από την Μαίρη Λαμπροπούλου, ερευνήτρια της ομάδας «Περιβάλλον & Ενέργεια»

Τα σημάδια της κλιματικής αλλαγής έχουν αρχίσει να είναι εμφανή στον πλανήτη σε ολοένα και μεγαλύτερο βαθμό. Ο πάγοι στις πολικές περιοχές λιώνουν, ανεβάζοντας τη στάθμη της θάλασσας, μεγάλης έντασης καύσωνες και ξηρασίες  εμφανίζονται πιο συχνά και σε περιοχές που δεν συνηθιζόταν παλαιότερα, ενώ πυκνότερη είναι και η παρατήρηση ακραίων καιρικών φαινομένων. Οι κίνδυνοι που προκύπτουν λόγω της κλιματικής αλλαγής είναι ποικίλοι και σημαντικοί. Η αμεσότερη επίπτωση της κλιματικής αλλαγής προς τον άνθρωπο είναι αυτή στη δημόσια υγεία. Οι ακραίες θερμοκρασίες και οι λοιπές επιπτώσεις του φαινομένου στο ανθρώπινο περιβάλλον διαβίωσης έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση τόσο των δαπανών περίθαλψης όσο και των μέτρων προστασίας της δημόσιας υγείας. Επιβάρυνση της οικονομίας λόγω της κλιματικής αλλαγής, προκαλείται και από τις ζημίες σε τομείς που εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από το επίπεδο της θερμοκρασίας και των βροχοπτώσεων, όπως η γεωργία, η δασοκομία, η ενέργεια και ο τουρισμός.[2]

Πέρα από τους ανθρώπους έχουν αρχίσει να επηρεάζονται και να αντιδρούν στην απειλή της κλιματικής αλλαγής και τα υπόλοιπα έμβια όντα. Οι επιστήμονες του Πανεπιστημίου του Μπέρμιγχαμ πραγματοποίησαν μια έρευνα ώστε να κατανοήσουν  τον τρόπο με τον οποίο τα σημερινά είδη θα αντιδράσουν μελλοντικά στη συνεχή αύξηση της θερμοκρασίας. Συγκεκριμένα, εργάζονται με αποκομμένα απολιθωματα για να κατανοήσουν πώς τα σημερινά είδη θα αντιδράσουν σε έναν ολοένα και πιο ζεστό πλανήτη. Η μελέτη αυτών των απολιθωμάτων, σε συνδυασμό με την χρήση πρότυπου προσομοιωτή προγνωστικής μοντελοποίησης , θα μας επιτρέψει να προβλέψουμε τις αλλαγές στη βιοποικιλότητα λόγω των μελλοντικών κλιματικών αλλαγών. [3] Μέσα από αυτή την μελέτη γίνεται κατανοητό πως η επίδραση της κλιματικής αλλαγής στα είδη έχει μία από τις τρείς επιπτώσεις: i) Προσαρμογή, ii) Μετακίνηση, iii) Εξαφάνιση. Πιο συγκεκριμένα στην αλλαγή του μικροκλίματος του κάθε είδους, αυτά τείνουν να προσαρμόζονται ή να μετακινούνται. Όταν όμως η αλλαγή αυτή τελείται ταχύτερα από την ικανότητά τους στην προσαρμογή ή την μετακίνηση αυτά εξαφανίζονται. Ένα τέτοιο παράδειγμα εξαφάνισης λόγω της αύξησης της θερμοκρασίας του νερού αποτελεί το ψάρι «Orange-spotted filefish».

Δυστυχώς δεν είναι λίγα τα παραδείγματα εξαφάνισης ειδών ή μαζικών θανάτων τους σε περιοχές λόγω ακραίων συνθηκών και των επιπτώσεων τους στο περιβάλλον που ζουν. Σύμφωνα με μελέτες, αν οι εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου δεν μετριαστούν (ή μειωθούν) στον βαθμό που τα κράτη έχουν δεσμευθεί μέσω της Συμφωνίας των Παρισίων για την κλιματική αλλαγή, αναμένεται αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη κατά 4,5 °C έως το 2100, σε σχέση με τα προ-βιομηχανικά επίπεδα. Το γεγονός αυτό, σε ορισμένες από τις πιο βιοποίκιλες περιοχές του κόσμου, θα μπορούσε να αποτελέσει την αιτία να εξαφανιστεί έως και το ήμισυ των ζώων και των φυτών που ζουν εκεί. Στην πραγματικότητα, ακόμη και αν η υπερθερμανση του πλανήτη περιοριστεί κάτω από τους 2°C, περιοχές όπως ο Αμαζόνιος και τα Γκαλαπάγκος θα μπορούσαν να χάσουν ακόμα το ένα τέταρτο του πληθυσμού τους, λένε οι ερευνητές, που μελέτησαν τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής σε 80.000 φυτά και ζώα σε 35 περιοχές του κόσμου[4].

Αν και υπάρχει υψηλή αλληλεπίδραση μεταξύ των ζώντων οργανισμών (ζώα, φυτά), στην παρούσα ανάλυση θα γίνει αναφορά μόνο στη σύνδεση της κλιματικής αλλαγής με τα ζώα και κάποιους μικροοργανισμούς ως τροφή των «μεγαλύτερων» ζώων. Το πρώτο θηλαστικό του οποίου η εξαφάνιση, όπως καταγράφηκε από τους επιστήμονες, οφείλεται στη κλιματική αλλαγή και επιβεβαιώθηκε επίσημα από την κυβέρνηση της Αυστραλίας το 2016, είναι ένα μικρό τρωκτικό που ζούσε σε ένα μικρό νησί της χώρας. Ο λόγος της εξαφάνισής του φαίνεται να είναι πως από το 1998, το τμήμα του νησιού που βρίσκεται πάνω από την θάλασσα έχει συρρικνωθεί από τα 9,8 στρέμματα στα 6,2 στρέμματα. Αυτό σημαίνει ότι η βλάστηση του νησιού έχει επίσης συρρικνωθεί και τα τρωκτικά είχαν  χάσει περίπου το 97 τοις εκατό του οικοτόπού τους. Χαρακτηριστική είναι η δήλωση του Lee Hannah, επιστήμονα με ειδίκευση στην βιολογία της κλιματικής αλλαγής: «Ξέραμε ότι κάποιο έπρεπε να είναι το πρώτο, αλλά παραμένει μια σοκαριστική είδηση» [5].

Σοκαριστικές ήταν και οι εικόνες δεκάδων πεθαμένων αλόγων, που αντίκρισαν κάτοικοι του Deep Hole, περίπου 12 μίλια από την απομακρυσμένη κοινότητα Ltyentye Apurte (Santa Teresa) στο βόρειο τμήμα της Αυστραλίας. Σύμφωνα με τον Rohan Smyth, εκπρόσωπο των μέσων μαζικής ενημέρωσης για την τοπική κοινότητα των Αβοριγίνων, τα διψασμένα ζώα αναζητούσαν νερό και αφού δεν το βρήκαν, δεν είχαν πουθενά να πάνε. Υποστήριξε επίσης, ότι άλογα και άλλα άγρια ​​ζώα πεθαίνουν από τη δίψα και τη πείνα, επειδή πολλές αξιόπιστες πηγές νερού, έχουν αποξηρανθεί εξαιτίας του κύματος καύσωνα και οι περιοχές που έχουν υπερπληθυσθεί από άγρια ​​ζώα υποφέρουν από διάβρωση του εδάφους και απώλεια της βλάστησης. Σύμφωνα με μια έκθεση που κυκλοφόρησε, το 2018 ήταν το τρίτο πιο καυτό έτος της Αυστραλίας, με βροχοπτώσεις 11% κάτω του μέσου όρου. Η έκθεση αναφέρει ότι η αλλαγή του κλίματος διαδραματίζει βασικό ρόλο στην αύξηση της συχνότητας ή της έντασης των πυρκαγιών και της ξηρασίας [6].

Υπάρχουν όμως και εκείνα τα είδη που αντιδρούν και προσπαθουν να προσαρμοστούν ώστε να επιβιώσουν της κλιματικής αλλαγής. Αυτό αποδεικνύεται αν παρατηρήσουμε είδη σε περιοχές που έχουν υποστεί ήδη μεταβολές στο οικοσύστημα τους. Το καταφέρνουν μεταβάλλοντας είτε τη συμπεριφορά τους, είτε το σχήμα του σώματός τους και τα χαρακτηριστικά τους, όπως για παράδειγμα οι κουκουβάγιες που αποκτούν πιο σκούρο χρώμα σώματος όσο οι χειμώνες γίνονται πιο ζεστοί. Στο παρελθόν το ανοιχτό χρώμα τις βοηθούσε να καμουφλάρονται μέσα στο περιβάλλον τους το οποίο είχε ανοιχτοτερα χρώματα λόγω καιρικών συνθηκών όπως για παράδειγμα το χιονι. Πλεον, οι χιονοπτώσεις είναι λιγότερο έντονες και άρα το ανοιχτο χρώμα δεν τις βοηθάει να προστατευτούν.

Ακόμα και η εποχή που εκκολάπτουν τα αυγά τους ορισμένα μεταναστευτικά πουλιά έχει μεταβληθεί για να προσαρμοστούν στις αλλαγές. Η μετατόπιση της άνοιξης νωρίτερα μέσα στο έτος έχει ως αποτέλεσμα την πρώιμη εμφάνιση των εντόμων. Ως εκ τούτου τα πουλιά αυτά έχουν προσαρμόσει την περίοδο αναπαραγωγής τους στις αρχές της περιόδου της άνοιξης έτσι ώστε οι νεοσσοί να έχουν επαρκή τροφή[7].

Ένα ακόμα παράδειγμα προσαρμογής αποτελεί η μελέτη που έγινε σε ινδικά χοιρίδια της Νότιας Αμερικής. Στην μελέτη αυτή, οι επιστήμονες διατήρησαν τα αρσενικά χοιρίδια στους 30 °C, θερμοκρασία αισθητά υψηλότερη από τους 5°C στους οποίους κανονικά ζευγαρώνουν. Το εν λόγω πείραμα έδωσε αποδείξεις επιγενετικών αλλαγών σε τουλάχιστον δέκα γονίδια που σχετίζονταν με την τροποποίηση της θερμοκρασίας του σώματος. Στους απογόνους των ινδικών χοιριδίων παρουσιάστηκαν επίσης επιγενετικές αλλαγές, αλλά αυτές ήταν διαφορετικές από εκείνες των προγόνων τους. Φαίνεται ότι η πρώτη γενιά παρουσίασε τις επιγενετικές της αλλαγές ως ανταπόκριση στην αύξηση της θερμότητας, αλλά στην επόμενη γενιά πέρασαν ένα διαφορετικό σύνολο αλλαγών με γονίδια «ετοιμότητας» [8].

Οι αλλαγές αυτές γίνονται χαρη στην φαινοτυπική πλαστικότητα. Έτσι χαρακτηρίζεται η ιδιότητα ενός γονοτύπου να παράγει διαφορετικούς φαινοτύπους, όταν εκτίθεται σε διαφορετικές περιβαλλοντικές συνθήκες. Με άλλα λόγια, η ικανότητα που έχουν τα ζώα να προσαρμόζουν τον χρόνο των δραστηριοτήτων τους ανάλογα με την αλλαγή των εποχών, ή να προσαρμόζουν το σώμα τους να αντέχει σε υψηλότερες θερμοκρασίες οφείλεται στην «πλαστικότητα» που έχουν κάποια γονίδια και μπορούν να παράγουν περισσότερα από ένα αποτελέσματα όταν εκτίθενται σε διαφορετικά περιβάλλοντα. 

Η ικανότητα προσαρμογής δεν θα πρέπει να μας καθησυχάζει, καθώς δεν εξασφαλίζει την κανονικότητα. Υπάρχουν συγκεκριμένα παραδείγματα, όπως μια πεταλούδα από το Μαλάουι που επιταχύνει την ανάπτυξη και την αναπαραγωγή της και ζει μια σύντομη ζωή όταν γεννιέται σε μια ζεστή, υγρή εποχή του χρόνου, αλλά αν γεννηθεί σε μια δροσερή ξηρή εποχή, οδηγείται σε μια ανενεργή με μεγάλη διάρκεια ζωή και καθυστερώντας την αναπαραγωγή της. Επιπλέον, πρόβλημα στον πληθυσμό τους παρά την προσαρμογή θα αντιμετωπίσουν οι πράσινες θαλάσσιες χελώνες, όπου το φύλο τους καθορίζεται από την θερμοκρασία της άμμου γύρω από το αυγό καθώς αυτό αναπτύσσεται. Οι θερμότερες θερμοκρασίες επώασης παράγουν περισσότερα θηλυκά με αποτέλεσμα να προκαλείται ανισορροπία των δύο φύλων στον πληθυσμό τους.

Δυστυχώς οι επιστήμονες δεν ξέρουν ακόμα αν όλα τα ζώα έχουν την ικανότητα για επιγενετικες αντιδράσεις. Επιπλέον, ενδεχομένως ζώα τα οποία έχουν μεγάλο κύκλο ζωής και αργούν να μεγαλώσουν και να αναπαραχθούν να μην προλαβαίνουν να περάσουν τις επιγενετικές αυτές αλλαγές. Όσο αισιόδοξη λοιπόν, και αν ακούγεται η προσαρμογή στο περιβάλλον και στις κλιματικές αλλαγές για την επιβίωση των ζώων, υπάρχει κίνδυνος το μέγεθος της καταστροφής και η αυξανόμενη ταχύτητα της αλλαγής στη φύση, να καταστήσουν την ικανότητα της προσαρμογής των ειδών, ανεπαρκή .

Η εναλλακτική επιλογή επιβίωσης που έχουν τα ζώα είναι να μεταναστεύσουν, σε περιοχές που οι συνθήκες θα είναι καλύτερες και θα μπορούν να καλύψουν τις ανάγκες τους. Σύμφωνα με αναφορές, τα μισά είδη στον πλανήτη είναι σε κίνηση. Στην εξέλιξη αυτή δεν παραμένει ανεπηρέαστος ο ανθρώπινος παράγοντας και η υγεία του,  αφού σε αυτή περιλαμβάνει μικροοργανισμούς, οπως ορισμένα είδη κουνουπιών που μεταφέρουν την ελονοσία και τα οποία αναζητούν ψυχρότερα μέρη διαβίωσης. Το γεγονός αυτό έχει ως αποτέλεσμα να παρατηρείται σε ορεινές περιοχές εμφάνιση της ασθένειας, όπως για παράδειγμα συμβαίνει σε ορεινές πλαγιές της Κολομβίας και της Αιθιοπίας [9].

Τα αποτελέσματα της μετανάστευσης φαίνονται και στη γεωργία, καθώς τα παράσιτα που επηρεάζουν καλλιέργειες διευρύνουν την εμβέλειά τους. Οι δριμύτες, οι οποίοι καταστρέφουν τα λάχανα και τα κουνουπίδια εξαπλώνονται στη Νότιο Αφρική. Αντίστοιχα, στη Λατινική Αμερική, οι μύκητες και τα παράσιτα του καφέ εμφανίζονται σε νέες περιοχές, απειλώντας τον κλάδο. Το ίδιο συμβαίνει με τις ελιές, τα κρασιά και τη λεβάντα στη Γαλλία [10].

Μιλώντας για τα ζώα, οι επιστήμονες περίμεναν ότι θα υπάρξει μετανάστευση λόγω της αλλαγής του κλίματος, αλλα οχι οτι θα γινόταν με τόσο ταχείς ρυθμούς. Όσα κατοικούν στην ξηρά κινούνται κατά μέσο όρο λίγο πάνω από 10 μίλια ανά δεκαετία , ενώ τα θαλάσσια είδη κινούνται τέσσερις φορές ταχύτερα . Μερικά μεμονωμένα είδη κινούνται πολύ πιο γρήγορα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα της ταχύτατης αυτής μετακίνησης, αποτελούν ο Ατλαντικός γάδος και η Ευρωπαϊκή αυτοκρατορική μωβ πεταλούδα, σύμφωνα με τον Camille Parmesan , επιστήμονα στο Πανεπιστήμιο του Plymouth στο Ηνωμένο Βασίλειο, μετακόμισαν πάνω από 125 μίλια σε μια μόνο δεκαετία.

Η λύση για να σώσουμε τα ζώα από την κλιματική αλλαγή και τον αφανισμό  τους είναι απλή: Να προστατέψουμε τον πλανήτη που μοιραζόμαστε. Βασικότερη προϋπόθεση είναι η ανακοπή της απρόσκοπτης ανόδου της θερμοκρασίας. Άλλωστε οι έρευνες αποδεικνύουν ότι ακόμα και η διατήρηση της αύξησης της θερμοκρασίας κάτω από τον 1,5 °C αντί για τους 2°C, που αποτελούν τον διακηρυγμένο στόχο των κρατών, μπορεί να αποτελέσει διαφορά ζωτικής σημασίας για την επιβίωση αρκετών ειδών του πλανήτη. [11] Είναι σημαντικό επίσης να υπάρξει ενημέρωση για τον κίνδυνο που διατρέχουν τα ζώα και πόσο σοβαρός είναι. Θα πρέπει να κατανοηθεί πως η εξαφάνιση ή η αλλαγή ακόμα και ενός φαινομενικά ασήμαντου είδους μπορεί να προκαλέσει ντόμινο αλλαγών που θα έχει συνέπειες άμεσα στον τρόπο που ζούμε και κατ’ επέκταση στην δικιά μας επιβίωση. Πόσο δε μάλλον όταν η αλλαγή αυτή επηρεάζει όχι ένα αλλά πολλά και σημαντικά μη ανθρώπινα είδη.

Πηγές

[1] News.nationalgeographic.com. (2019). Baby Harp Seals Being Drowned, Crushed Amid Melting Ice. [online] Available here

[2] Δράση για το κλίμα – European Commission. (2019). Επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής – Δράση για το κλίμα – European Commission. [online] Available here

[3] Birmingham.ac.uk. (2019). Adapt, move or die: animals and plants react to climate change – study. [online] Available here

[4] Warren, R., Price, J., VanDerWal, J., Cornelius, S. and Sohl, H. (2019). The implications of the United Nations Paris Agreement on climate change for globally significant biodiversity areas.

 [5] News.nationalgeographic.com. (2019). First mammal species goes extinct due to climate change. [online] Available here

[6] Gianluca Mezzofiore, C. (2019). Dozens of wild horses die of thirst in Australia’s heat wave. [online] CNN. Available here

[7] Cho, R. (2019). What Helps Animals Adapt (or Not) to Climate Change?. [online] State of the Planet. Available here

[8] Weyrich, A., Lenz, D., Jeschek, M., Chung, T., Rübensam, K., Göritz, F., Jewgenow, K. and Fickel, J. (2019). Paternal intergenerational epigenetic response to heat exposure in male Wild guinea pigs.

[9] Siraj AS, e. (2019). Altitudinal changes in malaria incidence in highlands of Ethiopia and Colombia. – PubMed – NCBI. [online] Ncbi.nlm.nih.gov. Available here

[10] News.nationalgeographic.com. (2019). Half of All Species Are on the Move—And We’re Feeling It. [online] Available here

[11] (www.dw.com), D. (2019). To save species, limit global warming | DW | 18.05.2018. [online] DW.COM. Available here.