστικά για τα άτομα. Οι κοινωνικές δομές και οι θεσμοί είναι αυτοί που καθορίζουν τα υποκείμενα μην αφήνοντας πάντα επαρκή χώρο  στην ατομικότητα.[3]

Η κοινωνική ευημερία θα προέλθει, κατά τον Durkheim, από την δέσμευση των ατόμων στους κοινωνικούς θεσμούς και κατά προέκταση θα εξασφαλιστεί και η ατομική τους ευτυχία.Άρα λοιπόν τα άτομα πρέπει να θυσιάσουν ένα μέρος της ατομικότητας τους προς όφελος της κοινωνίας συνολικά. Διότι εάν υπάρξει υπέρμετρη ανάπτυξη του κοινωνικού γεγονότος του «εγωισμού», θα είναι ενάντια στο κοινό συμφέρον, με αποτέλεσμα την δημιουργία κοινωνικής  παθογένειας. Η πειθαρχία του ατόμου στην κοινωνία, στις κοινωνικές ομάδες που συμμετέχει, θα έχει ως αποτέλεσμα τη συνοχή, η εξασθένηση του δεσμού των ατόμων με τις κοινωνικές ομάδες έχει ως αποτέλεσμα την αυτοκτονία.[4]

Ο Durkheim μίλησε για τρεις βασικούς τύπους αυτοκτονίας και τις υποομάδες των τύπων αυτών με βάση τις κύριες κοινωνικές αιτίες της κάθε κοινωνίας,με βάση και τη χρονικές περιόδους και την εξέλιξη της κοινωνίας. Πρώτη η εγωιστική αυτοκτονία, αφορά την υπόταξη των κοινών συμφερόντων προς όφελος των ατομικών, την χαλάρωση των κοινωνικών δεσμών. Στον τύπο αυτό χρησιμοποίησε το παράδειγμα της Προτεσταντικής εκκλησίας που προάγει τον ατομισμό και ο έλεγχος είναι πιο χαλαρός σε σχέση με την Καθολική εκκλησία. Η χαλάρωση των δεσμών έχουν ως αποτέλεσμα, το άτομο να απομακρύνεται από τη συλλογικότητα και να καλλιεργεί έναν υπέρμετρο εγωισμό. Αυτό είναι πρόβλημα της κοινωνίας που δεν μπόρεσε να λειτουργήσει συνεκτικά, κατά τον Durkheim. Δεύτερος τύπος, είναι η αλτρουιστική αυτοκτονία. Στο τύπο αυτό το άτομο ταυτίζεται με την κοινωνία ή την κοινωνική ομάδα, ολοκληρωτικά, δεν έχει ατομική σκέψη και ελέγχεται πλήρως. Αυτοκτονεί καθώς θεωρεί πως είναι υποχρέωση του ως προς την ομάδα που πρεσβεύει. Τρίτος και τελευταίος τύπος είναι αυτός της ανομικής αυτοκτονίας. Αυτό το είδος αυτοκτονίας αφορά τις περιπτώσεις μεγάλων αλλαγών, όπου για παράδειγμα τα άτομα ανεβαίνουν ή κατεβαίνουν απότομα την κοινωνική κλίμακα, χωρίς να προλαβαίνει η κοινωνία να τους προσαρμόσει στη νέα αυτή πραγματικότητα. Οι ατομικές επιθυμίες και επιδιώξεις είναι πλέον απεριόριστες, χωρίς φραγμούς. Οι ρυθμιστικοί κανόνες έχουν χαλαρώσει, ο κοινωνικός έλεγχος δεν έχει πλέον δύναμη και ως αποτέλεσμα τα άτομα αυτοκτονούν. [5] Μεταγενέστεροι μελετητές, όπως οι Cook & Stengel, αμφισβήτησαν τα ευρήματα του Durkheim διότι δεν είχε λάβει υπόψη του στην έρευνα τα προβλήματα ψυχικής υγείας.[6] Βλέποντας τη σχέση ανάμεσα στο άτομο και την κοινωνία, είναι χρήσιμο να αναφερθεί η θεωρία της δομοποίησης (Giddens, 1984), η οποία βλέπει από μια διαφορετική και πιο σύγχρονη πλευρά τη σχέση του υποκειμένου και της δομής. Σύμφωνα με τον Giddens το υποκείμενο και η δομή δεν μπορούν να διαχωριστούν, αλληλοεξαρτώνται, η δράση των ατόμων και η δομή συνδέονται αναδρομικά με σχέση δυαδικότητας. Η δομή διαμορφώνει τη κοινωνική δράση, χωρίς όμως να περιορίζει τα άτομα. Η διαδικασία λοιπόν της δομοποίησης, στοχεύει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής δομής μέσω της αλληλεπίδρασης των ατόμων. Τα άτομα επικοινωνούν και χρησιμοποιούν ερμηνευτικά σχήματα που έχουν νοηματοδοτηθεί από την κοινωνική δομή[7].

Ο Giddens, χρησιμοποίησε τη θεωρία του Durkheim και την προσάρμοσε σε μια πιο σύγχρονη κοινωνία. Σύμφωνα με τον Giddens το άτομο αναπτύσσει την προσωπικότητα του στην κοινωνική σφαίρα, αλληλεπιδρά με τα υπόλοιπα άτομα. Δέχεται ερεθίσματα που δεν διαμορφώνουν την προσωπικότητα του απλώς την επηρεάζουν. Η προσωπικότητα καλλιεργείται στα πρώτα χρόνια της ζωής του ατόμου αλλά δεν πρόκειται για κάτι στατικό. Ο Giddens δεν ασχολήθηκε με τις ψυχικές διαταραχές καθώς θεώρησε πως απαιτούν μεγαλύτερη έρευνα. Συμφώνησε, όμως με τον Durkheim σχετικά με τα υψηλά ποσοστά αυτοκτονιών που παρατηρούνται σε μη συνεκτικές, ανοργάνωτες αστικές κοινωνίες. Ο Durkheim αναφέρθηκε σε κοινωνίες που τα άτομα δεν διαφοροποιούνται βρίσκονται στα πρώτα στάδια κοινωνικής ανάπτυξης μέχρι και τις καπιταλιστικές κοινωνίες της νεωτερικότητας που τα άτομα διαφοροποιούνται, μέσω των κοινωνικών ομάδων που συμμετέχουν και του επαγγέλματος τους. Φυσικά δεν είναι δόκιμο να εφαρμόσουμε κάποιο από τους τύπους που ανέπτυξε ο Durkheim στη σημερινή κοινωνία. Όμως μπορούμε να πούμε πως όσο περισσότερο διαφοροποιούνται τα άτομα, δεν συμμετέχουν σε κοινωνικές ομάδες, ανεβαίνουν ή κατεβαίνουν απότομα στην κοινωνική κλίμακα, τόσο χάνεται και η συνεκτικότητα μέσα στη κοινωνία,ο συνεκτικός κρίκος. Διότι τα άτομα αποτελούν μέρος της κοινωνίας και εκτός αυτής είναι αδύνατο να υπάρξουν.

Συμπεράσματα

Εν τέλει, η κοινωνία έχει κύριο ρόλο στις αποφάσεις και την πορεία της ζωής των ατόμων. Εξαιτίας των γρήγορων ρυθμών της ζωής ειδικότερα στη σημερινή κοινωνία, τα άτομα δεν επενδύουν στις κοινωνικές σχέσεις. Μπορεί λοιπόν μια χώρα να ευδοκιμεί οικονομικά αλλά κοινωνικά να καταρρέει, τα άτομα στη συνεχή προσπάθεια επίτευξης οικονομικής ευημερίας ξεχνούν την κοινωνική τους καλλιέργεια, με αποτέλεσμα να απομονώνονται και να οδηγούνται στην αυτοκτονία. Φυσικά οι ψυχολογικοί παράγοντες είναι ιδιαίτερα σημαντικοί σε αυτή την απόφαση.

Βιβλιογραφία

  1. OECD. (2018). Health status – Suicide rates – OECD Data. Available here.
  2. Αντωνοπούλου. (2008). Οι κλασσικοί της κοινωνιολογίας. Κεφάλαιο 3Ο. Σελ.226-243
  3. International Review of Sociology: Revue Internationale de Sociologie. The Mechanisms of Suicide: A Realist Approach. Barbara Befani. Published online: 22 Jan  2007. Available here.
  4. Αντωνοπούλου. (2008). Οι κλασσικοί της κοινωνιολογίας. Κεφάλαιο 3ο. Σελ.226-243.
  5. International Review of Sociology: Revue Internationale de Sociologie. The Mechanisms of Suicide: A Realist Approach. Barbara Befani. Published online: 22 Jan 2007.
  6. South African Journal of Sociology. Theories of Suicide. G. K. Engelbrecht  a University College. Durban Published online: 04 May 2012.
  7. Ritzer. (2008). Σύγχρονη κοινωνιολογική θεωρία.