από τη Μαρίνα Ρήγα, ερευνήτρια της ομάδας «Διεθνές & Ευρωπαϊκό Δίκαιο»

Αντικείμενο πραγμάτευσης της παρακάτω εκπονειθήσης εργασίας είναι η κατοχύρωση και το κανονιστικό περιεχόμενο του δικαιώματος σε καθαρό πόσιμο νερό, το οποίο μετά από πολλές προσπάθειες και δράσεις, κατοχυρώθηκε επισήμως από την Γενική Συνέλευση του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών με το Ψήφισμα 64/292 το 2010. Επιχειρείται δηλαδή να αναλυθεί το πώς το συγκεκριμένο ψήφισμα προστατεύει και προασπίζει το δικαίωμα στο νερό σε συνδυασμό και με το δικαίωμα στην αποχέτευση (The Human Right to Water and Sanitation).

Είναι γνωστό ότι το 70,7% του Πλανήτη Γη καλύπτεται από το θαλάσσιο στοιχείο. Το υπόλοιπο 29,3% της γήινης επιφάνειας αποτελείται από χερσαία εδάφη. Η εξασφάλιση λοιπόν της ζωής στα χερσαία τμήματα του Πλανήτη εξαρτάται απόλυτα από το πόσιμο νερό, με τη μορφή κυρίως του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα, των ποταμών και των λιμνών. Στατιστικά δείχνουν ότι το 20% των ανθρώπων στερούνται παντελώς του πόσιμου νερού, ενώ το περίπου 40% αντιμετωπίζει δυσκολίες στο να εξασφαλίσει πρόσβαση σε πηγή νερού. Το νερό εξασφαλίζει τη βιώσιμη ανάπτυξη για όλους καθώς δίχως αυτό δεν υπάρχει ζωή ενώ για μερικούς ανθρώπους αποτελεί το μοναδικό και αποτελεσματικό μέσο μεταφοράς και επικοινωνίας.

Παρόλο λοιπόν που το δικαίωμα στο νερό έχει κατοχυρωθεί, περίπου 884 εκατομμύρια άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση σε καθαρό πόσιμο νερό και 2,7 εκατομμύρια σε τουαλέτες και εγκαταστάσεις υγιεινής. Αυτό έχει ως συνέπεια τον θάνατο 2.000.000 ανθρώπων είτε λόγω έλλειψης νερού είτε λόγω ασθενειών που οφείλονται σε μολυσμένο νερό. Η κατάσταση αυτή σε συνδυασμό με την διαρκώς αυξανόμενη παρουσία του ανθρώπινου είδους έχει σοβαρές επιπτώσεις στην οικονομία, στο περιβάλλον και κυρίως στους φυσικούς πόρους οι οποίοι δεν είναι ανεξάντλητοι. Το φαινόμενο αυτό θα μπορέσει να αντιμετωπιστεί με συνέργεια τόσο των πολιτών όσο και των αρχών. Είναι πλέον κοινώς αποδεκτό ότι είναι ευθύνη τόσο του κράτους, όσο και των πολιτών να επιβληθούν της κατάστασης και να εξασφαλίσουν ένα καλύτερο μέλλον για τις επόμενες γενιές.

Ιστορικό πλαίσιο

Το 1977 διεξήχθη το Συνέδριο των Ηνωμένων Εθνών για το Νερό στη Mar del Plata της Αργεντινής. Στόχος του ήταν να αξιολογήσει την κατάσταση των πηγών νερού, να επιβεβαιώσει ότι υπήρχε μια επαρκής ποσότητα και ποιότητα νερού που να ανταποκρίνεται στις κοινωνικές και οικονομικές ανάγκες του πλανήτη, να αυξήσει την ποιότητα του νερού ανάλογα με την χρήση του και τέλος να προωθήσει ετοιμότητα, εθνικώς και διεθνώς, ώστε να αποφευχθεί μια ενδεχόμενη κρίση του νερού που θα μπορούσε να λάβει παγκόσμιες διαστάσεις, πριν το τέλος του 20ου αιώνα. Το Συνέδριο, το οποίο έγινε στις 14-25 Μαρτίου 1977 και ενέκρινε το Mar del Plata Action Plan (Σχέδιο Δράσης), ήταν η πρώτη διεθνώς οργανωμένη προσέγγιση προς την Ολοκληρωμένη Διαχείριση Υδάτινων Πόρων (Integrated Water Resources Management – IWRM). Το Συνέδριο σημείωσε επιτυχία και λόγω της ενεργούς συμμετοχής του αναπτυσσόμενου κόσμου και των συζητήσεων επί διαφόρων πτυχών διαχείρισης των υδάτων και ιδιαίτερα τις αναλύσεις που αφορούν συγκεκριμένες περιοχές και χώρες.

Το Ανθρώπινο Δικαίωμα στο Νερό και την Αποχέτευση (HRWS) έχει αναγνωρισθεί στο Διεθνές Δίκαιο μέσω συμβάσεων και διακηρύξεων για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ύστερα από το Σχέδιο Δράσης του 1977, το δικαίωμα στο νερό και την υγιεινή έχει αναγνωρισθεί κατηγορηματικά και σε επόμενες συμβάσεις. Χαρακτηριστική είναι η Σύμβαση για την Εξάλειψη όλων των Μορφών Διάκρισης κατά των Γυναικών (Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women – CEDAW) η οποία ορίζει μια ατζέντα για τον τερματισμό των διακρίσεων έναντι των γυναικών και αναφέρεται σαφώς τόσο στο νερό όσο και στην υγιεινή.

Επιπροσθέτως, το δικαίωμα στο νερό και την αποχέτευση αναφέρεται και στη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του  Παιδιού (Convention on the Rights of the Child) η οποία υπογράφηκε στις 20 Νοεμβρίου 1989 και τέθηκε σε ισχύ στις 2 Σεπτεμβρίου 1990. Η Σύμβαση, μεταξύ των υπολοίπων άρθρων, αναφέρεται ρητώς στο νερό, την περιβαλλοντική υγιεινή και την αποχέτευση.

Το Συνέδριο των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (UN Conference on Environment and Development – UNCED) που διεξήχθη στο Ρίο ντε Τζανέιρο τον Ιούνιο του 1992, αποτέλεσε ορόσημο στην ιστορία για την προστασία του περιβάλλοντος καθώς συναντήθηκαν 172 χώρες με σκοπό να λύσουν τα προβλήματα που ταλάνιζαν την τότε κοινωνία τα οποία ήταν κοινωνικής, οικονομικής και περιβαλλοντικής φύσεως. Από το Συνέδριο προέκυψαν 5 Συμφωνίες: Τρεις μη δεσμευτικές: 1) Agenda 21, 2) Διακήρυξη του Ρίο για το Περιβάλλον και την Βιώσιμη Ανάπτυξη, 3) Δήλωση Δασικών Αρχών και δύο νομικώς δεσμευτικές συμβάσεις: 1) Πλαίσιο Συνθήκης για την Κλιματική Αλλαγή και 5) Σύμβαση για τη Βιοποικιλότητα. Σημαντικός ήταν ο ρόλος της Agenda 21 που εκπονήθηκε στα πλαίσια της Διάσκεψης του Ρίο καθώς στο κεφάλαιο 18 του τμήματος για την διαχείριση και διατήρηση των φυσικών πόρων γίνεται αναφορά για την προστασία και την διαχείριση του φρέσκου νερού.

Η κατοχύρωση του δικαιώματος σε καθαρό πόσιμο νερό

Είναι γνωστό ότι μέχρι και το 2010 δεν αναφερόταν ρητώς το ανθρώπινο δικαίωμα στο νερό σε καμία παγκόσμια Συνθήκη για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Για αυτό το λόγο είναι σημαντική η συμβολή της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών η οποία στις 28 Ιουλίου 2010, μέσου του Ψηφίσματος 64/292 αναγνώρισε επισήμως «το δικαίωμα σε ασφαλές και καθαρό πόσιμο νερό και την αποχέτευση ως ανθρώπινο δικαίωμα, το οποίο είναι απαραίτητο για την πλήρη απόλαυση της ζωής και όλων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων».

Πιο αναλυτικά, «υπενθυμίζοντας τα ψηφίσματα 54/175 της 17ης Δεκεμβρίου 1999 σχετικά με το δικαίωμα στην ανάπτυξη, το 55/196 της 20ης Δεκεμβρίου 2000, κατά την οποία ανακήρυξε το 2003 Διεθνές Έτος του γλυκού νερού, το 58/217 της 23ης Δεκεμβρίου 2003, με το οποίο ανακήρυξε την διεθνή δεκαετία για δράση, 2005-2015 «Νερό για τη Ζωή», το 59/228 της 22ης Δεκεμβρίου 2004, το 61/192 της 20ης Δεκεμβρίου 2006, με το οποίο ανακήρυξε το 2008 Διεθνές Έτος Υγειονομίας, και το 64/198 της 21ης Δεκεμβρίου 2009 σχετικά με την ενδιάμεση συνοπτική αναθεώρηση της εφαρμογής της Διεθνούς Δεκαετίας για την ανάληψη δράσης, «Νερό για τη Ζωή», την Ατζέντα 21 Ιουνίου 1992, την Habitat Agenda του 1996, το σχέδιο δράσης Mar del Plata του 1977 που υιοθετήθηκε από τη Διάσκεψη για το νερό των Ηνωμένων Εθνών και τη Διακήρυξη του Ρίο για το περιβάλλον και την ανάπτυξη του Ιουνίου 1992, Συμβάσεις και Συνθήκες στις οποίες αναγράφονται ανθρώπινα δικαιώματα καθώς και όλα τα προηγούμενα ψηφίσματα του Συμβουλίου των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων που αναφέρονται στην πρόσβαση σε πόσιμο νερό, κατέληξε στην ρητή αναγνώριση του δικαιώματος σε ασφαλές και καθαρό πόσιμο νερό ως ανθρώπινο δικαίωμα».

Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι παρά την επιτακτική ανάγκη κατοχύρωσης του δικαιώματος της πρόσβασης σε καθαρό και πόσιμο νερό, το Ψήφισμα δεν ελήφθη με γενική ομοφωνία (consensus) αλλά υπήρξαν 41 αποχές μεταξύ των οποίων ήταν η Ελλάδα και η Κύπρος. Παρόλα αυτά, στις 24 Σεπτεμβρίου 2010, το Συμβούλιο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, αφού επικαλέστηκε πρότερες Συμβάσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα και το Ψήφισμα 64/292, «επιβεβαιώνει ότι το ανθρώπινο δικαίωμα σε ασφαλές πόσιμο νερό και υγιεινή απορρέει από το δικαίωμα σε επαρκές βιοτικό επίπεδο και είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένο με το δικαίωμα στο υψηλότερο δυνατό επίπεδο σωματικής και ψυχικής υγείας, όπως και το δικαίωμα στη ζωή και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια».

Τα δύο αυτά κείμενα όμως, συνιστούν soft law, δηλαδή κανόνες ήπιου δικαίου. Επομένως τα κράτη δεν δεσμεύονται νομικώς απέναντι τους. Δεδομένου όμως ότι κανένα κράτος δεν εξέφρασε διαφωνία ως προς το αντικείμενο των ψηφισμάτων αλλά ως προς διαδικαστικά ζητήματα, μπορεί να θεωρηθεί πως το δικαίωμα στο νερό αποτελεί νομική υποχρέωση των κρατών προάσπισής του.

Η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών «Right2Water»

Γενικά

Το Right2Water (Δικαίωμα στο Νερό) είναι μια καμπάνια που δημιουργήθηκε από την Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών (European Citizens’ Initiative), η οποία πρόκειται για ένα μέσο συμμετοχικής δημοκρατίας που δίνει στους ευρωπαίους πολίτες την δυνατότητα να προτείνουν συγκεκριμένες νομοθετικές αλλαγές σε οποιονδήποτε τομέα όπου η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει το δικαίωμα να προτείνει νομοθεσία. Για να ξεκινήσει μια τέτοια πρωτοβουλία χρειάζονται, 7 πολίτες της ΕΕ, που να είναι κάτοικοι τουλάχιστον 7 διαφορετικών κρατών μελών και φυσικά να είναι σε ηλικία που να έχουν το δικαίωμα εκλογικής ψήφου. Όταν η πρωτοβουλία συγκεντρώσει 1 εκατομμύριο υπογραφές και μόλις καλυφθεί ένα κατώτατο όριο τουλάχιστον σε 7 χώρες, – π.χ. για την Ελλάδα είναι 15750 – η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να αποφασίσει αν θα προβεί σε ενέργειες ή όχι. Το Right2Water ήταν η πρώτη πρωτοβουλία που συγκέντρωσε εκατομμύριο υπογραφές, συγκεκριμένα 1,857,605. Η πρωτοβουλία υποβλήθηκε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή τον Δεκέμβριο του 2013 και η απάντηση δόθηκε λίγους μήνες αργότερα τον Μάρτιο του 2014. Το κείμενο της Πρωτοβουλίας τόνιζε όλοι χρειάζονται καθαρό πόσιμο νερό και δίκτυο αποχέτευσης. Ζήτησε από την Ευρωπαϊκή Ένωση να εγγυηθεί και να εφαρμόσει αυτά τα ανθρώπινα δικαιώματα για όλους. Έθεσε τρεις στόχους:

  • Εγγύηση για νερό και υγιεινή για όλους στην Ευρώπη: η ΕΕ να εφαρμόσει το δικαίωμα του ανθρώπου στο νερό, στο μέτρο που οι υπηρεσίες ύδρευσης και αποχέτευσης υπόκεινται στο ευρωπαϊκό δίκαιο.
  • Απαγόρευση της απελευθέρωσης της αγοράς των υπηρεσιών ύδρευσης: το νερό είναι ένας περιορισμένος φυσικός πόρος και ένα δημόσιο αγαθό θεμελιώδες για τη ζωή και την υγεία. Επομένως, η ΕΕ θα πρέπει να αλλάξει τη στάση της ως προς αυτό που βασίζεται στον ανταγωνισμό και να παραμείνει το φυσικό αγαθό εκτός κανόνων εσωτερικής αγοράς.
  • Παγκόσμια πρόσβαση σε νερό και εγκαταστάσεις υγιεινής: η ΕΕ θα πρέπει να καταστήσει δυνατή την επίτευξη της καθολικής πρόσβασης σε ύδρευση και αποχέτευση, τα οποία αποτελούν μέρος της αναπτυξιακής της πολιτικής.

Προτάσεις της καμπάνιας Right2Water

Εκτός από τους τρεις στόχους που τέθηκαν, η Πρωτοβουλία Πολιτών έστειλε και μια πληθώρα προτάσεων στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή προκειμένου να εφαρμοστεί το ανθρώπινο δικαίωμα στο νερό και την αποχέτευση. Είναι θεμιτό να αναφερθούν ορισμένες από αυτές ώστε να κατανοηθεί ο σκοπός της καμπάνιας. Καταρχάς, από τα σημαντικότερα αιτήματα είναι να μην συμπεριλαμβάνονται οι υπηρεσίες ύδρευσης και αποχέτευσης σε εμπορικές συμφωνίες, όπως π.χ. η Περιεκτική Οικονομική και Εμπορική Συμφωνία (CETA) διότι το νερό είναι δημόσιο αγαθό και όχι εμπόρευμα. Επιπλέον να κινήσει διαδικασίες για προγράμματα στήριξης σε άτομα τα οποία δεν μπορούν να πληρώσουν το λογαριασμό τους με στόχο να αποτραπεί η αποσύνδεση των χρηστών. Ακόμη, να αυξηθεί η πρόσβαση στο νερό και στην αποχέτευση σε παγκόσμιο επίπεδο, καθιστώντας την επίτευξη της καθολικής πρόσβασης σε ύδρευση και αποχέτευση μέρος της αναπτυξιακής πολιτικής της ΕΕ. Σημαντικό επίσης είναι το να κατοχυρωθεί νομικά πως ο έλεγχος του νερού και των υδάτινων πόρων θα παραμείνει στη δικαιοδοσία της κοινωνίας. Να υποστηριχθούν οι δημόσιες εταιρίες που βρίσκονται στην επικράτεια της ΕΕ αλλά και σε άλλες χώρες, που δεν έχουν το κεφάλαιο να επενδύσουν στην επέκταση των υπηρεσιών ύδρευσης και αποχέτευσης ώστε να καλυφθούν και οι ανάγκες των πιο φτωχών ανθρώπων. Τέλος, να προωθηθεί ένα ευρωπαϊκό σύστημα συγκριτικής αξιολόγησης για την αύξηση της ποιότητας των δημοσίων υπηρεσιών ύδρευσης.

Στόχοι για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη

Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών θέσπισε το 2000 τους Στόχους Ανάπτυξης Χιλιετίας (Millennium Development Goals) οι οποίοι αποτελούν τους οκτώ αναπτυξιακούς στόχους με απώτερο σκοπό την καταπολέμηση της ανθρώπινης φτώχειας. Οι οκτώ κεντρικοί στόχοι συμφωνήθηκε να επιτευχθούν έως το 2015 από τα 192 κράτη μέλη των Ηνωμένων Εθνών. Διαμορφώθηκαν το 2007 και αποτέλεσαν το κεντρικό πλαίσιο της προγραμματικής δράσης των ειδικευμένων οργανισμών του συστήματος των Ηνωμένων Εθνών. Σε επιμέρους στόχο του στόχου 7 αναφέρεται «Μείωση του στο μισό του ποσοστού του πληθυσμού που ζει χωρίς βιώσιμη πρόσβαση σε ασφαλές πόσιμο νερό και στοιχειώδη υγιεινή αποχέτευση».

Στις 25-27 Σεπτεμβρίου 2015 υιοθετήθηκαν από τη Σύνοδο Κορυφής για την Αειφόρο Ανάπτυξη των Ηνωμένων Εθνών (United Nations Sustainable Development Summit) οι Στόχοι για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη (Sustainable Development Goals). Η Agenda 2030 όπως αλλιώς ονομάζεται, προσφέρει σχέδιο με σκοπό την ειρήνη και την ευημερία για όλους τους ανθρώπους και τον πλανήτη και παράλληλα καλεί όλες τις αναπτυγμένες και αναπτυσσόμενες χώρες να λάβουν άμεση δράση σε παγκόσμια συνεργασία. Οι 17 Κεντρικοί και 169 Επιμέρους Στόχοι πρόκειται υλοποιηθούν από το 2015 έως το 2030.

Όπως προαναφέρθηκε στην Agenda 2015, η πρόσβαση σε νερό και υγιεινή ήταν επιμέρους στόχος, όμως πλέον στην Agenda 2030 αποτελεί τον  Κεντρικό Στόχο 6: «Εξασφάλιση πρόσβασης σε νερό και αποχέτευση για όλους». Πιο αναλυτικά, ένας στους τρεις ανθρώπους ζει χωρίς εγκαταστάσεις υγιεινής. Αυτό δυστυχώς προκαλεί ανεπιθύμητες ασθένειες και θάνατο. Αν και έχουν γίνει τεράστια βήματα για την πρόσβαση σε καθαρό πόσιμο νερό, η έλλειψη αποχέτευσης υπονομεύει ό,τι έχει υλοποιηθεί μέχρι στιγμής. Αν προσφέρουμε προσιτό εξοπλισμό και εκπαίδευση στις πρακτικές υγιεινής, μπορούμε να σταματήσουμε την ταλαιπωρία που βιώνουν καθημερινά δισεκατομμύρια άνθρωποι και να σώσουμε τις χιλιάδες απώλειες.

Επίλογος

Εν κατακλείδι, είναι αντιληπτό ότι το νερό είναι η πηγή της ζωής για ανθρώπους, ζώα και φυτά. Αποτελεί αγαθό υψίστης σημασίας σε όλη την υφήλιο και αυτό είναι κάτι που κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει. Εντούτοις, εξαιτίας της ραγδαίας αύξησης πληθυσμού στη Γη, της κατάχρησης των φυσικών πόρων, της απρόσκοπτης κατανάλωσης του νερού και της μόλυνσής του, η διαθεσιμότητα του πόσιμου νερού δεν επαρκεί για να καλύψει τις ανάγκες όλων των κατοίκων της Γης. Κατ’ επέκταση, ένας τεράστιος αριθμός συνανθρώπων μας, κυρίως όσων ζουν σε αναπτυσσόμενες χώρες στερούνται της προσβάσεως σε νερό, μη μπορώντας να ανταποκριθούν επαρκώς στις βασικές ανάγκες τους. Παρόλα αυτά, ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών προβαίνει συνεχώς σε δράσεις οι οποίες θα αντιμετωπίσουν το μείζον αυτό ζήτημα. Σε συνδυασμό και με την Πρωτοβουλία των Πολιτών αλλά και διαφόρων Μη Κυβερνητικών Ομάδων (Μ.Κ.Ο) που ασχολούνται αποκλειστικά επί του θέματος, δύνανται να μας ευαισθητοποιήσουν όλους προκειμένου να χρησιμοποιούμε το νερό με σύνεση.

Βιβλιογραφία

[1] ] UNICEF. (2019). Water. [online] Available here. [Accessed 8 Jan. 2019].

[2] Ec.europa.eu. (2019). Στοιχεία της πρωτοβουλίας – Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών – Ευρωπαϊκή Επιτροπή. [online] Available here. [Accessed 8 Jan. 2019].

[3] Ec.europa.eu. (2019). Απάντηση της Επιτροπής και συνέχεια που δόθηκε – Ευρωπαϊκή Επιτροπή. [online] Available here. [Accessed 8 Jan. 2019].

[4] WellFound. (2019). The Human Right to Water and Sanitation – A Quick History – WellFound. [online] Available here. [Accessed 8 Jan. 2019].

[5] Who.int. (2019). [online] Available here. [Accessed 8 Jan. 2019].

[6] Internationalwaterlaw.org. (2019). [online] Available here. [Accessed 8 Jan. 2019].

[7] The Global Goals. (2019). Goal 6: Clean Water and Sanitation. [online] Available here. [Accessed 8 Jan. 2019].

[8] Who.int. (2019). Drinking-water. [online] Available here. [Accessed 8 Jan. 2019].

[9] World Health Organization. (2019). UN-Water Global Analysis and Assessment of Sanitation and Drinking-water (GLAAS). [online] Available here. [Accessed 8 Jan. 2019].

[10] Un.org. (2019). Text of the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women. [online] Available here. [Accessed 12 Feb. 2019].

[11] Ohchr.org. (2019). OHCHR | Convention on the Rights of the Child. [online] Available here. [Accessed 12 Feb. 2019].

[12] Unesco.org. (2019). [online] Available here. [Accessed 12 Feb. 2019].

[13] Un.org. (2019). United Nations Official Document. [online] Available here. [Accessed 12 Feb. 2019].

[14] Eur-lex.europa.eu. (2019). [online] Available here. [Accessed 12 Feb. 2019].

[15] Un.org. (2019). [online] Available here. [Accessed 12 Feb. 2019]