Η σημασία της ενσυναίσθησης στο σύγχρονο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι

Εισαγωγή

Καθημερινά γεγονότα συγκλονίζουν την παγκόσμια κοινότητα και την φέρνουν αντιμέτωπη μπροστά σε μεγάλα διλήμματα σχετικά με τον τρόπο λήψης συλλογικών αποφάσεων, καταδεικνύοντας την έλλειψη ενσυναίσθησης ως ένα μείζον κοινωνικό πρόβλημα. Η ενίσχυσή της εμφανίζεται σήμερα πιο αναγκαία από ποτέ για την αποφυγή τραγωδιών του παρελθόντος (όπως του Ολοκαυτώματος), καθώς αποτελεί ένα ζωτικό κομμάτι της συναισθηματικής νοημοσύνης που ενισχύει τους ατομικούς και κοινωνικούς δεσμούς και την ομαδικότητα και χαρακτηρίζει τους εμπνευσμένους ηγέτες.

Ορισμός

Η ενσυναίσθηση (empathy),  αποτελεί έναν σύνθετο όρο με ποικίλα πεδία εφαρμογής στη νευρολογία, της ψυχολογία και  τη φιλοσοφία, συνιστώντας παράλληλα ένα σημαντικότατο εργαλείο στην καθημερινή  (μη λεκτική) επικοινωνία.  Ειδικότερα, αυτή ορίζεται ως η συναισθηματική ταύτιση, η αντίληψη της θέσης στην οποία έχει περιέλθει ένα άλλο άτομο, ένας τρόπος κατανόησης της συμπεριφοράς και των βαθύτερων κινήτρων του.

Η σύλληψη της έννοιας εντοπίζεται στα κείμενα των ρομαντικών συγγραφέων του 19^ου αιώνα (Herder και Novalis)  οι οποίοι χρησιμοποιώντας τον γερμανικό όρο  “Einfühlung” επεδίωξαν να περιγράψουν  την υπερβατική εμπειρία ενότητας της υποκειμενικής ψυχής με την αντικειμενική φύση. Στα τέλη του ιδίου αιώνα, ο ψυχολόγος  Theodore Lipps  διεύρυνε τον όρο θεωρώντας την ενσυναίσθηση αναγκαία συνθήκη όχι μόνο κάθε αισθητικής εμπειρίας αλλά και της βαθύτερης ενότητας του υποκειμένου με τον κόσμο ενώ για την Edith Stein αποτελούσε την εμπειρία «που βρίσκεται στη βάση όλων των μορφών μέσω των οποίων προσεγγίζουμε ένα άλλο πρόσωπο» . Κατά την επιστήμη της ψυχολογίας η ενσυναίσθηση, ως νοητική ικανότητα ταύτισης με υποκειμενικές εμπειρίες ή προσωπικά συναισθήματα των άλλων, εμφανίζεται ήδη από την νηπιακή ηλικία ενώ όσο περισσότερο εξοικειώνεται ένα νεογέννητο με μια συναισθηματική προσέγγιση τόσο πιθανότερο είναι να αναπτύξει ενσυναισθητική απόκριση (σύμφωνα με τον John Bowlby, διάσημο Βρετανό ψυχαναλυτή) ενώ αποτελεί παράλληλα τμήμα της συναισθηματικής νοημοσύνης και είναι αλληλένδετη με την αυτεπίγνωση.

Η ενσυναίσθηση διαδραματίζει έναν κρίσιμο  ρόλο τόσο σε διαπροσωπικό όσο και κοινωνικό επίπεδο, συνιστώντας μια συναισθηματική γέφυρα επικοινωνίας ανάμεσα στις ατομικότητες, τις  εμπειρίες, τις ανάγκες και  τις επιθυμίες τους και διακρίνεται σε δύο είδη, τη γνωστική/διανοητική(cognitive) και την συναισθηματική/συγκινησιακή  (affective). Εναργέστερα, στην ικανότητα να αντιλαμβάνεται κανείς τις σκέψεις και τα συναισθήματα του άλλου και την ικανότητα να ανταποκρίνεται με το κατάλληλο συναίσθημα σε αυτές  τις αισθήσεις, η οποία  με τη σειρά της διακρίνεται στον αντικατοπτρισμό του τι αισθάνεται ο άλλος ή π.χ. απλώς την αίσθηση αγωνίας όταν εντοπίζουμε τον φόβο ή την αγωνία του άλλου .

Σύνδεση της ενσυναίσθησης με τους νευρώνες-καθρέπτες και τα γονίδια/ η νευρολογική- γονιδιακή βάση της ενσυναίσθησης

Στο παρελθόν η ενσυναίσθηση θεωρείτο ένα αποκλειστικά εγγενές χαρακτηριστικό το οποίο δεν μπορούσε να διδαχθεί, αλλά έρευνες σχετικές με την παρατήρηση ασθενών έχουν αποδείξει ότι αυτή η καθοριστική ανθρώπινη δεξιότητα καλλιεργείται με τη συμβολή των παρόχων  ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και μπορεί να διαδραματίσει ευεργετικό ρόλο στην ταχύτερη ανάρρωση των ασθενών.

Οι «ρίζες» της ενσυναίσθησης εντοπίζονται εξελισσόμενες κατά τη διάρκεια της εξελικτικής ιστορίας στον ανθρώπινο εγκέφαλο και συνδέονται με δύο διαφορετικά «μονοπάτια», τους νευρώνες-καθρέπτες (mirror neurons) αφενός. μια ειδική ομάδα εγκεφαλικών κυττάρων που διεγείρονται  με τρόπο αντίστοιχο της δικής μας δράσης όταν παρατηρούμε κάποιον άλλον να δρα και την γονιδιακή βάση αφετέρου, χωρίς ωστόσο να εγκλωβίζεται το άτομο στις φυσικές του ικανότητες ενσυναίσθησης. Παραδείγματος χάριν, σύμφωνα με έρευνες, οι άνθρωποι με χαμηλά επίπεδα γονιδίου-υποδοχέα ωκυτοκίνης (oxytocin receptor gene) παρουσίαζαν χαμηλή ενσυναίσθηση.

Σύμφωνα με τους ερευνητές υπάρχει δε, μια κατηγορία ανθρώπων που διαθέτει υπερευαίσθητους νευρώνες-καθρέπτες βιώνοντας κατά συνέπεια πολύ εντονότερα τα συναισθήματα των γύρω τους, οι λεγόμενοι «ενσυναισθητικοί» και αντιπαραβάλλονται με τους ψυχοπαθείς και τους ναρκισσιστές, οι οποίοι πάσχουν από «διαταραχή ελλειμματικής ενσυναίσθησης». Αυτό σημαίνει πως τους λείπει η ικανότητα  να ενσυναισθάνονται όπως όλοι οι άλλοι άνθρωποι, χαρακτηριστικό το οποίο μπορεί να οφείλεται στην υπολειτουργία των νευρώνων-καθρεπτών.

Μία ομάδα επιστημόνων από το πανεπιστήμιο του Cambridge προσπαθώντας να κατηγοριοποιήσει συμπεριφορές και αντιδράσεις ανέπτυξε τον Δείκτη Ενσυναίσθησης [Empathy Quotient (EQ)], μία κλίμακα μέτρησης(0-6) και των δύο ειδών ενσυναίσθησης. Κάποιος ,δηλαδή που βρίσκεται στην κορυφή της (νο. 6) είναι μάλλον απίθανο να εμφανίσει απάνθρωπη, εγκληματική συμπεριφορά χωρίς να συνεπάγεται αυτομάτως πως ο ευρισκόμενος στο άλλο άκρο είναι παθολογικά εγκληματίας. Εξάλλου χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης είναι το αυτεξούσιο και η δυνατότητα ηθικών επιλογών, έστω κι αν είναι δυσκολότερο για τους ανθρώπους με περιορισμένη ενσυναίσθηση. Το γεγονός αυτό θα έπρεπε να αντικατοπτρίζεται στο σύγχρονο δικαιικό σύστημα το οποίο θα προσπαθεί να αντιληφθεί τις αιτίες της παραβατικής συμπεριφοράς αντί να προβεί στην άμεση και αυταρχική καταδίκη ενώ θα προβλέπει παράλληλα μηχανισμούς επανένταξης των κρατουμένων .

Σε νεότερη έρευνά των Varun Warrier, Simon Baron-Cohen, Thomas Bourgeron και David Hinds,που εμβάθυνε στην γονιδιακή μελέτη της ενσυναίσθησης ,αποδείχθηκε ότι μόνο το ένα δέκατο του μεγέθους της ενσυναίσθησης (η οποία διαφοροποιείται από άτομο σε άτομο)οφείλεται σε γενετικούς-γονιδιακούς παράγοντες .Επίσης επιβεβαίωσε ότι οι γυναίκες κατά μέσο όρο παρουσιάζουν μεγαλύτερη ενσυναίσθηση σε σχέση με τους άντρες χωρίς αυτό ωστόσο να οφείλεται στο DNA καθώς δεν παρατηρείται διαφοροποίηση στο σημείο αυτό αλλά σε άλλους μη γενετικούς ή βιολογικούς παράγοντες όπως οι προγεννετικές ορμόνες και η κοινωνικοποίηση. Ερευνες όπως αυτήν κατατείνουν τέλος στο ότι οι άνθρωποι με χαμηλότερο δείκτη ενσυναίσθησης εμφανίζουν περισσότερες πιθανότητες να βρίσκονται στο φάσμα αυτιστικών διαταραχών Αυτή η μικρή αλλά μη αμελητέα επιρροή των γενετικών παραγόντων (η οποία μελετάται διαρκώς καθώς δεν έχουν εντοπίσει ακόμα κατακριβεια τα συγκεκριμένα εμπλεκόμενα γονίδια) πρέπει ,κατά τους επιστήμονες, να αποτελέσει έναυσμα για να δείξει η κοινωνία περισσότερη κατανόηση σε αυτιστικούς ή δυσλεκτικούς στηρίζοντάς τους  και προωθώντας την ένταξή τους .

Σύγχρονοι προβληματισμοί- το έλλειμμα της ενσυναίσθησης

Σύμφωνα με δηλώσεις του Barack Obama (2008), το μεγαλύτερο έλλειμα που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα σήμερα είναι αυτό της ενσυναίσθησης, καθώς χρειάζονται οι άνθρωποι να μπουν στη θέση των συνανθρώπων τους και να δουν τον κόσμο μέσα από τα μάτια τους, αφυπνίζοντας με τη στάση τους και τους υπόλοιπους. Αυτή η διαπίστωση παραμένει πιο επίκαιρη από ποτέ, καθώς υπάρχει μια ολοένα αυξανόμενη ανησυχία για την έλλειψη ενσυναίσθησης στις σημερινές κοινωνίες. Ενδεικτικά σύμφωνα με μία έρευνα του πανεπιστημίου του Michigan οι φοιτητές σήμερα έδειχναν 40% λιγότερη ενσυναίσθηση σε σχέση με τις προηγούμενες δεκαετίες Παράλληλα, όπως έχει διαμορφωθεί το σύγχρονο επικοινωνιακό περιβάλλον, το διαδίκτυο και η ανταλλαγή μηνυμάτων κυριαρχούν μειώνοντας σημαντικά τη δυνατότητα ενσυναίσθησης και την αντίληψη του αληθινού αντικτύπου του λόγου που θα προσέφερε υπό άλλες συνθήκες η ζωντανή επικοινωνία, οι εκφράσεις του προσώπου και ο τόνος της φωνής( Bazalgette).

Σε μια κοινωνία που καταιγίζεται από πληροφορίες και ειδήσεις, έντονο προβληματισμό ανεγείρει η επιλεκτική επίδειξη ενσυναίσθησης απέναντι σε ανθρώπους διαφορετικών εθνικοτήτων ή πεποιθήσεων και η στροφή της ανθρώπινης προσοχής από τα ΜΜΕ και τους πολιτικούς παράγοντες σε ορισμένες μόνο συγκρούσεις και τραγωδίες αφήνοντας άλλα εξίσου ή ακόμη πιο σημαντικά περιστατικά στο σκοτάδι της μη προβολής. Όπως έχει ειπωθεί ‘ένας θάνατος είναι τραγωδία, ένα εκατομμύριο θάνατοι είναι στατιστική.  Προφανώς και δε γίνεται λόγος για ποσοτικοποίηση του τρόμου, πόνου, θανάτου διότι  δεν χωρεί μαθηματική απαρίθμηση στην ανθρώπινη μοναδικότητα και αυταξία. Παραδείγματος χάριν, κατά την ισραηλινή 50ημερη επέμβαση στην λωρίδα της Γάζας το 2014 υπολογίζεται ότι σκοτώθηκαν 2,251 Παλαιστίνιοι και ανάμεσά τους 299 γυναίκες και 551 παιδιά και έλαβαν χώρα βομβαρδισμοί  δεκάδων νοσοκομείων, σχολείων και εκκλησιών, τόπων θρησκευτικής λατρείας. Αντιστοίχως, η Υεμένη, μετά τις αραβικές επιθέσεις βρίσκεται περιστασιακά μόνο στο προσκήνιο του ενδιαφέροντος του μέσου Δυτικού ύστερα από «τρανταχτές» περιπτώσεις όπως τον βομβαρδισμό ενός σχολικού λεωφορείου και τον θάνατο 40 μαθητών ενώ τραγωδίες συμβαίνουν καθημερινώς. Ειδικότερα, υπολογίζεται ότι από την Σαουδική επέλαση το 2015, 85.000 παιδιά έχουν πεθάνει από λιμοκτονία  ενώ οι αεροπορικές επιδρομές μαίνονται με πολυάριθμα θύματα ανά τακτά χρονικά διαστήματα.

Παράλληλα στο τεράστιο προσφυγικό κύμα των τελευταίων ετών και στις καθημερινές τραγωδίες στα νερά του Αιγαίου και της Μεσογείου συχνά δίδεται ελάχιστη σημασία σαν να αποτελούν μια (δυστυχή) κανονικότητα. Απελπιστικές εικόνες υπερχειλισμένων βαρκών και πεταμένων γιλέκων από την Λέσβο κατέκλεισαν τα μέσα μαζικής επικοινωνίας (2015,2016) ωστόσο δεν μπορούν να συγκριθούν με το μέγεθος της μαζικής ευαισθητοποίησης που προκάλεσε η εικόνα του 3χρονου Σύριου Αιλάν Κούρντι, (2015) που κειτόταν νεκρός στα τουρκικά παράλια αποκαλύπτοντας τη δεινότητα  του πολέμου και την ανικανότητα της δυτικής κοινωνίας να διαχειριστεί αποτελεσματικά την προσφυγική κρίση. Στο σημερινό πληροφοριακό κυκεώνα, σημασία αποκτά ο τρόπος και το μέγεθος προβολής κάθε είδησης, ενώ οι ανθρώπινες τραγωδίες τείνουν να αποτελέσουν την κανονικότητα, όντας ανίκανες να προσελκύσουν μαζικό ενδιαφέρον. Αντιθέτως, πολλοί χρειάζονται να εξατομικεύσουν το πρόσωπο ενός θύματος στο οποίο, με την αντίστοιχη προβολή, μπορούν να αντικατοπτριστούν, όπως είδαν παραδείγματος χάριν στο πρόσωπο του μικρού Αιλάν, το παιδί τους.

---

Βιβλιογραφία

[1]Φιλοσοφική έννοια παράλληλα  με την ανάπτυξη της ψυχοθεραπείας. Σημαντική προσφορά στην κατανόησή της παρείχαν οι H. Kohut, C. Rogers και D. Fairbairn.

[2]Μανουσέλης, Σ. (2011). Ενσυναίσθηση: πώς ο νους μας ιδιοποιείται τα αλλότρια πάθη. [online]  Available here: (Ανακτήθηκε 20 Μαρτίου, 2019).

[3]Greater Good Science Center. (2018). Empathy Defined. [online]  Available here: (Ανακτήθηκε 22 Μαρτίου, 2019).

[4]Phillips, M. , Lorie, A. , Kelley,  J. , Gray, S. , Riess,  H. (2013). Long-term effects of empathy training in surgery residents: a one year follow-up study. Eur J Person Centered Healthc. Pp. 326–32. [online], Available here,(Ανακτήθηκε 22 Μαρτίου, 2019).

[5]Riess, H. , Kelley, J.M. , Bailey, R.W., Dunn,  E.J. , Phillips, M.(2012). Empathy training for resident physicians: a randomized controlled trial of a neuroscience-informed curriculum. J Gen Intern Med. [online]  Available here (Ανακτήθηκε 22 Μαρτίου, 2019).

[6]Boissy, A. , Windover, A.K., Bokar, D., Karafa, M. , Neuendorf, K. , Frankel, R.M. ,(2016)  et al. Communication skills training for physicians improves patient satisfaction. J Gen Intern Med. ;31(7) pp.755–61. [online] Available  here . (Ανακτήθηκε 26 Μαρτίου, 2019).

[7]De Waal, F. (2005). The Evolution of Empathy. Available here: (Ανακτήθηκε 28 Μαρτίου, 2019).

[8]Allen, S. (2016). Is Your Empathy Determined by Your Genes?. [online] Available here: (Ανακτήθηκε 28 Μαρτίου, 2019)

[9]Marsh, J. (2012). Do Mirror Neurons Give Us Empathy?. [online]  Available here: (Ανακτήθηκε 28 Μαρτίου, 2019)

[10]Gonzales, S. (2018). Empathy: why we need more of it in a polarised world, and how to cultivate the human touch. South China Morning Post. online] Available  here: (Ανακτήθηκε 30 Μαρτίου, 2019 )

[11]Segal, E. (2018). The Building Blocks of Empathy. [online]  Available here (Ανακτήθηκε 28 Μαρτίου, 2019)

[12]Bernhardt, B. C. and Singer, T., (2012). The Neural Basis of Empathy.[online]  Available here (Ανακτήθηκε 28 Μαρτίου, 2019).

[13]Paddock, C. (2019), Could ‘mirror neurons’ explain brain mechanisms of empathy ? [online]  Available here (Ανακτήθηκε 1 Απριλίου, 2019)

[14]Riess, H. (2010) Empathy in medicine: a neurobiological perspective. [online],Available  here (Ανακτήθηκε 1 Απριλίου, 2019).

[15]Carr L, Iacoboni M, Dubeau M, Mazziotta JC, Lenzi GL.(2003). Neural mechanisms of empathy in humans: a relay from neural systems for imitation to limbic areas. Proc Natl Acad Sci U S A [online] Available  here (Ανακτήθηκε 1 Απριλίου, 2019)

[16]Avenanti A, Bueti D, Galati F, Aglioti SM. (2005) Transcranial magnetic stimulation highlights the sensorimotor side of empathy for pain. Nat Neurosci. 8(9) pp. 55–60. [online]  Available  here (Ανακτήθηκε 1 Απριλίου, 2019)

[17]Morrison I, Peelen M.V,(2007) Downing PE. The sight of others’ pain modulates motor processing in human cingulate cortex. Downing PE. The sight of others’ pain modulates motor processing in human cingulate cortex. Cereb Cortex.; [online] Available  here (Ανακτήθηκε 1 Απριλίου, 2019)

[18]Decety J, Jackson PL. (2004) The functional architecture of human empathy. Behav Cogn Neurosci Rev.;3:71–100. [online] Available  here (Ανακτήθηκε 1 Απριλίου, 2019)

[19]Witchalls, C. (2011). Why a lack of empathy is the root of all evil. Independet. [online]  Available here (Ανακτήθηκε 3 Απριλίου, 2019).

[20] Ferrero, M. (2018). Study finds that genes play a role in empathy. University of Cambridge. [online] Available  here (Ανακτήθηκε 3 Απριλίου, 2019).

[21]Cohen and Wheelwright, S. (2004). The_Empathy Quotient An Investigation of Adults With Asperger Syndrome or High Functioning Autism and Normal Sex Differences. Journal of Autism and Developmental Disorders. [online] Available here (Ανακτήθηκε 3 Απριλίου, 2019)

[22]Knapton, S. (2018). Empathetic people are made, not born, new research suggests. The Telegraph. [online]  Available here (Ανακτήθηκε 3 Απριλίου, 2019)

[23]Warrier, V.,  Toro, R. ,  Chakrabarti, B, iPSYCH-Broad Autism Group, Grove J, Borglum AD, D Hinds,D. ,  Bourgeron,T  and  Baron-Cohen,S.(2018) Genome-wide analyses of self-reported empathy: correlations with autism, schizophrenia, and anorexia nervosa ,Translational Psychiatry. [online]   Available here(Ανακτήθηκε 1 Απριλίου, 2019 )

[24]Riess,H. (2017), The Science of Empathy, J Patient Exp [online] Available here . (Ανακτήθηκε 1 Απριλίου, 2019)

[25]Conroy, C. . (2017). As a society, are we losing our empathy?. The Irish Times. [online]  Available  here (Ανακτήθηκε 3 Απριλίου, 2019). (Ιανουάριος 2017). As a society, are we losing our empathy?. The Irish Times. Διαθέσιμο σε: (Ανακτήθηκε 3 Απριλίου, 2019).

[26]Cikaraa M, .Bruneaub E. ,.Van J. Bavelc J., .Saxe R.(2014) .(2014) .Their pain gives us pleasure: How intergroup dynamics shape empathic failures and counter-empathic responses, Journal of Experimental Social Psychology, [online]  Available here (Ανακτήθηκε 2 Απριλίου, 2019)

[27]Gutsell Ν.J, Inzlicht M. (2010) Empathy constrained: Prejudice predicts reduced mental simulation of actions during observation of outgroups, Journal of Experimental Social Psychology Volume 46, pp. 841-845 [online]  Available here (Ανακτήθηκε 4 Απριλίου, 2019)

[28]Dunn, E. W. (2008) On emotional innumeracy: Predicted and actual affective responses to grand-scale tragedies Journal of Experimental Social Psychology 44(3) pp. 692-698.[online]  Available here (Ανακτήθηκε 2 Απριλίου, 2019)

[29]Dickertab, S., Västfjällbc D.,Kleberd J., Slovicc P. (2015), Scope insensitivity: The limits of intuitive valuation of human lives in public policy, Journal of Applied Research in Memory and Cognition [online] 4 (3) , pp, 248-255. Available here (Ανακτήθηκε 2 Απριλίου, 2019)

[30]Al Jazeera and news agency. (2018). Yemen: Dozens of civilians killed in school bus attack. Aljazeera. [online]  Available  here (Ανακτήθηκε 3 Απριλίου, 2019).

[31]Al Jazeera and news agency (2019). DEATH FROM ABOVE Every Saudi coalition air raid on Yemen. Aljazeera. [online]  Available here (Ανακτήθηκε 3 Απριλίου, 2019 )

[32]Al Jazeera and news agency, (2018). Yemen: Dozens of civilians killed in school bus attack. Aljazeera. [online]  Available  here (Ανακτήθηκε 11 Απριλίου, 2019).

[33]Langdon, N. 2018). Empathy and Othering: Framing Syria’s Refugee Crisis in the British Press. E- interanational relations. [online] Available  here(Ανακτήθηκε 11 Απριλίου, 2019).

[34] Science illustrated (2010). Ενσυναίσθηση : η άγνωστη δύναμη της επικοινωνίας. [online] Available here(Ανακτήθηκε 20 Μαρτίου, 2019).