Δημοψήφισμα: η διπλή όψη του ίδιου νομίσματος

του Νικόλα Στυλιανού

Ο όρος δημοψήφισμα παραπέμπει στο πολίτευμα της άμεσης δημοκρατίας, γεγονός που παρασύρει πολλούς στο να το ταυτίζουν αυτομάτως με το δημοκρατικό ιδεώδες. Πράγματι, εκ’ πρώτης όψεως κάτι τέτοιο φαντάζει λογικό. Πώς μπορεί η άποψη του δήμου να μην αποτελεί τη πλέον δημοκρατική λύση όταν μια απόφαση υψίστης σημασίας πρέπει να ληφθεί; Και όμως, τα τελευταία δημοψηφίσματα που πραγματοποιήθηκαν σε διάφορες χώρες αποδεικνύουν πως το εγχείρημα ενός δημοψηφίσματος στο σύγχρονο κόσμο αποτελεί μια πολύπλοκη διαδικασία και θα ήταν επιπόλαιο να ορίσουμε, γενικώς και αορίστως, πως πάντοτε έχει ένα δημοκρατικό πρόσημο για τη κοινωνία και τη πολιτική. Παραδείγματα τέτοιων δημοψηφισμάτων αποτελούν το Ελληνικό, το Βρετανικό, το Καταλονικό, και το τουρκικό δημοψήφισμα. Τα προαναφερθέντα δημοψηφίσματα, για διαφορετικούς λόγους το καθένα, αποτέλεσαν δημοκρατικές παρεκτροπές όπως θα προσπαθήσω να τεκμηριώσω και στη συνέχεια και συντέλεσαν-συντελούν μέχρι και σήμερα στην αποσταθεροποίηση του δημοκρατικού κεκτημένου είτε έμμεσα, είτε άμεσα.

Βασικός παράγοντας κατά τη γνώμη μου για να μπορέσουμε να ισχυριστούμε πως ένα δημοψήφισμα ακολουθεί μια δημοκρατική λογική, είναι η ενημέρωση και η γνώση των πολιτών που καλούνται να ψηφίσουν επί του θέματος. Πώς θα μπορούσαμε άλλωστε να λησμονήσουμε ότι μία από τις προϋποθέσεις της δημοκρατίας είναι η δημιουργία ενήμερων πολιτών; Έχοντας λοιπόν αυτή τη παράμετρο στον νου μας μπορούμε να κρίνουμε εάν τα προαναφερθέντα δημοψηφίσματα τελέστηκαν βάσει αυτής της δημοκρατικής αρχής… Στη περίπτωση του ελληνικού δημοψηφίσματος ακόμα και το ίδιο το ερώτημα που τέθηκε στους ψηφοφόρους δεν ήταν ξεκάθαρο, πόσο μάλλον οι συνέπειες που θα επέφερε η πιθανή ψήφος στο »ΟΧΙ». Δεν ήταν λίγοι εκείνοι που απογοητεύθηκαν με το τροπή που πήρανε τα πράγματα μετά το πέρας του δημοψηφίσματος. Αντίστοιχα στο βρετανικό δημοψήφισμα, οι πολίτες ήταν ελλιπώς ενημερωμένοι για τις συνέπειες ενός ενδεχόμενου brexit και πίστεψαν τυφλά σε μια ομάδα λαϊκιστών οι οποίοι σήμερα έχουν εξαφανιστεί πλήρως από το πολιτικό προσκήνιο της χώρας. Αν σήμερα γινόταν και πάλι ένα νέο δημοψήφισμα για το θέμα αυτό είμαι βέβαιος πως τα αποτελέσματα θα ήταν διαφορετικά έχοντας οι πολίτες πλέον εμπειρία για το τι σημαίνει η έξοδος από την Ε.Ε., πράγμα που επιβεβαιώνεται από τα γεγονότα των τελευταίων ημερών.

Ένα δεύτερο κριτήριο για να ελέγξουμε το κατά πόσο οι όροι ενός δημοψηφίσματος είναι πράγματι δημοκρατικοί, είναι αδιαμφισβήτητα η μη ύπαρξη βίας απέναντι στους πολίτες που προσφεύγουν στις κάλπες και φυσικά η μη ύπαρξη νοθείας των αποτελεσμάτων. Λαμβάνοντας ως βασική προϋπόθεση τον παράγοντα αυτόν, ας αναλογιστούμε τώρα τι συνέβη στη Τουρκία και στην Ισπανία αντίστοιχα τις μέρες που έλαβαν τόπο δημοψηφίσματα. Στην μεν Τουρκία το αυταρχικό καθεστώς Ερντογάν με αφορμή το πραξικόπημα, είχε ήδη προχωρήσει σε χιλιάδες συλλήψεις και είχε δημιουργήσει ένα κλίμα φόβου και τρόμου στη κοινωνία ενώ επίσης δεν ήταν λίγες οι καταγγελίες και τα ντοκουμέντα σχετικά με τη νοθεία των αποτελεσμάτων.

Το ίδιο το αποτέλεσμα δε του τουρκικού δημοψηφίσματος απομακρύνει τη χώρα από τη δημοκρατική τροχιά που διέσχιζε τα τελευταία χρόνια μεταβάλλοντας το πολίτευμα από προεδρευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία σε προεδρική δημοκρατία και δίνοντας υπερεξουσίες στον Ερντογάν. Στη δε Καταλονία οι εικόνες φρίκης που αντικρίσαμε στους δέκτες μας από την αστυνομία θύμισαν άλλες εποχές, σκοτεινές… Οι καταγγελίες και οι μαρτυρίες για χρήση βίας από τις αρχές που κατευθύνονταν από τη κυβέρνηση Ραχόι ήταν πάρα πολλές και από τους περισσότερους, θέλω να πιστεύω, κατακριτέες.

Ο τρίτος και τελευταίος παράγοντας στον οποίο θα ήθελα να αναφερθώ είναι ο παράγοντας που αφορά την ελευθερία της γνώμης. Πόσο ελεύθερο είναι το άτομο σήμερα να επιλέξει ανάμεσα σε δύο πράγματα, όταν οι καταστάσεις το πιέζουν και οι δημαγωγοί του προσφέρουν πομπώδεις λύσεις τις οποίες όμως αδυνατούν στο τέλος να υλοποιήσουν; Στην ελληνική περίπτωση παρά της στήριξη του λαού προς το σχεδιασμό της κυβέρνησης, η οποία μπορεί να ιδωθεί ως ένα ξέσπασμα ενάντια στις πολιτικές λιτότητας τόσων ετών, αυτή διαστρεβλώθηκε και ακολουθήθηκε διαφορετικός δρόμος, διχάζοντας έτσι τη κοινωνία και απογοητεύοντας το μεγαλύτερο μέρος αυτής. Αντίστοιχα στη Καταλονία, οι υποκινητές του κινήματος της ανεξαρτησίας εκμεταλλεύτηκαν τις εθνικιστικές τάσεις που βρίθουν στη περιοχή και δημιουργούν εδώ και χρόνια ένα πολεμικό κλίμα ανάμεσα σε Μαδρίτη και Βαρκελώνη, χωρίς να μπορούν να εγγυηθούν πως μια πιθανή απόφαση για ανεξαρτησία της Καταλονίας μπορεί πράγματι να υλοποιηθεί, πράγμα που αποδείχτηκε και μετά το πέρας του δημοψηφίσματος. Υποχρέωση των εκπροσώπων του λαού είναι να υπερασπίζονται και να προωθούν τα αιτήματα και τα συμφέροντα της κοινωνίας και όχι να κατευθύνουν τις μάζες, είτε με θεμιτά, είτε πόσο μάλλον με αθέμιτα μέσα, σε λύσεις οι οποίες εν τέλει είναι ουτοπικές.

Συμπερασματικά λοιπόν, σκοπός αυτού του άρθρου δεν είναι να απορρίψει γενικώς το δημοψήφισμα σαν πολιτική πράξη στις σύγχρονες δημοκρατίες αλλά να φωτίσει όλες του τις πτυχές και να υπογραμμίσει τους κινδύνους που ενέχει για αυτές. Είναι απαραίτητο πρώτα να εξετάσουμε τις συνθήκες μέσα στις οποίες αυτό πραγματοποιείται, πριν μπορέσουμε να καταλήξουμε σε τεκμηριωμένα συμπεράσματα σχετικά με το αν ενδυναμώνει ή αποσταθεροποιεί το δημοκρατικό πολίτευμα στο εκάστοτε παράδειγμα. Η ψυχολογική-συναισθηματική έλξη που μας προκαλεί ο όρος λόγω της προϊστορίας του και της εξέχουσας σημασίας του σε καθεστώτα άμεσης δημοκρατίας, δεν πρέπει να μας παραπλανεί. Κάθε γενίκευση στη πολιτική ανάλυση μπορεί να οδηγήσει σε εσφαλμένα συμπεράσματα, για αυτό το λόγο πρέπει να αποφευχθεί.

H SAFIA (Student Association For International Affairs) δεν υιοθετεί ως Οργανισμός πολιτικές θέσεις. Οι απόψεις που δημοσιεύονται στο The SAFIA Blog αποδίδονται αποκλειστικά στους συγγραφείς  και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Σωματείου, του Διοικητικού Συμβουλίου ή των κατά περίπτωση και καθ’οιονδήποτε τρόπο συνεργαζόμενων φορέων.