από την Αλεξάνδρα Στελλάκη, ερευνήτρια στην ομάδα «Άμυνα & Ασφάλεια»

Οι φυσικοί πόροι, όπως το νερό, αποτελούν εμπόρευμα ευκαιρίας των καιρών μας και συχνά βγαίνουν σε πλειστηριασμό δεδομένης της συσσώρευσης των ενδιαφερόμενων επενδυτών. Την ίδια στιγμή, κλιμακώνεται η τάση επανένταξης των υπηρεσιών ύδρευσης σε δημόσιο έλεγχο, καθώς η ιδιωτικοποίηση των κοινών αγαθών επιφέρει μεγάλα οφέλη στις εταιρείες που τα αναλαμβάνουν, αλλά όχι στους καταναλωτές που έρχονται αντιμέτωποι με προβλήματα υποδομών, δικτύων και των υψηλών τιμών της αγοράς.

Τι ορίζεται ως κοινό αγαθό;

Ως κοινά ορίζονται τα αγαθά ή οι πόροι, τους οποίους η κοινότητα αντιλαμβάνεται ως δώρα της φύσης ή ως κληρονομιά των προηγούμενων γενεών. Επίσης, είναι εκείνα που θεωρούνται απαραίτητα για τη ζωή, όπως για παράδειγμα οι δομές που συνδέουν τα άτομα μεταξύ τους. Υλικά ή άυλα στοιχεία που όλοι/ες έχουμε από κοινού και μας καθιστούν μέλη μιας κοινωνίας. Μπορούν να θεωρηθούν ακόμη και ως τόποι συναντήσεων και συζητήσεων μεταξύ των μελών μίας κοινότητας.

Τι είναι προοδευτικό στη διαχείριση του νερού;

Τα υδάτινα συστήματα πρέπει να γίνουν κατανοητά ως γεωγραφικά συστήματα παραγωγής με συγκεκριμένη ιστορική πορεία, τα οποία αποτέλεσαν πεδίο συγκρούσεων και αντιπαραθέσεων τόσο σε πολιτικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο.

Δεν υπάρχει ένα και μοναδικό υποδειγματικό μοντέλο «καλής» ή «προοδευτικής» διαχείρισης των υδάτων. Το νερό είναι φυσικός πόρος. Η ποσότητα και η ποιότητα του ποικίλλουν όπως ποικίλλουν και οι ανάγκες για νερό από τόπο σε τόπο. Επιπλέον το νερό είναι σημαντικό πολιτισμικό αγαθό. Οι διαφορετικές κοινωνίες έχουν αναπτύξει ένα πλήθος αντιλήψεων σε σχέση με αυτό, οι οποίες αντικατοπτρίζουν τις ισχύουσες και τις άνισες σχέσεις εξουσίας σε κάθε κοινωνία. Τα δημόσια συστήματα παροχής νερού και αποχέτευσης εξελίχθηκαν σε σχέση με τις εκάστοτε ιστορικές ιδιαιτερότητες, με αποτέλεσμα ορισμένες από αυτές τις αντιλήψεις να είναι ιδιαίτερα προβληματικές.

Τα κριτήρια για την προοδευτική δημόσια διαχείριση των υδάτων

Τα κριτήρια που ακολουθούν βασίζονται στη θεμελιώδη πεποίθηση πως το νερό όντας κοινό αγαθό για όλους δεν πρέπει να εμπορευματοποιείται, καθώς η πρόσβαση σε αυτό αποτελεί αναφαίρετο ανθρώπινο δικαίωμα.

  • Καλή ποιότητα

Το νερό είναι απαραίτητο για τη ζωή, καθώς είναι σημαντικό για την υγιεινή, τη διατροφή και την υγεία. Για το λόγο αυτό είναι απαραίτητο να είναι υψηλής ποιότητας. Αυτό δεν εξαρτάται μονάχα από τις καλές τεχνικές λύσεις, αλλά προϋποθέτει ότι οι φυσικοί υδάτινοι πόροι και οι κύκλοι του νερού πρέπει να διατηρούνται και να αποτρέπεται η ρύπανση και η διατάραξη εύθραυστων οικοσυστημάτων. Για να συντηρηθούν αυτά τα συστήματα, είναι αναγκαία η καλή διαχείριση των λυμάτων και η επεξεργασία τους.

  • Αποτελεσματικότητα για την κάλυψη αναγκών

Οι εταιρείες ύδρευσης πρέπει να λειτουργούν αποτελεσματικά. Η αποτελεσματικότητα αυτή θα πρέπει να εκτιμάται σε σχέση με το κατά πόσον ανταποκρίνονται στις ανάγκες των λαών.

  • Κοινωνικός προσανατολισμός

Η ισότιμη πρόσβαση στο νερό οφείλει να μη συνδέεται με την κοινωνική θέση. Οι άνθρωποι έχουν διαφορετικούς οικονομικούς πόρους. Ζωτικής σημασίας είναι και η διασφάλιση του ότι κανείς δε θα μπορεί να χρησιμοποιήσει το νερό ανεύθυνα, ακόμα και αν διαθέτει οικονομικά μέσα ή τη δύναμη να το κάνει.

  • Αλληλεγγύη

Οι συνθήκες που εγγυώνται το δικαίωμα των ανθρώπων στο νερό ποικίλλουν από τόπο σε τόπο. Οι εταιρείες ύδρευσης δεν πρέπει να ενδιαφέρονται αποκλειστικά για τη στενή γεωγραφική περιοχή τους, αλλά να μεριμνούν, στο μέτρο των δυνατοτήτων τους, για τη δημιουργία ή τη βελτίωση των υπηρεσιών ύδρευσης και αποχέτευσης και σε άλλα μέρη. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω της ανοιχτής ανταλλαγής γνώσεων, μέσω οικονομικής και τεχνικής υποστήριξης ή μέσω κοινών επιδοτήσεων και μη κερδοσκοπικής συνεργασίας μεταξύ δημόσιων επιχειρήσεων ή συστημάτων ύδρευσης.

  • Βιωσιμότητα

Ο φυσικός κύκλος του νερού είναι ένα εύθραυστο σύστημα. Η διατήρηση του είναι απαραίτητη, για να διασφαλιστεί το δικαίωμα στο νερό και για τις επόμενες γενιές. Το νερό δε μας ανήκει, το έχουμε δανειστεί από τη φύση. Είναι δική μας ευθύνη το να χρησιμοποιούμε λογικές ποσότητες, ότι δε το μολύνουμε και ότι επιστρέφουμε στον υδάτινο κύκλο νερό υψηλής ποιότητας.

  • Καλές εργασιακές συνθήκες

Οι εργαζόμενοι είναι ένας από τους σημαντικότερους πόρους των δημόσιων επιχειρήσεων ύδρευσης. Ο ρόλος τους είναι σημαντικός για την ανάπτυξη και τη βελτίωση των υπηρεσιών υψηλής ποιότητας. Οι συνθήκες εργασίας τους πρέπει να είναι καλές, να τους επιτρέπουν να θέτουν μακροπρόθεσμους στόχους και να υιοθετούν στη δουλειά τους νέες ιδέες, οι οποίες θα εξυπηρετούν τις κοινωνικές ανάγκες.

  • Δημοκρατικές δομές και έλεγχος

Κρίνεται εξέχουσας σημασίας η ύπαρξη δημοκρατικών μηχανισμών που θα εγγυώνται ότι όλοι οι άνθρωποι θα μπορούν να συμμετέχουν στη λήψη των αποφάσεων και στον έλεγχο κάθε ζητήματος που έχει σχέση με το νερό. Πρόκειται δηλαδή για μία συμμετοχική διαδικασία.

  • Προοδευτική νομοθεσία

Το κράτος θα πρέπει να αναγνωρίζει το δικαίωμα πρόσβασης στο νερό με συνταγματικές και νομοθετικές ρυθμίσεις και να προστατεύσει τις υπηρεσίες ύδρευσης και αποχέτευσης μεριμνώντας για τη σωστή διαχείριση των υδάτινων πόρων.

  • Οικουμενική κάλυψη

Είναι στοιχειώδης η ισότιμη πρόσβαση όλων των ανθρώπων σε ασφαλείς-επαρκείς υπηρεσίες ύδρευσης και αποχέτευσης. Η διακοπή παροχής νερού σε νοικοκυριά πρέπει να απαγορεύεται.

Η διαχείριση του νερού στη γαλλική αλπική πόλη Γκρενόμπλ

Από το 2001 μία δημόσια εταιρεία διαχειρίζεται το νερό στη γαλλική αλπική πόλη Γκρενόμπλ. Κατά το προηγούμενο διάστημα και για μία περίοδο 12 ετών η διαχείριση είχε ανατεθεί σε μία ιδιωτική και σε μία μεικτού χαρακτήρα εταιρεία (δημόσια-ιδιωτική). Ύστερα από μια ισχυρή εκστρατεία του τοπικού κινήματος για το νερό, μία σειρά δικαστικών αγωγών και μία μεταστροφή της πλειοψηφίας του δημοτικού συμβουλίου, η πόλη τελικά αποφάσισε να πάρει ξανά στα χέρια της το νερό.

Η εταιρεία ύδρευσης της Γκρενόμπλ λειτουργεί υπό νομικό καθεστώς, το οποίο της εξασφαλίζει ένα βαθμό αυτονομίας από το δήμο. Η επαναφορά της στον έλεγχο του δημοσίου είχε ως αποτέλεσμα τη σταθεροποίηση των τιμών του νερού και την αύξηση των επενδύσεων.

Επιτεύχθηκε μάλιστα μία μεγάλη αλλαγή στην επικοινωνιακή πολιτική της. Αυτή σχετιζόταν με την πρόσβαση από τους καταναλωτές και το ευρύ κοινό σε πληροφορίες που την αφορούσαν. Επίσης γίνονταν τακτικά συνεδριάσεις με μια νέα επιτροπή καταναλωτών και δημοσιοποιούνταν τα έγγραφα που αφορούσαν τη διαχείριση της.

Η επαναφορά της εταιρείας αυτής στον έλεγχο του δήμου της Γκρενόμπλ συνιστά ένα παράδειγμα αναδιάρθρωσης μιας επιχείρησης, ώστε να μη λειτουργεί με σκοπό το κέρδος, αλλά προς το συμφέρον και υπό τον έλεγχο της κοινωνίας.

Η περίπτωση της Eau de Paris

Η δημοτική επιχείρηση ύδρευσης Eau de Paris ξεκίνησε να λειτουργεί το 2010 και να έχει μέχρι σήμερα μία έμπρακτη και σημαντική δέσμευση στις αρχές προοδευτικής δημόσιας διαχείρισης του νερού. Ως στόχο της προβάλλει τη διαχείριση του νερού ως κοινού αγαθού για το δημόσιο συμφέρον με την αξιοποίηση των παρακάτω αντιφατικών ωφελειών σε διάφορα επίπεδα:

  • μεταξύ της ατομικής και της κοινωνικοποιημένης διάστασης, του καταναλωτή και του πολίτη
  • του τοπικού, περιφερειακού, εθνικού και διεθνούς επιπέδου
  • του βραχυπρόθεσμου, μεσοπρόθεσμου και μακροπρόθεσμου χρονικού ορίζοντα

Το διεθνές νομικό πλαίσιο για τους υδάτινους πόρους και τα προβλήματα που  προκύπτουν

Μέχρι στιγμής δεν υπάρχει ένα σαφές και καθορισμένο διεθνές νομικό πλαίσιο που να προσδιορίζει τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των κρατών σχετικά με τους υδάτινους πόρους. Για το ζήτημα αυτό υπάρχουν, έως τώρα, μόνο διμερείς ή πολυμερείς συμφωνίες μεταξύ των ενδιαφερόμενων κρατών. Έτσι, τα τελευταία προβαίνουν σε ρυθμίσεις κατά το δοκούν των επιμέρους ζητημάτων που προκύπτουν κατά την κρίση τους και ανάλογα με τα εκάστοτε συμφέροντα τους.

Ένα από τα θέματα που δυσκολεύουν την εγκαθίδρυση ενός διεθνούς νομικού πλαισίου για τους υδάτινους πόρους είναι τα κριτήρια με τα οποία θα γίνεται ο νομικός προσδιορισμός του χαρακτηρισμού κάποιων υδάτων ως τέτοιους.

Το δεύτερο είναι εκείνο που δυσκολεύει την επίτευξη μιας ανάλογης ρύθμισης και σχετίζεται με τη δυσκολία επίτευξης συμφωνίας όσον αφορά το ποσοστό του βαθμού κυριαρχίας και το βαθμό ελέγχου που θα μπορεί να ασκεί το κράτος στο έδαφος του οποίου θα υπάρχουν οι υδάτινοι πόροι που θα χαρακτηρίζονται ως διεθνείς.

Το τρίτο είναι το ζήτημα των δικαιωμάτων που θα θεμελιώνουν αφενός οι ενδιαφερόμενες γειτονικές χώρες στους διεθνείς υδάτινους πόρους και αφετέρου ποια θα είναι η έκταση των δικαιωμάτων όλων των υπόλοιπων κρατών, αναφορικά με τους συγκεκριμένους διεθνείς υδάτινους πόρους.

Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, η συντριπτική πλειοψηφία των διεθνών συνθηκών που είχαν υπογραφεί ανάμεσα στα κράτη αναφορικά με τους υδάτινους πόρους και κυρίως ποταμών και λιμνών, αφορούσε αποκλειστικά κατά πρώτο λόγο τα δικαιώματα ναυσιπλοΐας επί αυτών και κατά δεύτερο λόγο επί των δικαιωμάτων αλιείας.

Σχεδόν μέχρι τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι περισσότερες διεθνείς συνθήκες σχετικά με τους υδάτινους πόρους, συνδέονταν πρώτιστα με τα δικαιώματα ναυσιπλοΐας και τα δικαιώματα αλιείας επί των υδάτων των ποταμών. Θέμα εκμετάλλευσης και χρήσης, των ίδιων των υδάτων, δεν είχε τεθεί προς αντιμετώπιση ή ήταν δευτερεύον θέμα. Αλλά και μεταγενέστερα μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, δεν είχε τεθεί έντονα στη διεθνή κοινότητα το θέμα της εκμετάλλευσης και «κατανάλωσης» των ίδιων των υδάτων ιδίως των ποταμών.

Παραπομπές

[1] Hachfeld, D., Terhorst, P., Hoedeman, O. and Ευσταθόπουλος, Γ. (2013). Νερό- Κοινό Αγαθό: παραδείγματα ορθής διαχείρισης και ευρωπαϊκά δημοψηφίσματα διεκδίκησης του δημόσιου χαρακτήρα του. Αθήνα: Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς – Νήσος, σελίδες.6-7, 17-18,19-22, 24-27, 53-54.

[2] Σκιαδάς, Π. (2011). Η σχέση των υδάτινων πόρων με την εξωτερική πολιτική στη Μέση Ανατολή-Οι διεθνείς σχέσεις και τα υδροπολιτικά δεδομένα. Αθήνα: Gutenberg, σελίδες.256-257.

[3] Φατόρι, T. (2011). «Ρευστή δημοκρατία: Η ιταλική επανάσταση του νερού». 9η έκδοση. Transform!, σελίδα.14.