Μεγέθυνση και σύγκλιση οικονομιών παγκοσμίως

από την Ελένη Καριοφύλλη, ερευνήτρια στην υποομάδα «Οικονομικές Δυναμικές»

Πως μεγεθύνονται οι οικονομίες ανά τους αιώνες; Ποιος είναι ο λόγος που δεν μπορούν να συγκλίνουν μεταξύ τους και υπάρχει αυτό το ανυπέρβλητο χάσμα ; Τα ερωτήματα αυτά έχουν απασχολήσει ανά καιρούς πολλούς οικονομολόγους , δημιουργώντας έτσι μια σειρά από θεωρίες που προσπαθούν να εξηγήσουν αυτές τις εμπειρικές διαπιστώσεις. Με μια κριτική ματιά , καταλαβαίνει κανείς ότι οι μεταβλητές μιας οικονομίας συνεχώς αλλάζουν και  ότι οι δυνάμεις ισχύος μεταβάλλουν συνεχώς τη θέση τους στην παγκόσμια κατάταξη. Πολλοί αναλυτές εκτιμούν ότι , εάν ο 19^ος αιώνας ανέδειξε την ευρωπαϊκή ήπειρο σε παγκόσμιο ρυθμιστή του διεθνούς συστήματος και ο 20^ος αιώνας την Βόρεια Αμερική, ο 21^ος αιώνας θα ανήκει στην Ασία και πιο συγκεκριμένα στην Ανατολική.

Η Ιαπωνία ενώ τελευταία έχει παρατηρηθεί στασιμότητα στην μεγέθυνση της οικονομίας της, δεν παύει να αποτελεί μια από τις βασικές δυνάμεις .Οι χώρες της νότιο -ανατολικής Ασίας, με κύριο παράδειγμα την περίπτωση της Δημοκρατίας της Κορέας, ξεπέρασαν πάρα πολύ γρήγορα το σοκ από τη σοβαρή οικονομική κρίση του 1997-98.Ύστερα από τη κρίση αυτή οι αγορές αναπτύχθηκαν με ταχείς ρυθμούς και σημειώθηκαν υψηλοί ρυθμοί ετήσιας ανάπτυξης .Παράλληλα η Ινδία, παρά τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει, έχει αυξήσει εντυπωσιακά τις οικονομικές επιδόσεις της ενώ  θεωρείται ότι  είναι σήμερα η πιο γρήγορα αναπτυσσόμενη μεγάλη οικονομία στην παγκόσμια σκηνή

Case Study Ινδία

Η ραγδαία αναπτυσσόμενη αγορά της Ινδίας και τα απανωτά μέτρα με τα οποία η κυβέρνηση Μόντι προσελκύει επενδυτές στη χώρα είναι σίγουρο ότι θα ανατροφοδοτήσουν τις κόντρες των μονοπωλίων, που προσβλέπουν όλο και περισσότερο στις αναπτυσσόμενες αγορές της Νοτιοανατολικής Ασίας, όπου το περιθώριο συγκέντρωσης κεφαλαίου είναι αυξημένο συγκριτικά με άλλες περιοχές.

Σήμερα, στην Ινδία ήδη δραστηριοποιούνται ιαπωνικές πολυεθνικές, όπως οι «Σόνι», «Πανασόνικ», «Χόντα» και «Σουζούκι». Στις 29 Ιούλη, η «Γουόλ Στρι Τζόρναλ» αναφερόταν σε έρευνα σύμφωνα με την οποία η Ινδία αποτελεί τον 2ο πιο «αγαπημένο» προορισμό για τους Ιάπωνες κατασκευαστές, μετά την Ινδονησία. Εκτός από τα σχέδια ραγδαίας ανοικοδόμησης που έχει εξαγγείλει ο Μόντι (λιμάνια, αεροδρόμια, οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο, βιομηχανικά και «έξυπνα πάρκα» κ.τ.λ.) ώστε να εξασφαλίσει υποδομές απαραίτητες για την επιχειρηματική δράση, η Ινδία έχει μια τεράστια δεξαμενή νεαρού εργατικού δυναμικού (το 50% του πληθυσμού της είναι κάτω των 25 χρόνων). Την επόμενη δεκαετία, υπολογίζεται ότι 200 εκατομμύρια ζευγάρια εργατικά χέρια θα ενταχθούν στην «αγορά εργασίας». Επιπλέον, αστικά ΜΜΕ σημειώνουν ότι το 70% των Ινδών ζουν στην επαρχία, κάτι που μαρτυρά μεγάλα περιθώρια «αστικοποίησης».

Η επεξήγηση του οικονομικού «θαύματος» των κρατών αυτών, αλλά και συνολικά της οικονομικής ανάπτυξης της Ανατολικής Ασίας, έχει διιστάμενες απόψεις. Στην παρούσα έρευνα γίνεται χρήση τόσο της Θεωρίας των Παγκόσμιων Οικονομικών Συστημάτων που αναπτύσσει το παγκόσμιο καπιταλιστικό οικονομικό σύστημα, όσο και συγκεκριμένων μεθοδολογικών εργαλείων όπως είναι το Ρικαρδιανό Υπόδειγμα που αναφέρεται στο συγκριτικό πλεονέκτημα αλλά και η Μελέτη της Παγκόσμιας Τράπεζας που επιχείρησε να εντοπίσει τα αίτια του οικονομικού «θαύματος» των χωρών της Ανατολικής Ασίας.

Τα τρία επίπεδα: Πυρήνας Ημιπεριφέρεια Περιφέρεια

Παγκόσμιο Νεωτερικό Σύστημα= Παγκόσμιο Καπιταλιστικό Σύστημα

Το παγκόσμιο σύστημα και ο καπιταλισμός εξελίσσονται παράλληλα. Καθίστανται έτσι η ανάπτυξη και η υπανάπτυξη ως οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος, το οποίο στη θεωρία των παγκόσμιων συστημάτων κατανέμεται ως ακολούθως:

Στον Πυρήνα-κέντρο ανήκουν τα κράτη με αποτελεσματικά, πολύπλοκα παραγωγικά συστήματα και υψηλά επίπεδα κεφαλαιακής συσσώρευσης, όπως επίσης και κράτη με συγκέντρωση υψηλής κερδοφορίας, προηγμένη τεχνολογία ,στρατιωτική ισχύ και υψηλού βαθμού κοινωνική συνοχή σε αντίθεση με την περιφέρεια όπου η χρήση της ως πηγής πρώτων υλών και φθηνού εργατικού δυναμικού την υποβιβάζει σε μία μόνιμη κατάσταση εξάρτησης και πηγής πλουτισμού του πυρήνα. «Αυτή η σχέση  δομημένης εκμετάλλευσης αυξάνει συνεχώς το χάσμα μεταξύ πυρήνα και περιφέρειας». Στο ενδιάμεσο αυτής της συστημικής εκμετάλλευσης συναντούμε την ημι-περιφέρεια στην οποία συνδυάζονται τα χαρακτηριστικά των δύο χώρων, ανάμεσα στους οποίους λειτουργεί ως κομβικό σημείο απορρόφησης τόσο των εντάσεων αλλά και ως εναλλακτικός  χώρος άμεσων ξένων επενδύσεων.

Το θαύμα των χωρών της Ασίας και η νέα θεωρία της ανάπτυξης  με βάση τη Παγκόσμια Τράπεζα.

Τα τελευταία 35 χρόνια, η Κίνα, το Χονγκ-Κονγκ , η Κορέα, η Σιγκαπούρη και η Ταιβάν έχουν μεταλλαχτεί από φτωχές και απαρχαιωμένες οικονομίες σε μοντέρνες τεχνολογικά και ανεπτυγμένες χώρες. Κάθε μια από αυτές τις χώρες παράγει προϊόντα που είναι ανταγωνιστικά είτε σε Ευρώπη, Ιαπωνία ή Αμερική, μεγεθύνοντας έτσι σημαντικά την οικονομία τους. Η  Θεωρία της Παγκόσμιας Τράπεζας είναι χωρισμένη σε δυο ερμηνείες.

• Η θεωρία της συσσώρευσης δίνει έμφαση στο ρόλο  της επένδυσης του κεφαλαίου όπου παρατηρούμε αυξανόμενες οικονομίες κλίμακας. Ουσιαστική η σημαντικότητα των πόρων και των υψηλών επενδύσεων είτε από την κυβέρνηση είτε από ιδιώτες είναι το κλειδί για την ανάπτυξη.
• Η θεωρία της αφομοίωσης η οποία τονίζει την επιχειρηματικότητα, την καινοτομία και το γεγονός ότι αυτές οι οικονομίες εξοικονομούν χρόνο με το να παραλαμβάνουν έτοιμες τεχνολογίες από άλλες χώρες  ή να βελτιώνουν της ήδη υπάρχουσες από άλλους. Η επένδυση σε φυσικό και ανθρώπινο κεφάλαιο θεωρείται μείζων παράγοντας για μεγέθυνση. Γενικότερα υποστηρίζει ότι δεν αρκεί το να χρησιμοποιεί και να εφαρμόζει κάποια χώρα έτοιμη γνώση αλλά να παράγει η ίδια καινούρια γνώση, πρακτικές, τεχνολογία για να εξελιχθεί.

Ειδικότερα μπορούμε να αναλύσουμε τη ανάλυση αυτή σε άλλα υποπεδία όπως 1. Επιχειρηματική στρατηγική χωρών 2. Η φύση της τεχνολογίας 3. Οι οικονομικές δυνατότητες με εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό. 4. Ο ρόλος των εξαγωγών μιας χώρας στην ανάπτυξη της.

Θεωρία με βάση τον Lucas

Είναι πάντως γεγονός ότι η αναπτυσσόμενες χώρες έχουν την δυνατότητα να αναπτύσσονται με ταχύτερο ρυθμό σε σχέση με τις ανεπτυγμένες χώρες, λόγω του ότι οι φθίνουσες αποδόσεις σε αυτές δεν είναι τόσο ισχυρές όσο σε αναπτυγμένες χώρες, ενώ ταυτόχρονα μπορούν να αναπαράγουν τις μεθόδους παραγωγής και τις τεχνολογίες  χωρών προκειμένου να συγκλίνουν μαζί τους.

Ο Λούκας παρατήρησε  ότι οι παγκόσμιοι πόροι δεν ρέουν από τις πλούσιες στις φτωχές χώρες, αντίθετα ανακυκλώνονται μεταξύ τους.( Παράδοξο του Λούκας)

Αυτό το φαινόμενο μπορεί να εξηγηθεί με ποικίλες ερμηνείες.

• τo θεσμικό πλαίσιο της κάθε χώρα, τα γραφειοκρατικά προβλήματα που προκύπτουν, η παραοικονομία που εμποδίζει επενδυτές.
• τα κυβερνητικά συμφέροντα και η ύπαρξη στρατοπέδων, επιβάλλοντας έτσι δασμούς σε εισαγωγές, περιορισμό σε εισροή κεφαλαίου.
• δεν υπάρχουν κατάλληλες υποδομές στις αναπτυσσόμενες χώρες να υποστηρίξουν επενδύσεις ,ούτε εξειδικευμένο προσωπικό να στελεχώσει πιθανόν πολυεθνικές. ΄Ετσι οι πλούσιες χώρες προτιμούν  να επανεπενδύουν μεταξύ τους για να αντισταθμίσουν τις εγχώριες φθίνουσες αποδόσεις.

Θεωρία με βάση τον Solow

Υπάρχουν τεράστιες διαφορές στο κατά κεφαλήν εισόδημα και στην ευημερία μεταξύ χωρών που βρίσκονται σε διαφορετικά στάδια οικονομικής ανάπτυξης. Για παράδειγμα, το κατά κεφαλήν εισόδημα των ΗΠΑ το 2010 ανερχόταν σε 41365 δολάρια (σε τιμές του 2005). Το κατά κεφαλή εισόδημα της Ζιμπάμπουε ανερχόταν σε 319 δολάρια του 2005, ισοδύναμης αγοραστικής δύναμης. Ήταν δηλαδή μόλις το 0,8% του κατά κεφαλήν εισοδήματος των ΗΠΑ.

Οι οικονομολόγοι ασχολούνται με το γιατί κάποιες χώρες είναι πλούσιες και κάποιες φτωχές τουλάχιστον από την εποχή που δημοσιεύθηκε ο Πλούτος των Εθνών του Adam Smith. Στις αναπτυγμένες οικονομίες σήμερα το κατά κεφαλήν εισόδημα είναι τουλάχιστον 10 φορές πιο υψηλό από ότι πριν από διακόσια χρόνια

Ωστόσο, ούτε στα τελευταία 50 χρόνια, οι αναπτυσσόμενες οικονομίες δεν έχουν επιδείξει μία ομοιόμορφη τάση σύγκλισης με το κατά κεφαλήν εισόδημα των αναπτυγμένων βιομηχανικών χωρών. Ενώ κάποιες αναπτυσσόμενες οικονομίες έχουν επιτύχει εντυπωσιακές αυξήσεις στο κατά κεφαλήν εισόδημά τους σε σχέση με το 1960, και σημαντική σύγκλιση με το βιοτικό επίπεδο των αναπτυγμένων οικονομιών, άλλες έχουν μείνει δραματικά πίσω.

Η ανάλυση του γιατί κάποιες χώρες έχουν επιτύχει σημαντική οικονομική ανάπτυξη, ενώ άλλες έχουν μείνει πίσω αποτελεί μία από τις σημαντικότερες προκλήσεις της οικονομικής επιστήμης γενικότερα, και της διεθνούς οικονομικής ειδικότερα. Γιατί κάποιες ασιατικές οικονομίες κατόρθωσαν να πετύχουν εντυπωσιακές αναπτυξιακές επιδόσεις, ενώ οι οικονομίες της Αφρικής παραμένουν εγκλωβισμένες σε παγίδες υπανάπτυξης. Γιατί οι περισσότερες οικονομίες της Λατινικής Αμερικής δεν κατόρθωσαν να παρακολουθήσουν τους ρυθμούς ανάπτυξης των αναπτυγμένων και αναπτυσσόμενων εταίρων τους σε άλλες περιοχές του κόσμου.

• O οικονομολόγος  Solow  έδωσε κάποιες  ερμηνείες γιατί οι αναπτυσσόμενες χώρες συνεχίζουν να έχουν υποβαθμισμένη παραγωγική αποτελεσματικότητα, τις αποταμιεύσεις και τις επενδύσεις τόσο σε φυσικό όσο και σε ανθρώπινο κεφάλαιο.
• πολλές λιγότερο αναπτυγμένες οικονομίες χαρακτηρίζονται από υψηλό ποσοστό δημοσίων δαπανών στο συνολικό εισόδημα, καθώς και έντονα παρεμβατική κυβερνητική πολιτική στην οικονομία.
• υποανάπτυκτες χώρες παρουσιάζουν σχετικά υψηλά ποσοστά πληθωρισμού.
• αδύναμες οικονομίες συνήθως χαρακτηρίζονται από υπανάπτυκτες κεφαλαιαγορές και αδύναμα χρηματοπιστωτικά συστήματα
• σε πολλές από αυτές υπάρχουν συστήματα διοικητικού προσδιορισμού των συναλλαγματικών ισοτιμιών και περιορισμών στις διεθνείς κινήσεις κεφαλαίου
• πολλές χαρακτηρίζονται από έντονη εξάρτηση από εξαγωγές πρώτων υλών και αγροτικών προϊόντων.

Το σημείο εκκίνησης στη θεωρία της οικονομικής μεγέθυνσης και ανάπτυξης είναι το υπόδειγμα του Solow (1956). Παρότι οι ρίζες του βρίσκονται σε παλαιότερα υποδείγματα, και παρότι έχει θεωρητικές και εμπειρικές αδυναμίες, το υπόδειγμα αυτό παρέχει ένα εξαιρετικά χρήσιμο, σχετικά απλό και ευέλικτο πλαίσιο ανάλυσης των προβλημάτων της οικονομικής ανάπτυξης. Το υπόδειγμα έχει τις βάσεις του στη  νεοκλασική  θεωρία σχετικά με τη συνάρτηση παραγωγής και στην υπόθεση ενός εξωγενούς ποσοστού αποταμιεύσεων και επενδύσεων. Το ποσοστό των επενδύσεων είναι ο κύριος προσδιοριστικός παράγων της συσσώρευσης του φυσικού κεφαλαίου, και της διαδικασίας της μεγέθυνσης σε αυτό το υπόδειγμα. Το υπόδειγμα του Solow, παρά τις αδυναμίες του, αποτελεί τη βάση για την ανάλυση της μακροχρόνιας ανάπτυξης.

Επιπλέον, λόγω του ότι πολλές αναπτυσσόμενες οικονομίες χαρακτηρίζονται από σημαντικές επενδυτικές ευκαιρίες αλλά χαμηλές εγχώριες αποταμιεύσεις, υπάρχει μία τάση να έχουν ελλείμματα στο ισοζύγιο των τρεχουσών συναλλαγών τους και να δανείζονται από τις αναπτυγμένες οικονομίες. Ως ζήτημα αρχής, ο δανεισμός αυτός προκαλεί οφέλη τόσο για τις αναπτυσσόμενες όσο και για τις αναπτυγμένες οικονομίες. Ωστόσο, ο υπερβολικός διεθνής δανεισμός σε ξένο συνάλλαγμα από αναπτυσσόμενες οικονομίες συχνά έχει οδηγήσει σε αδυναμία εξυπηρέτησης των δανείων τους. Αυτές οι κρίσεις χρέους συχνά έχουν προκαλέσει συναλλαγματικές και τραπεζικές κρίσεις που έχουν επηρεάσει αρνητικά τόσο τις ίδιες όσο και την παγκόσμια οικονομία.

Θεωρία με βάση Ricardo

Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 , πολλοί οικονομολόγοι επισήμαναν ότι η οικονομική μεγέθυνση των νέων εκβιομηχανιζόμενων χωρών απειλεί την ευημερία των ανεπτυγμένων χωρών. Αυτές τις ανησυχίες στη συνέχεια εξέφρασε και ο οικονομολόγος Samuelson Paul (2004) που με τη βοήθεια του Ρικαρντιανού υποδείγματος διατύπωσε πως η τεχνολογική εξέλιξη των αναπτυσσόμενων χωρών  μπορεί να βλάψει τις αναπτυγμένες όταν λαμβάνει χώρα σε κλάδους ανταγωνιστικούς προς τις εξαγωγές σου. Πιο συγκεκριμένα ανάμεσα στην Κίνα και τις ΗΠΑ, αν η Κίνα γίνει αρκετά καλή στην παραγωγή αγαθών  που σήμερα εισάγει , το συγκριτικό πλεόνασμα εξαφανίζεται και οι ΗΠΑ χάνουν τα κέρδη τους από το εμπόριο. Ωστόσο αυτός ο ισχυρισμός μπορεί να απαντηθεί μόνο εμπειρικά και τα πραγματικά δεδομένα δεν στηρίζουν αυτή την άποψη.

Ουσιαστικά στο υπόδειγμα αυτό η τεχνολογική πρόοδος της Κίνας χειροτερεύει την θέση των ΗΠΑ , διότι εξαλείφει το εμπόριο μεταξύ των 2 χωρών. Από την στιγμή που στην πραγματικότητα παρατηρείται μια συνεχής μεγέθυνση του εμπορίου μεταξύ των 2 χωρών, είναι δύσκολο να διακρίνουμε κάποια σχέση ανάμεσα στο υπόδειγμα και τη σημερινή πραγματικότητα.

Εξέλιξη των όρων εμπορίου για τις ΗΠΑ και την Κίνα (1980-2011, 2000 = 100)

Παρατηρούμε ότι το 2011 οι όροι εμπορίου των ΗΠΑ βρίσκονται στο ίδιο σημείο με το 1980. Άρα δεν ισχύει η άποψη ότι υφίστανται κάποια συστηματική απώλεια από μια μακροχρόνια επιδείνωση των όρων εμπορίου της. Επιπρόσθετα δεν φαίνεται να υπάρχει κάποια σταθερή αύξηση των όρων εμπορίου της Κίνας , καθώς μεγεθύνεται το διεθνές εμπορίο της. Αντιθέτως έχουν επιδεινωθεί την τελευταία δεκαετία.

To γενικό συμπέρασμα   που προκύπτει είναι ότι ποτέ οι οικονομίες δεν ήταν ξανά τόσο κοντά μεταξύ τους συγκριτικά με άλλες εποχές και σε αυτό συνέδραμε κυρίως η παγκοσμιοποίηση και η απελευθέρωση των αγορών. Αυτό ωστόσο δεν σημαίνει ότι θα υπάρξει ποτέ  διεθνής σύγκλιση , άλλα  αέναη προσπάθεια για επίτευξη της καθώς όπως αναλύθηκε προηγουμένως τα εμπόδια που την τροχοπεδούν είναι ποικίλα. Από τα αρχαία χρόνια εξάλλου οι λαοί προσπαθούσαν να επιβληθούν έναντι των υπολοίπων είτε μέσω της οικονομίας τους είτε μέσω συρράξεων και αυτό δεν είναι κάτι που πρόκειται να αλλάξει όσο προσωπικά αλλά και  πολιτικά  συμφέροντα ή φιλοδοξίες είναι πάνω από το κοινό καλό.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Nelson, H. (2019). The Asian miracle and modern growth theory. [online] Documents.worldbank.org. Available here: [Accessed 8 May 2019].

Anon, (2019).H ανάλυση του Παγκόσμιου Νεοτερικού Συστήματος. [online] Available here [Accessed 8 May 2019].

Πετράκης (2017). Οικονομική Ανάπτυξη και Μεγέθυνση σελ 395. Σύγκλιση οικονομιών

Krugman, P., Obstfeld, M. and Melitz, M. (2016). International economics. pp.170-173 Η ανάπτυξη των νέων εκβιομηχανιζόμενων χωρών απειλεί τις ανεπτυγμένες;.

Alogoskoufis, G. (2019).Προσδιοριστικοί Παράγοντες της Διεθνούς Ανάπτυξης. [online] Διεθνής Οικονομική. Available here [Accessed 8 May 2019].