από τις ερευνήτριες της υποομάδας «Διεθνές & Ευρωπαικό Δίκαιο», Κ. Βακαλοπούλου, Μ. Κοτσώνη, Μ. Λίλη, Γ. Πανταζάτου, Μ. Ρήγα, Α. Φατσή. Συντονισμός: Μ. Σαββίδου 

Πρόλογος

Η δημοκρατική νομιμοποίηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) αποδίδεται στην ύπαρξη και λειτουργία του Κοινοβουλίου, το οποίο είναι το θεσμικό όργανο που αντιπροσωπεύει την βούληση των ευρωπαίων πολιτών. Από όλα τα θεσμικά όργανα, οι δικές του αρμοδιότητες γνώρισαν την μεγαλύτερη εξέλιξη [1]από την έναρξη του ευρωπαϊκού εγχειρήματος μέχρι και σήμερα. Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία ως οργανωτική βάση της ΕΕ καθιερώνεται στο άρθρο 10 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ), σύμφωνα με το οποίο «οι πολίτες εκπροσωπούνται άμεσα στο επίπεδο της Ένωσης στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και κάθε πολίτης έχει το δικαίωμα να συμμετέχει στον δημοκρατικό βίο της Ένωσης». Η παρούσα ανάλυση θέμα έχει τη διαδικασία ανάδειξης των αντιπροσώπων των πολιτών της Ένωσης στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και τον ρόλο αυτού του οργάνου στην ΕΕ. Η ανάλυση αποτελείται από πέντε μέρη. Αρχικά αναλύεται το εκλογικό σύστημα ανάδειξης των ευρωβουλευτών και το πολιτικό δικαίωμα των πολιτών του εκλέγειν και εκλέγεσθαι. Ακολουθεί η εξέταση της προοπτικής εναρμόνισής του εκλογικού  συστήματος σε όλα τα κράτη μέλη. Το τέταρτο μέρος της ανάλυσης επικεντρώνεται στις αρμοδιότητες του Κοινοβουλίου και τη σχέση του με τα άλλα θεσμικά όργανα. Το τελευταίο μέρος εξετάζει την κριτική κατά της ΕΕ ότι πάσχει από δημοκρατικό έλλειμμα.

Εκλογικό Σύστημα

Στην παρούσα ενότητα παρουσιάζονται ιστορικά και νομικά το ευρωπαϊκό εκλογικό σύστημα και το εκλογικό δικαίωμα. Η διαδικασία και οι προϋποθέσεις για τις Ευρωεκλογές εμπεριέχονται στη Συμφωνία για την Ευρωπαϊκή Ένωση (άρθρο 14), στη Συμφωνία για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (άρθρα 20, 22, 223), στο Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (άρθρο 39) και στην Πράξη της 20ης Σεπτεμβρίου 1976 και προσδίδουν στα κράτη μέλη διακριτική ευχέρεια διαμόρφωσης της εκλογικής διαδικασίας.[2]

Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα έδινε τη δυνατότητα στα κράτη-μέλη να ορίζουν ή να εκλέγουν τα μέλη της Κοινής Συνέλευσης με γενική ψηφοφορία. Πριν από την υιοθέτηση της πράξης του Κοινοβουλίου για τις ευρωπαϊκές εκλογές στις 20 Σεπτεμβρίου 1976, τα μέλη διορίζονταν απευθείας από τα εθνικά κοινοβούλια.[3] Ωστόσο, στο άρθρο  138(3) της Συμφωνίας της Ρώμης προβλεπόταν η μελλοντική θέσπιση άμεσων εκλογών με ομοιόμορφη διαδικασία.

Οι πρώτες άμεσες εκλογές των μελών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου διεξήχθησαν το 1979. Οι εκλογές αυτές υπήρξαν αποτέλεσμα μακράς προσπάθειας στον ευρωπαϊκό χώρο, με αφετηρία το Προσχέδιο Συμφωνίας του Fernand Dehousse το 1960. Με τη Σύνοδο Κορυφής του Παρισιού το 1972 και το δρόμο προς την Ευρωπαϊκή Ένωση, η αδράνεια έδωσε τη θέση της στην ανάγκη επικαιροποίησης του προσχεδίου. Πρωταρχικό ρόλο στις διαπραγματεύσεις διαδραμάτισε ο Schelto Patjin, την περίοδο 1974-1976, ενώ το Συμβούλιο επισημοποίησε το προσχέδιο σε Πράξη της 20ης Σεπτεμβρίου 1976.[4] Στο ίδιο κλίμα, το 2015 συζητήθηκε η αναμόρφωση του Εκλογικής Νομοθεσίας  με αφορμή την 40η επέτειο από την υιοθέτησή της[5], ενώ υιοθετήθηκε το ψήφισμα 2015/2035(INL), με περαιτέρω μελλοντικές τροποποιήσεις.

Σύμφωνα με τις διατάξεις αυτές, οι Ευρωεκλογές διεξάγονται κάθε πέντε χρόνια με άμεση, καθολική, ελεύθερη, μυστική ψηφοφορία . Κάθε κράτος μέλος μπορεί να προτείνει τουλάχιστον έξι υποψήφιους και να λάβει μέχρι και 96 έδρες σύμφωνα με τους κανόνες της αναλογικής κατά φθίνουσα τάξη. Ο μέγιστος αριθμός εδρών του Ευρωκοινοβουλίου είναι 751, εκπροσωπώντας περίπου 510 εκ. Ευρωπαίους πολίτες.[6] Φέτος, με την έξοδο του Ηνωμένου Βασιλείου, οι έδρες ανέρχονται σε 705 (Ελλάδα 21 έδρες).[7] Οι υποψήφιοι αναδεικνύονται μέσω ψήφου προτιμήσεως ή ενιαίου ψηφοδελτίου, ενώ η διεξαγωγή των εκλογών γίνεται σε συγκεκριμένη περίοδο για όλα τα κράτη-μέλη με την ακριβή ημερομηνία να καθορίζεται από κάθε μέλος.[8] Επιπλέον, τα κράτη μέλη δύνανται να προβλέπουν την εκ των προτέρων, την επιστολική ή τη διαδικτυακή ψήφο, τηρώντας τις αρχές της μοναδικότητας και της ιδιωτικότητας της ψήφου, καθώς και της αξιοπιστίας του αποτελέσματος.[9] Το σημερινό Κοινοβούλιο αποτελείται από οκτώ πολιτικές ομάδες, απαρτιζόμενες καθεμιά από τουλάχιστον 25 ευρωβουλευτές, και από ανεξάρτητους βουλευτές.[10][11] Στόχος τους είναι να εκφράζουν την πολιτική βούληση των πολιτών και αποτελούν ενοποιητικό παράγοντα [12]στο πλαίσιο της ΕΕ. Η χρηματοδότηση και η λειτουργία τους διέπονται από Κανονισμό.

Το δικαίωμα ψήφου είναι συνυφασμένο με την αρχή της ισότητας (ένας πολίτης, μία ψήφος), όπως αυτή εμπεριέχεται στα άρθρα 9 και 10(3) της ΣΕΕ.[13] Από την μία, η αρχή της ισότητας δεν συνεπάγεται την ισοδυναμία της ψήφου στο ενωσιακό επίπεδο, με αποτέλεσμα οι πολίτες των μικρότερων κρατών να υπέρ-εκπροσωπούνται σε σχέση με τους πολίτες των μεγαλύτερων κρατών μελών. Από την άλλη, αποτέλεσμα των διαφορετικών εθνικών προβλέψεων ως προς το δικαίωμα ψήφου είναι και η ανομοιόμορφη αντιμετώπιση σε θέματα όπως το κατώτατο όριο ηλικίας, η ολική ή μερική δικαστική συμπαράσταση λόγω έλλειψης δικαιοπρακτικής ικανότητας, τα άτομα υπό κράτηση και η προσωρινή στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων σε πολίτες διαμένοντες στο εξωτερικό. Τα κράτη μέλη της ΕΕ έχουν επικυρώσει το Σύμφωνο του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία (ΣΔΑΑ), το οποίο προβλέπει τη θέσπιση, σε εθνικό επίπεδο, μέσων διασφάλισης πλήρους δικαιώματος ψήφου για αυτήν τη μερίδα πολιτών (άρθρα 29,12), ενώ το Νοέμβριο του 2017 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο κάλεσε την Επιτροπή να εκτιμήσει το κατά πόσο οι οδηγίες για τις Ευρωεκλογές 93/109/ΕΚ και 94/80/ΕΚ ερμηνεύονται σύμφωνα με το ΣΔΑΑ.[14] Στο πλαίσιο αυτό, στην υπόθεση Alajos Kiss (Alajos Kiss κατά Ουγγαρίας, no. 38832/06, ΕΔΔΑ, 2010), επισημάνθηκε η ανάγκη δικαστικής απόφασης επί της στέρησης πολιτικών δικαιωμάτων σε άτομα με πνευματικές δυσκολίες. Σε γενικότερο πλαίσιο, υποστηρίχθηκε πως κανένας εσωτερικός περιορισμός δεν μπορεί να θίγει τον πυρήνα του ίσου εκλογικού δικαιώματος.

Δικαίωμα Εκλέγειν και Εκλέγεσθαι

Η ευρωπαϊκή ταυτότητα των πολιτών της ΕΕ παγιώνεται με τα πολιτικά δικαιώματα που τους χορηγούνται, το σημαντικότερο εκ των οποίων είναι το δικαίωμα να εκλέγειν και εκλέγεσθαι[15] στις εκλογές για την ανάδειξη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Το δικαίωμα αυτό είναι ουσιώδες [16]για τη συμμετοχή των πολιτών στην δημοκρατική ζωή της ΕΕ.

Η εκλογή και θέση υποψηφιότητας ρυθμίζονται στην Οδηγία 93/109/ΕΚ. Ο πολίτης της Ένωσης έχει το δικαίωμα να συμμετέχει στην πολιτική ζωή της ΕΕ, κάτω από τις ίδιες συνθήκες της χώρας καταγωγής του. Πιο συγκεκριμένα, η διάταξη του άρθρου 22 ΣΛΕΕ, προστατεύει τους πολίτες της Ένωσης που κατοικούν σε κράτος μέλος του οποίου δεν έχουν την υπηκοότητα. Μεταξύ των εθνικών προβλέψεων που ισχύουν στο εκάστοτε κράτος μέλος, είναι και η φύση του εκλογικού δικαιώματος, καθώς και η ηλικία που η εκάστοτε έννομη τάξη θεωρεί εκλογικά ώριμο έναν ψηφοφόρο. Συγκεκριμένα, σε άλλα κράτη μέλη, όπως το Βέλγιο, το Λουξεμβούργο, η Ελλάδα και η Κύπρος, η συμμετοχή στην εκλογική διαδικασία είναι υποχρεωτική, συνεπώς γίνεται λόγος για λειτουργικό δικαίωμα. Επιπροσθέτως, στα περισσότερα κράτη μέλη εκλογικά ώριμος θεωρείται ο πολίτης άνω των 18 ετών, με εξαίρεση την Ελλάδα και την Αυστρία, όπου η εκλογική ωριμότητα επέρχεται στην ηλικία των 17 και 16 αντίστοιχα.

Στις εκλογές του Ευρωκοινοβουλίου κάθε πολίτης μπορεί να ψηφίσει και να ψηφιστεί, μία φορά, είτε στη χώρα υπηκοότητας είτε στη χώρα διαμονής (εντός ΕΕ) πληρώντας τις προϋποθέσεις της εκάστοτε χώρας.[17][18] Ειδικοί κανόνες θεσπίζονται όταν το 20% του εκλογικού σώματος αποτελείται από κατοίκους μη υπηκόους του κράτους-μέλους, οπότε επιτρέπεται παρέκκλιση από την αρχή της ίσης μεταχείρισης. Παράλληλα, οι κάτοικοι εξωτερικού (εντός ή εκτός ΕΕ) συνήθως δύνανται να ψηφίσουν στη χώρα υπηκοότητας υπό εθνικά ορισμένες προϋποθέσεις. Μόνο η Τσεχία, η Ιρλανδία, η Μάλτα και η Σλοβακία απαγορεύουν τέτοιας μορφής ψήφο.[19] Αναφορικά με τις Ευρωεκλογές και την Ελλάδα, σύμφωνα με Εγκύκλιο του Υπουργείου Εσωτερικών, το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι μπορούν να ασκήσουν και πολίτες των κρατών μελών της ΕΕ που κατοικούν στη χώρα μας, χωρίς την προϋπόθεση απόκτησης της ελληνικής ιθαγένειας.  Καθιερώνεται έτσι η αρχή της ισότητας μεταξύ ημεδαπών και αλλοδαπών ως έκφραση της απαγόρευσης των διακρίσεων.

Σε περίπτωση άρνησης εγγραφής στους εκλογικούς καταλόγους ή απόρριψης της υποψηφιότητας πολίτη της Ένωσης, ο τελευταίος δύναται να ασκήσει τα ένδικα βοηθήματα που επιφυλάσσει το κράτος κατοικίας στους υπηκόους του. Ελλείψει ενωσιακής νομοθεσίας σχετικά με τέτοιες αμφισβητήσεις, εναπόκειται στο κάθε κράτος μέλος να ορίσει τα αρμόδια όργανα που θα επιληφθούν της προστασίας των δικαιωμάτων των πολιτών. Δύο είναι οι σχετικές αποφάσεις του Δικαστηρίου. Στην υπόθεση του Γιβραλτάρ[20][21], η Ισπανία αμφισβήτησε την διεύρυνση του δικαιώματος ψήφου στις ευρωεκλογές από την ΜΒ σε μη πολίτες της ένωσης κατοίκους του Γιβραλτάρ. Στην υπόθεση Αρούμπα[22][23], δύο Ολλανδοί υπήκοοι παραπονέθηκαν ότι δεν τους επιτρεπόταν να συμμετάσχουν στις ευρωεκλογές επειδή ζούσαν στην Αρούμπα, δηλαδή σε υπερπόντιο έδαφος της Ολλανδίας όπου γενικά δεν έχει εφαρμογή το δίκαιο ΕΕ. Το Δικαστήριο επεσήμανε ότι τα κράτη μέλη κατά την άσκηση της διακριτικής ευχέρειας που έχουν στην ρύθμιση της διαδικασίας για τις εκλογές του Κοινοβουλίου οι οποίες δεν είναι εναρμονισμένες, πρέπει να τηρούν τις γενικές αρχές της Ένωσης, υπό τον έλεγχο του Δικαστηρίου. Μάλιστα, η νομοθεσία της ΕΕ δεν απαγορεύει[24] σε ένα κράτος μέλος να επεκτείνει  το δικαίωμα ψήφου και σε άλλες κατηγορίες προσώπων που έχουν στενούς δεσμούς με αυτό. Παράλληλα όμως δεν απαγορεύεται να αρνηθεί κράτος μέλος το δικαίωμα ψήφου σε ημεδαπούς πολίτες που δεν κατοικούν στο έδαφός του.

Είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι με βάση το άρθρο 20 ΣΛΕΕ οι πολίτες της Ένωσης έχουν και υποχρεώσεις. Ωστόσο, δεν έχουν προβλεφθεί είτε από τις Συνθήκες είτε το παράγωγο δίκαιο υποχρεώσεις που αντιστοιχούν αποκλειστικά στους πολίτες της ΕΕ. Ακόμα και το δικαίωμα ανάδειξης των αντιπροσώπων στο Ευρωκοινοβούλιο δεν συνοδεύεται από αντίστοιχη υποχρέωση [25]ούτε προβλέπονται κυρώσεις για την αποχή από τις ευρωεκλογές. Ζήτημα αποτελεί το αν θα μπορούσε να εισαχθεί είτε ένα κατώτατο ποσοστό συμμετοχής ως προϋπόθεση για την εγκυρότητα του αποτελέσματος των ευρωεκλογών, και ακόμα περισσότερο η επιβολή κυρώσεων [26]στους απέχοντες. Ως προς την επιβολή κυρώσεων στους απέχοντες, λογικά και νομικά πρότερο στάδιο είναι να προβλεφθεί η υποχρεωτική ψήφος στις ευρωεκλογές.

Προοπτική Εναρμόνισης

Από την παραπάνω ανάλυση γίνεται κατανοητό ότι το εκλογικό σύστημα που οργανώνει και διέπει τον τρόπο διεξαγωγής και τέλεσης των Ευρωεκλογών μπορεί να χαρακτηριστεί ως «πολυμορφικό», καθώς πέρα από τους κοινούς ενωσιακούς κανόνες ισχύουν και διάφορες προβλέψεις σε εθνικό επίπεδο. Η παρούσα ενότητα υπογραμμίζει τις σημαντικότερες διαφοροποιήσεις ανά κράτος μέλος και την προοπτική εναρμόνισης των εθνικών κανόνων. Αρχική παραδοχή είναι ότι τα κράτη μέλη έχουν σημαντική ευχέρεια [27]εξειδίκευσης και συγκεκριμενοποίησης των κανόνων για το εκλογικό σύστημα, με μόνους περιορισμούς (α) τον ανώτατο αριθμό των ευρωβουλευτών, (β) την κατανομή τους με βάση το πληθυσμιακό-δημογραφικό κριτήριο[28], (γ) την αναλογική φθίνουσα εκπροσώπηση και (δ) την άμεση, καθολική, μυστική και ελεύθερη ψηφοφορία.

Κατ’ αρχάς, οι Ευρωεκλογές διεξάγονται στο διάστημα μιας εβδομάδας, ίδιας για όλα τα κράτη- μέλη. Το διάστημα της εκλογικής περιόδου ξεκινά το πρωί Πέμπτης και ολοκληρώνεται την προσεχή Κυριακή. Οι ημερομηνίες και οι ώρες που θα διεξαχθεί η εκλογική διαδικασία μέσα στο διάστημα αυτό εναπόκεινται στην διακριτική ευχέρεια κάθε κράτους μέλους. Επιπροσθέτως, σε ορισμένα κράτη μέλη το εκλογικό σώμα μπορεί να ψηφίσει κατά σειρά προτίμησης στην λίστα των υποψηφίων, έχοντας την δυνατότητα να αλλάξει την σειρά των υποψηφίων στην λίστα. Σε άλλα κράτη μέλη, όπως στην Σουηδία και το Λουξεμβούργο, οι εκλέγοντες μπορούν να διαγράψουν το όνομα κάποιου υποψηφίου ή ακόμη να προσθέσουν το όνομα κάποιου άλλου. Αντιθέτως, οι λίστες των υποψηφίων σε άλλα κράτη μέλη[29] είναι κλειστές και δεν παρέχεται η δυνατότητα στο εκλογικό σώμα να αποφανθεί με ψήφο προτίμησης.

Επιπροσθέτως, διαφορετική πολιτική ακολουθούν τα κράτη μέλη σχετικά με την δυνατότητα του εκλέγειν στους μη υπηκόους κατοίκους τους που έχουν την ιθαγένεια άλλων κρατών μελών της Ένωσης. Συγκεκριμένα, οι μη υπήκοοι κάτοικοι θα ασκήσουν το εκλογικό τους δικαίωμα σύμφωνα με την εκλογική διαδικασία που ισχύει στο κράτος μέλος όπου διαμένουν προσωρινά ή μόνιμα (ΣΛΕΕ 22). Ωστόσο, σημαντικό ρόλο σε αυτήν την περίπτωση διαδραματίζει ο τρόπος που αντιλαμβάνεται η έννομη τάξη του εκάστοτε κράτους μέλους την έννοια της κατοικίας, δηλαδή για παράδειγμα το αν απαιτείται για να συμπεριληφθεί κάποιος στους εκλογικούς καταλόγους να έχει συμπληρώσει ένα ελάχιστο χρονικό διάστημα διαμονής. Συμπληρωματικά, σχεδόν σε κάθε κράτος μέλος αναγνωρίζεται το δικαίωμα ψήφου σε υπηκόους του που διαμένουν στην επικράτεια άλλου κράτους μέλους.

Σημαντικό βήμα προς την εφαρμογή μιας κοινής διαδικασίας [30]ανάδειξης των ευρωβουλευτών για όλα τα κράτη μέλη έγινε με την Συνθήκη του Άμστερνταμ, η οποία προέβλεψε ότι είτε θα ακολουθείται ένα κοινό σύστημα εκλογής είτε διαφορετικά συστήματα που όμως θα εδράζονται στις κοινές αρχές όλων των κρατών μελών. Στο πλαίσιο των κοινών εκλογικών κανόνων θεσπίστηκε ένα υποχρεωτικό κατώτατο όριο μεταξύ του 2 % και 5%, ρύθμιση που οφείλουν να ενσωματώσουν οι εθνικές έννομες τάξεις στο εκλογικό τους σύστημα μέχρι τις Ευρωεκλογές του 2024[31]. Είναι απαιτούμενο, επομένως, όλα τα κράτη μέλη να χρησιμοποιούν ένα αναλογικό εκλογικό σύστημα[32]. Η θέση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σε ζητήματα εναρμόνισης των επιμέρους εθνικών προβλέψεων προς ένα κοινό εκλογικό σύστημα είναι αποφασιστικής σημασίας, Είναι το θεσμικό όργανο που δύναται να καταθέσει πρόταση που να ορίζει το πλαίσιο πλεύσης προς μια κοινή εκλογική διαδικασία (ΣΛΕΕ 23). Οι εκάστοτε εθνικές προβλέψεις στην εκλογική διαδικασία είναι αποτέλεσμα διαφορετικών συνταγματικών παραδόσεων και ιδιαιτεροτήτων. Σεβόμενες αυτές, η έλλειψη μιας ομοιόμορφης προσέγγισης ευρωπαϊκού εκλογικού συστήματος θα μπορούσε να αποκατασταθεί στο εγγύς μέλλον.

Αρμοδιότητες Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και Συνεργασία με Άλλα Θεσμικά Όργανα

Στις προηγούμενες ενότητες περιγράφηκε η διαδικασία ανάδειξης των ευρωβουλευτών και τα δικαιώματα των πολιτών. Στην παρούσα ενότητα αναλύονται οι αρμοδιότητες του θεσμικού οργάνου που απαρτίζεται από τους ευρωβουλευτές.

Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ασκεί κατά κύριο λόγο τη νομοθετική δραστηριότητα της Ένωσης, από κοινού με το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (το οποίο αποτελείται από Υπουργούς των εθνικών κυβερνήσεων)[33]και μετά από πρόταση της Επιτροπής, στο πλαίσιο της συνήθους νομοθετικής διαδικασίας (άρθρο 294 ΣΛΕΕ)[34]. Τα δύο θεσμικά όργανα έχουν ισότιμο ρόλο ως προς την παραγωγή των νομοθετικών πράξεων στους περισσότερους τομείς δράσης της Ένωσης, εξετάζοντας και τροποποιώντας τις σχετικές προτάσεις της Επιτροπής.

Περαιτέρω, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο είναι αρμόδιο ως προς την υιοθέτηση του ετήσιου προϋπολογισμού της Ένωσης με τη διατύπωση των εκτιμήσεών του και με την έγκριση ή την τροποποίηση της θέσης του Συμβουλίου επί του καταρτιζόμενου από την Επιτροπή σχεδίου επί του προϋπολογισμού.[35] Στο πεδίο των αρμοδιοτήτων του Κοινοβουλίου εμπίπτουν και ο έλεγχος της ετήσιας γενικής έκθεσης που υποβάλλεται ενώπιον του από την Επιτροπή καθώς και η από κοινού με το Συμβούλιο εποπτεία ως προς τις εκτελεστικές πράξεις και τις κατ΄ εξουσιοδότηση πράξεις της Επιτροπής.[36] Είναι σημαντικός δε ο ρόλος του Κοινοβουλίου ως προς την ανάδειξη του Προέδρου της Επιτροπής με την πλειοψηφία των μελών του, αρμοδιότητα που θεσπίστηκε με τη Συνθήκη της Λισαβόνας το 2009 και η οποία, από κοινού με τη δυνατότητα υποβολής πρότασης δυσπιστίας, συμβάλλει στη δημοκρατική νομιμοποίησή της[37]. Τέλος, στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο εμπίπτει η αρμοδιότητα εκλογής του Ευρωπαίου Διαμεσολαβητή ενώπιον του οποίου υποβάλλονται καταγγελίες από τους πολίτες των κρατών-μελών της Ένωσης για πλημμελή άσκηση των διοικητικών καθηκόντων των θεσμικών ενωσιακών οργάνων πλην του Δικαστηρίου.[38]

Δημοκρατικό Έλλειμμα

Σύμφωνα με το άρθρο 10 ΣΕΕ, η λειτουργία της ΕΕ θεμελιώνεται στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία, ενώ στο άρθρο 11 ΣΕΕ προβλέπεται η διαβουλευτική και συμμετοχική διάσταση της ΕΕ. Πάντως επ’ αυτού ασκείται κριτική τόσο ως προς τον ρόλο της  Επιτροπής, η οποία ρυθμίζει ζητήματα της Ένωσης χωρίς να είναι άμεσα εκλεγμένη από τους πολίτες, αλλά και για το ότι οι Ευρωεκλογές αντί να αποτελούν τον μεγαλύτερο διευρωπαϊκό άξονα διαλόγου και συνεργασίας των πολιτών έχουν οδηγηθεί σε μεγάλα ποσοστά αποχής.

1. Ευρωπαϊκή Επιτροπή και Ευρωεκλογές

Βάσει της κριτικής του Dahl, όσο πιο υπερεθνικό γίνεται το όργανο, τόσο απαιτείται και περισσότερη συμμετοχικότητα των πολιτών για να διατηρείται η δημοκρατικότητα. Με αυτή τη λογική γίνεται λόγος για δημοκρατικό έλλειμμα στην ΕΕ. Πιο συγκεκριμένα, οι Weiler και Coultrap κατέδειξαν ότι η απουσία συμμετοχικότητας έχει άμεση σχέση με το Ευρωκοινοβούλιο και το γεγονός ότι οι Ευρωεκλογές παραμένουν στην κοινή συνείδηση εκλογές μικρότερης σημασίας διότι εν τέλει οι προτιμήσεις των πολιτών δεν αντικατοπτρίζονται στην τελική σύνθεση του οργάνου. Επάλληλα, ο Schmitter υπογραμμίζει ότι προοδευτικά οι λαοί της Ευρώπης αντιλαμβάνονται τη σημασία της ενωσιακής νομοθεσίας για τη ζωή τους και θα ήθελαν καλύτερη ενημέρωση για τη δράση των Θεσμών.

Λόγω ακριβώς της σχέσης της με το ζήτημα του δημοκρατικού ελλείμματος, δε θα μπορούσε να απουσιάζει από αυτήν την ανάλυση η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (ή απλούστερα Επιτροπή ή Κομισιόν). Κύρια αρμοδιότητα της Επιτροπής είναι η νομοθετική πρωτοβουλία (17(2) ΣΕΕ). Επίσης, η Επιτροπή προτείνει τον προϋπολογισμό της ΕΕ στο Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Κριτική ασκείται στο γεγονός ότι μόνον η Επιτροπή είχε μέχρι πρότινος το προνόμιο της νομοθετικής πρωτοβουλίας, δεδομένου ότι το Κοινοβούλιο είναι το κυρίως όργανο το οποίο εκλέγεται άμεσα από τους Ευρωπαίους πολίτες. Αξίζει, πάντως, να αναφερθεί ότι το Ευρωκοινοβούλιο διαθέτει μια ιδιαίτερα σημαντική δικλείδα ασφαλείας για τη δημοκρατική λειτουργία της ΕΕ. Αν δύο τρίτα του Κοινοβουλίου υπερψηφίσουν πρόταση μομφής εναντίον της Επιτροπής, αυτή υποχρεούται να παραιτηθεί.

Παρατηρείται παράλληλα ότι το Κοινοβούλιο βρίσκεται συχνά σε αμηχανία, καθώς δεν έχει κανέναν έλεγχο στα πεπραγμένα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και ενίοτε παραγκωνίζεται, στις περιπτώσεις που ακολουθείται ειδική νομοθετική διαδικασία. Η εκλογή της Επιτροπής έμμεσα και η αμηχανία αυτή του Κοινοβουλίου είναι και η ρίζα του προβλήματος που αποκαλείται στη βιβλιογραφία “no demos”, από την αρχαία ελληνική λέξη που δηλώνει τον λαό και σκιαγραφεί ακριβώς την έλλειψη αυτής της οντότητας για το σύνολο της ΕΕ. Πάντως, το δημοκρατικό έλλειμμα δεν γίνεται αποδεκτό από όλους τους αναλυτές. Τα κύρια επιχειρήματα που εκφράζονται για να υποστηρίξουν αυτήν την άποψη είναι ότι η ΕΕ δεν είναι κυρίαρχο κράτος αλλά μηχανισμός συντονισμού, ότι υπάρχουν ήδη αρκετές δημοκρατικές δομές, όπως ο μηχανισμός προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ότι πιθανότατα μια πιο δημοκρατική ΕΕ να ήταν ιδιαίτερα δυσλειτουργική. Αν και η βάση των επιχειρημάτων αυτών γίνεται συχνά δεκτή, η υιοθέτησή τους μάλλον θα δυσχέραινε παρά θα προήγαγε την προοπτική ευρωπαϊκού λαού.

Σχετικά με το Κοινοβούλιο, ειδικότερα, προτείνεται ολοένα και περισσότερο η ενίσχυση της θέσης του όσον αφορά στην εκλογική διαδικασία για τον Πρόεδρο της Επιτροπής. Κλείνοντας, παράλληλα, η υπάρχουσα βιβλιογραφία συγκλίνει στην ανάγκη ουσιαστικότερου ρόλου του Κοινοβουλίου στη νομοθετική διαδικασία.

2. Νομοθετική Πρωτοβουλία των Πολιτών

Περαιτέρω απάντηση στο δημοκρατικό έλλειμμα αποτέλεσε η αναβάθμιση της συμμετοχικής δημοκρατίας, ως συμπλήρωση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Οι δύο σημαντικότεροι θεσμοί της συμμετοχικής δημοκρατίας είναι η Νομοθετική Πρωτοβουλία των Πολιτών και οι Δημόσιες Διαβουλεύσεις.

Οι Ευρωπαίοι πολίτες μπορούν να συμμετέχουν στην Ευρωπαϊκή θεσμοθέτηση με ποικίλους τρόπους, καθώς δίνεται η δυνατότητα να λάβουν μέρος σε πληθώρα πρωτοβουλιών ώστε να έχουν ενεργή συμμετοχή στην πολιτική ζωή της ΕΕ και να εκφράζουν την άποψή τους για τις πολιτικές που επηρεάζουν τη ζωή τους. Η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών [39](European Citizens’ Initiative) αποτελεί για τους πολίτες μια μοναδική και καινοτόμο ευκαιρία να διαμορφώσουν την ΕΕ, ζητώντας από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να υποβάλει μια νομοθετική πρόταση. Νομοθετικό πλαίσιο της Πρωτοβουλίας των Πολιτών ορίζεται στο άρθρο 11 παρ. 4 της ΣΕΕ. Πρόκειται για ένα μέσο συμμετοχικής δημοκρατίας που δίνει στους πολίτες τη δυνατότητα να προτείνουν συγκεκριμένες νομοθετικές αλλαγές σε οποιονδήποτε τομέα, όπως το περιβάλλον, η γεωργία, η ενέργεια, το εμπόριο. Το ψήφισμα πρέπει να υπογραφεί τουλάχιστον από 1.000.000 Ευρωπαίους πολίτες, που θα προέρχονται τουλάχιστον από το ¼ των χωρών της ΕΕ. Όταν συγκεντρωθεί ο απαιτούμενος αριθμός, η Επιτροπή αποφασίζει για τις ενέργειες στις οποίες πρόκειται να προβεί.

Οι δημόσιες διαβουλεύσεις κατοχυρώνονται στο άρθρο 11 ΣΕΕ, σύμφωνα με το οποίο προκειμένου να εξασφαλίζεται η συνοχή και η διαφάνεια των δράσεων της Ένωσης, η Επιτροπή διεξάγει ευρείες διαβουλεύσεις με τα ενδιαφερόμενα μέλη. Κριτική[40] έχει ασκηθεί και σε αυτόν τον θεσμό, αφού η Επιτροπή έχει πλήρη διακριτική ευχέρεια να αποφασίσει σε ποια νομοθετικά ζητήματα θα διεξάγει διαβούλευση, ενώ το αποτέλεσμα της διαβούλευσης δεν είναι δεσμευτικό για την Επιτροπή.

Η εισαγωγή αυτών των θεσμών δεν αποψιλώνει την αρχή της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, ενώ η συμμετοχή στην Πρωτοβουλία των Πολιτών ή στις Διαβουλεύσεις δεν περιέχεται [41]στον κατάλογο των ατομικών δικαιωμάτων των πολιτών. Το όργανο που δημιουργείται από την Πρωτοβουλία (1 εκατομμύριο πολίτες που δρουν συλλογικά) δεν είναι θεσμικό, ωστόσο κατοχυρώνεται στο πρωτογενές δίκαιο. Παρ’ όλα αυτά, δημιουργείται καινούρια συνταγματική αρμοδιότητα των πολιτών, δηλαδή το δικαίωμα υπογραφής της πρωτοβουλίας ή αντιστοίχως συμμετοχής στη διαβούλευση. Συμπερασματικά, η συμμετοχική δημοκρατία λειτουργεί ως κανονιστική θεμελίωση και κριτήριο νομιμοποίησης για ολόκληρη την ενωσιακή έννομη τάξη.

Επίλογος

Η συμμετοχή των πολιτών στις Ευρωεκλογές δίνει ουσιαστικό δικαίωμα λόγου στην κατεύθυνση που θα πάρει η Ε.Ε κατά τα επόμενα 5 έτη, σε τομείς όπως το διεθνές εμπόριο, η ασφάλεια, η καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής και η οικονομική ανάπτυξη. Οι ευρωβουλευτές, όχι μόνο διαμορφώνουν και αποφασίζουν για την νέα νομοθεσία, αλλά και ελέγχουν τα άλλα όργανα της Ε.Ε.  Κάθε κράτος μέλος έχει το δικό του εσωτερικό δίκαιο, το οποίο σαφώς διαφοροποιείται των υπολοίπων όσον αφορά τις Ευρωεκλογές, πλην ορισμένων τομέων οι οποίοι είναι κοινοί για όλα τα κράτη μέλη. Η επίτευξη εναρμόνισης των εσωτερικών κανόνων των κρατών είναι σημαντική ώστε να ακολουθείται μια κοινή γραμμή για την διαδικασία του εκλογικού συστήματος.

Το δημοκρατικό έλλειμμα αποτελεί ζήτημα μείζονος σημασίας καθώς είναι ο λόγος για τον οποίο οι πολίτες αδιαφορούν για τους ευρωπαϊκούς θεσμούς, κάτι το οποίο παρατηρείται από την συνεχόμενη μείωση στην προσέλευση των ψηφοφόρων στις κάλπες. Εντούτοις, οι δύο θεσμοί συμμετοχικής δημοκρατίας, η Νομοθετική Πρωτοβουλία Πολιτών και οι Δημόσιες Διαβουλεύσεις, δίνουν την δυνατότητα στους πολίτες να συμμετέχουν στη διαμόρφωση του θεσμικού γίγνεσθαι και αποσκοπούν στο να μην αποξενωθούν από τις εξελίξεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Η πολυεπίπεδη διακυβέρνηση είναι η λύση για συλλογικές δημοκρατικές αποφάσεις. Η εξελικτική πορεία της Ε.Ε μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως η διακυβέρνηση είναι ένας από τους καθοριστικούς παράγοντες για την επιτυχία της διαδικασίας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Η πολυεπίπεδη διακυβέρνηση εξυπηρετεί, επίσης, τους βασικούς πολιτικούς στόχους της Ευρωπαϊκής Ένωσης: την Ευρώπη των πολιτών, την οικονοµική ανάπτυξη και την κοινωνική πρόοδο, τη βιώσιµη ανάπτυξη και τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως παγκόσµιου παράγοντα. Ενισχύει, ταυτόχρονα, τη δηµοκρατική διάσταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και αυξάνει την αποτελεσµατικότητα των διαδικασιών της. Ωστόσο, δεν εφαρµόζεται σε όλες τις πολιτικές της Ένωσης, και σπάνια εφαρµόζεται µε συµµετρικό ή οµοιογενή τρόπο.

Παραπομπές

[1]Καλαβρός & Γεωργόπουλος. Το Δίκαιο της ΕΕ – Θεσμικό Δίκαιο. Νομική Βιβλιοθήκη. 2010.

[2] Σημειώνεται πως στην Ελλάδα, την Κύπρο, το Βέλγιο, τη Βουλγαρία και το Λουξεμβούργο η συμμετοχή στις Ευρωεκλογές είναι προαιρετική. Πηγή: European Parliamentary Research Service Blog. Expected election day. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε  6 Μαρ. 2019].

[3] Bux U., The European Parliament: historical background. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019].

[4]Whitfield, E. 40th Anniversary of the 1976 Act on Direct Elections to the European Parliament. [online] Europarl.europa.eu. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019].

[5]Lehmann, W. The History of European electoral reform and the European Elections Act. [online] European Parliamentary Research Service Blog. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019].

[6]EP, A. European elections: common rules and national provisions. European Parliamentary Research Service Blog. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019].

[7] European Council Decision (EU) 2018/937 Ιούνιος 2018

[8] European CouncilDecision (EU, Euratom) 2018/767 22 Μαΐου 2018

[9]EP, A. European elections: common rules and national provisions. European Parliamentary Research Service Blog. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019].

[10]Evropaikes-ekloges.eu. Πως λειτουργούν οι Ευρωπαϊκές εκλογές. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 8 Μαρ. 2019].

[11]Europarl.europa.eu. Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο: Η φωνή του Πολίτη στην ΕΕ. Συνοπτικός οδηγός για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 8 Μαρ. 2019].

[12]Καλαβρός & Γεωργόπουλος. Το Δίκαιο της ΕΕ – Θεσμικό Δίκαιο. Νομική Βιβλιοθήκη. 2010.

[13]Παπαδοπούλου, Λ.Άρθρα 10-11-12 ΣΕΕσε: Σκουρή Β. (επιμ.) Ερμηνεία της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση και της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. (υπό έκδοση, η συγγραφή ολοκληρώθηκε τον Αύγουστο του 2012).

[14]FRA. Who will (not) get to vote in the 2019 European Parliament elections?. European Union Agency for Fundamental Rights. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019].

[15] 2000/C 364/01, άρθρο 39 και ΣΛΕΕ άρθρα 20.

[16] Χριστιανός, Β. Συνθήκη ΕΕ και ΣΛΕΕ κατ’ άρθρο ερμηνεία. Νομική Βιβλιοθήκη. 2012.

[17] Οδηγία 93/109/ΕΚ και ΣΛΕΕ άρθρο 22.

[18]EP, A. European elections: common rules and national provisions. European Parliamentary Research Service Blog. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019].

[19]EP, A. European elections: voting rights for EU citizens living abroad. European Parliamentary Research Service Blog. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019].

[20] ΔΕΚ, 12.9.2006, Βασίλειο της Ισπανίας κατά του Ηνωμένου Βασιλείου της Μεγάλης Βρετανίας και Βόρειας Ιρλανδίας, C-145/04, Συλλ. 2006, σελ. Ι-7917

[21] Chalmers, D., Davies, G., Monti, G. European Union Law. Cambridge. 2010. 2nd edition.

[22] ΔΕΚ, 12/9/2006, M.G. Eman and O.B. Sevinger κατά College van burgemeester en wethouders van Den Haag, C-300/04 Συλλ. 2006, σελ. Ι-8005

[23]Chalmers, D., Davies, G., Monti, G. European Union Law. Cambridge. 2010. 2nd edition.

[24]Χριστιανός, Β. Συνθήκη ΕΕ και ΣΛΕΕ κατ’ άρθρο ερμηνεία. Νομική Βιβλιοθήκη. 2012.

[25] Χριστιανός, Β. Συνθήκη ΣΕΕ και ΣΛΕΕ κατ’ άρθρο ερμηνεία. Νομική Βιβλιοθήκη. 2012.

[26] Malkopoulou, A. Lost Voters: Participation in EU Elections and the Case for Compulsory Voting. Center for European Policy Studies. 2009.

[27]Καλαβρός & Γεωργόπουλος. Το Δίκαιο της ΕΕ – Θεσμικό Δίκαιο. Νομική Βιβλιοθήκη. 2010.

[28] Καλαβρός & Γεωργόπουλος. Το Δίκαιο της ΕΕ – Θεσμικό Δίκαιο. Νομική Βιβλιοθήκη. 2010.

[29] Βλ. Ελλάδα, Γερμανία, Ισπανία, Γαλλία, Εσθονία, Ουγγαρία, Ρουμανία.

[30]Καλαβρός & Γεωργόπουλος. Το Δίκαιο της ΕΕ – Θεσμικό Δίκαιο. Νομική Βιβλιοθήκη. 2010.

[31] European Council Decision (EU, Euratom) 2018/994 13 Ιουλίου 2018.

[32] Ήδη ορισμένα κράτη μέλη όπως η Λιθουανία, η Πολωνία, η Σλοβακία, η Τσεχία, η Κροατία, η Ελλάδα, η Κύπρος, η Σουηδία, η Αυστρία, η Ιταλία, η Λετονία και η Γαλλία εφαρμόζουν κατώτατο εκλογικό μέτρο.

[33]Προς αποφυγή σύγχυσης πρέπει να διευκρινίσουμε ότι διαφέρει το Συμβούλιο της ΕΕ από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. Οφείλουμε, επίσης, να διακρίνουμε τα ανωτέρω από το Συμβούλιο της Ευρώπης (Council of Europe), το οποίο αποτελείται από 47 ευρωπαϊκά κράτη (στα οποία συμπεριλαμβάνονται και τα 28 μέλη της ΕΕ) και ασχολείται κυριότερα με θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

[34] Héritier A., Moury C., Schoeller G. M., Meissner L. K., Mota I., “The European Parliament as a driving force of constitutionalisation”, European Parliament. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019].

[35] European Parliament. Budgetary powers. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019]

[36] Pavy E., The European Parliament: Powers, Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019].

[37] Σαχπεκίδου, Ε. Ευρωπαϊκό Δίκαιο. Σάκκουλας. 2013. 1η έκδοση.

[38] Χριστιανός, Β. Εισαγωγή στο Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Νομική Βιβλιοθήκη. 2010. 1η έκδοση

[39]Deplano, R. 2011. The Citizens of Democracy: Participation for Integration in the European Union After the Lisbon Treaty. Human Rights Brief, 19(1): 8-12.

[40]Marxsen, C. “Open Stakeholder Consultations at the European Level – Voice of the Citizens?”. European Law Journal 21, 2015, νο. 2: 257-280.

[41] Χριστιανός, Β. Συνθήκη ΕΕ και ΣΛΕΕ κατ’ άρθρο ερμηνεία. Νομική Βιβλιοθήκη. 2012.

Βιβλιογραφία

  • Συνθήκη για την Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Μέρος Πρώτο.
  • Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Τίτλος V, Δικαιώματα των Πολιτών.
  • Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Εσωτερικών, Γεν. Δ/νση Εσωτερικών και Ηλεκτρονικής Διακυβ/σης, Διεύθυνση Εκλογών, Τμήμα Εκλογών και Πολιτικών Κομμάτων, Δικαίωμα Εκλέγειν και Εκλέγεσθαι, 2018, Αριθμός Εγκυκλίου: 38, Αθήνα [online]. Διαθέσιμο στο: [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019].
  • Καλαβρός & Γεωργόπουλος. Το Δίκαιο της ΕΕ – Θεσμικό Δίκαιο. Νομική Βιβλιοθήκη. 2010.
  • Παπαδοπούλου, Λ. Άρθρα 10-11-12 ΣΕΕσε: Σκουρή Β. (επιμ.) Ερμηνεία της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση και της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. (υπό έκδοση, η συγγραφή ολοκληρώθηκε τον Αύγουστο του 2012).
  • Σαχπεκίδου, Ε. Ευρωπαϊκό Δίκαιο. Σάκκουλας. 2013. 1η έκδοση
  • Χριστιανός, Β. Συνθήκη ΕΕ και ΣΛΕΕ κατ’ άρθρο ερμηνεία. Νομική Βιβλιοθήκη. 2012.
  • Χριστιανός, Β. . Εισαγωγή στο Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Νομική Βιβλιοθήκη. 2010. 1η έκδοση.
  • Citizens Information (2013). Council of the European Union [online]. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 5 Μαρ. 2019].
  • Europe Direct, Θεσμικά Όργανα της ΕΕ [online]. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019].
  • European Parliament (2015). The European Commission [online]. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 3 Μαρτίου 2019].
  • EP, A. European elections: common rules and national provisions. European Parliamentary Research Service Blog. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019].
  • European Commission, The European Citizens’ Initiative [online]. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019].
  • European Commission, EU Citizenship [online]. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019].
  • European Commission, EU Citizenship Portal [online]. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019].
  • European Commission, Rights, Equality and Citizenship Programme 2014-2020 [online]. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019].
  • Bux U., The European Parliament: historical background. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019]
  • Chalmers, D., Davies, G., Monti, G. European Union Law. Cambridge. 2010. 2nd edition.
  • Christiansen, T. (2011). ‘The European Union after the Lisbon Treaty: An Elusive ‘Institutional Balance’?’ In: European Union Law after the Treaty of Lisbon. (ed. A. Biondi & P. Eeckhout). Oxford: Oxford University Press.
  • Coultrap, J. (1999). ‘From Parliamentarism to Pluralism: Models of Democracy and the European Union’s Democratic Deficit.’, Journal of Theoretical Politics, 11: 107-35.
  • Dahl, R. (1999). Can International Organizations be Democratic?  A Sceptics View. In Democracy’s Edges, ed. Shapiro, I. & Hacker – Cordon, C., 19-37. Cambridge: Cambridge University Press.
  • Deplano, R. 2011. The Citizens of Democracy: Participation for Integration in the European Union After the Lisbon Treaty. Human Rights Brief, 19(1): 8-12.
  • Follesdal, A. & Hix, S. (2006). ‘Why There is a Democratic Deficit in the EU: A Response to Majone and Moravcsik’ JCMS 2006 Volume 44. Number 3. pp. 533–62.
  • FRA. Who will (not) get to vote in the 2019 European Parliament elections. European Union Agency for Fundamental Rights. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019].
  • Héritier A., Moury C., Schoeller G. M., Meissner L. K., Mota I., “The European Parliament as a driving force of constitutionalisation”, European Parliament. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019]
  • Lehmann, W. The History of European electoral reform and the European Elections Act. [online] European Parliamentary Research Service Blog. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019].
  • Lord, C. (2003). ‘The European Parliament, Not a Very European Parliament?’ Politique européenne 2003/1 (n° 9), σσ. 30-48.
  • Malkopoulou, A. Lost Voters: Participation in EU Elections and the Case for Compulsory Voting. Center for European Policy Studies. 2009.
  • Marxsen, C. “Open Stakeholder Consultations at the European Level – Voice of the Citizens?”. European Law Journal 21, 2015, νο. 2: 257-280.
  • Moravcsik, A. (2008). ‘The myth of Europe’s ‘democratic deficit’’ Intereconomics, ISSN 0020-5346, Springer, Heidelberg, Vol. 43, Iss. 6, pp. 331-340.
  • Pavy E., The European Parliament: Powers, Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019]
  • Schmitt, H. (2005). “The European Parliament Elections of June 2004: Still second- Order?”. West European Politics 28, no. 3: pp. 650-679.
  • Whitfield, E. 40th Anniversary of the 1976 Act on Direct Elections to the European Parliament. [online] Europarl.europa.eu. Διαθέσιμο εδώ. [Ανακτήθηκε 6 Μαρ. 2019]
  • Weiler, J. H. H., Haltern, U., Mayer, F. (1995). European Democracy and its Critique: Five Uneasy Pieces. European University Institute.