Ήπια Ισχύς: Η περίπτωση της Κίνας

του Λουκά Παπαβασιλείου,

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΗΠΙΑΣ ΙΣΧΥΟΣ ΣΤΗΝ ΔΙΕΘΝΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Η ισχύς αποτελεί θεμελιώδη έννοια τόσο στο πεδίο των Διεθνών Σχέσεων όσο και της Διεθνούς Πολιτικής. Στην παγκόσμια βιβλιογραφία συναντώνται πολλές διαφορετικές προσεγγίσεις του παραπάνω όρου αλλά και διαφορετικές μεταξύ τους ερμηνείες αναφορικά με την πιθανή διάκριση της ισχύος ενός δρώντα του διεθνούς συστήματος και την κατηγοριοποίηση των πηγών ισχύος του. Επομένως, θεωρείται εύλογο πριν τον ορισμό και την εκτενέστερη αναφορά στην έννοια της ήπιας ισχύος να προηγηθεί μια σύντομη ανάλυση  της σκληρής ισχύος (hard power).

Οι καθηγητές RobertO. Keohane και JosephS. Nye διέκριναν την ισχύ σε σκληρή και ήπια, αναφέροντας πως η πρώτη αποτελεί την « ικανότητα κάποιου να επιβάλλει στους υπόλοιπους τον επιθυμητό τρόπο δράσης για εκείνον κάνοντας χρήση κινήτρων (καρότο) και απειλών (μαστίγιο) »  (Keohane & Nye, 1998).  Αυτή η ικανότητα πειθαναγκασμού συνδέεται άμεσα με την εφαρμογή στρατιωτικών και οικονομικών μέσων όπως είναι για παράδειγμα η απειλή στρατιωτικής επέμβασης ή η επιβολή οικονομικών κυρώσεως εις βάρος ενός κράτους (Wilson J.E.III, 2008).

Από την άλλη πλευρά, βρίσκεται η ήπια ισχύς (soft power), η οποία ως τακτική αποκλείει τις απειλές και τον πειθαναγκασμό προκρίνοντας την ελκυστικότητα και την πειθώ. Σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό που παραθέτει ο εμπνευστής της Joseph Nye στο έργο του « Soft Power: The Means to Success in  World Politics », η ήπια ισχύς αποτελεί την « ικανότητα κάποιου να πείθει τους υπόλοιπους να επιθυμούν αυτό που επιθυμεί ο ίδιος, αντί να τους εξαναγκάζει » (Nye J., 2004). Με άλλα λόγια, μια χώρα δύναται να επιτύχει το επιθυμητό για εκείνη αποτέλεσμα πείθοντας άλλους δρώντες του διεθνούς περιβάλλοντος να συμβάλλουν στην επίτευξη αυτού του στόχου. Η ήπια ισχύς προέρχεται από τον θαυμασμό που δημιουργείται για τα πολιτικά ιδανικά και τις αξίες που προβάλει μια χώρα, την θελκτικότητα της κουλτούρας της και την ανωτερότητα του πολιτισμού της. Δηλαδή, η ακτινοβολία και το κύρος μιας χώρας σε συνδυασμό με τέτοιου είδους ποιοτικά χαρακτηριστικά καθιστούν άλλα κράτη φιλόδοξους μιμητές που επιθυμούν να φθάσουν στο επίπεδο της εν λόγω χώρας σε ευημερία και ελευθερία.

Επιπρόσθετα, η έννοια της ήπιας ισχύος συνδέεται με την στρατηγική του nation branding. Η στρατηγική αυτή έχει ως απώτερο σκοπό τη δημιουργία θετικής προδιάθεσης των υπολοίπων προς το κράτος που την εφαρμόζει. Σύμφωνα με τον εμπνευστή του, Simon Anholt, το nation branding καθιστά τα επιτεύγματα και τα ιδανικά μιας χώρας άξια θαυμασμού από τις υπόλοιπες, αναβαθμίζοντας την εικόνα που κατέχει η εν λόγω χώρα στο διεθνές στερέωμα (Anholt S., 2003).

Τέλος, ο καθηγητής Nye παραθέτει στο έργο του πολλά παραδείγματα χρήσης ήπιας ισχύος από την παγκόσμια ιστορία, όπως το Σχέδιο Marshall που εφαρμόστηκε από τις ΗΠΑ μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το οποίο αποτελούσε οικονομική βοήθεια από την πλευρά των Ηνωμένων Πολιτειών προς τα ευρωπαϊκά κράτη, ώστε να αντιμετωπιστεί η ανθρωπιστική κρίση, να ανασυγκροτηθεί η ευρωπαϊκή βιομηχανία και να σημειωθεί επανεκκίνηση της οικονομίας μετά την λήξη του πολέμου, αλλά ταυτόχρονα και μέρος της στρατηγικής της ανάσχεσης (containment) που αποσκοπούσε στην αποτροπή της εξάπλωσης της κομμουνιστικής ιδεολογίας (Τσακαλογιάννης Π., 2008). Γίνεται λόγος, επίσης, για το παράδειγμα προς μίμηση που αποτελούν οι Σκανδιναβικές χώρες με προεξάρχουσα την Νορβηγία και τις δράσεις των διεθνών οργανισμών του ΟΗΕ.

ΠΗΓΕΣ ΗΠΙΑΣ ΙΣΧΥΟΣ ΕΝΟΣ ΚΡΑΤΟΥΣ

Η ήπια ισχύς μιας χώρας εκπορεύεται κυρίως από τρεις πηγές. Αυτές είναι οι ακόλουθες: α) η κουλτούρα – ο πολιτισμός,  β) οι πολιτικές αξίες και γ) η τακτική και ο τρόπος άσκησης της εξωτερικής πολιτικής. Η κουλτούρα σύμφωνα με ορισμένους επικριτές της αποτελεσματικότητας της δεν αποτελεί την πιο αξιόπιστη πηγή ήπιας ισχύος για ένα κράτος, καθώς δεν υπόκειται σε απευθείας έλεγχο από την πολιτική ηγεσία μιας χώρας και σε ορισμένες περιπτώσεις δεν αποφέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα. Βέβαια, η επιρροή που δύναται να ασκήσει, ακόμα και σε πολίτες τρίτων κρατών, είναι αδιαμφισβήτητη, γεγονός που επιβεβαιώνεται αν λάβουμε υπόψη μας ορισμένα ιστορικά παραδείγματα και ειδικότερα το αμερικανικό. Οι πολιτικές αξίες, όπως τα δημοκρατικά ιδανικά και η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, μπορούν να αποτελέσουν σημαντική πηγή έλξης. Δεν επαρκεί, όμως, μόνο η επίκληση τους, καθώς ο θαυμασμός για τις αξίες μιας χώρας δεν συνεπάγεται απαραίτητα την επιθυμία άλλων κρατών να μιμηθούν τις πρακτικές, τις οποίες εφαρμόζει. Επομένως, σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η συμπεριφορά μιας χώρας στο εσωτερικό της και ο βαθμός εφαρμογής των πολιτικών αξιών που πρεσβεύει, διότι με αυτόν τον τρόπο βελτιώνει την εικόνα της και ενισχύει την νομιμότητα της. Τέλος, βαρύνουσα σημασία έχει η τακτική και ο τρόπος άσκησης της εξωτερικής πολιτικής ενός κράτους. Ένα δόγμα εξωτερικής πολιτικής που βασίζεται σε διορατικούς στόχους είναι βέβαιο πως χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερη ελκυστικότητα σε σχέση με ένα δόγμα βασισμένο σε βραχυπρόθεσμες και περιορισμένες προοπτικές (Nye J., 2004).

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΚΙΝΑΣ

Η πιθανή επιδίωξη της Κίνας να διεκδικήσει μια νέα θέση στο διεθνές σύστημα σε συνάρτηση με την ραγδαία άνοδο της αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα διεθνούς πολιτικής των τελευταίων δύο δεκαετιών.

Ένα από τα πιο προβεβλημένα στοιχεία της κινεζικής ανάπτυξης αποτελεί το ασυνήθιστα μεγάλο ποσοστό αύξησης του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος της χώρας. Σύμφωνα με την έκθεση που δημοσίευσε το 2015 το Γραφείο Οικονομικών και Εμπορικών Υποθέσεων της Ελληνικής Πρεσβείας στο Πεκίνο, το ποσοστό αύξησης του Α.Ε.Π της Κίνας για το 2015 διαμορφώθηκε στο 6,9%, ενώ τα δύο προηγούμενα έτη σε 7,4% και 7,6% αντίστοιχα (Γραφείο ΟΕΥ Πεκίνου). Επιπλέον, το πιο αξιοσημείωτο στατιστικό στοιχείο της έρευνας που διεξήγαγε το Belfer Center for Science and International Affairs του πανεπιστημίου Harvard σχετίζεται με την αύξηση του κινεζικού Α.Ε.Π σε σύγκριση με αυτό των Η.Π.Α.  Πιο συγκεκριμένα, το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν της Κίνας (GDP) την δεκαετία του 1980 ανερχόταν μόλις στο 7% του αμερικανικού, ενώ το 2014 έφτασε το 61%. Ενώ, το Α.Ε.Π της χώρας μετρημένο με βάση την ισοτιμία αγοραστικής δύναμης- purchasing power parity (PPP), έχει ήδη ξεπεράσει το αμερικανικό (GrahamT.A., 2015).

Οι κινέζοι ηγέτες συνειδητοποίησαν τη σημασία αλλά και την αναγκαιότητα της προβολής ήπιας ισχύος από ένα κράτος προκειμένου να επιτευχθούν τα εθνικά συμφέροντα του. Ο πρώτος Κινέζος Πρόεδρος που ασχολήθηκε συστηματικά με την εικόνα της χώρας στο διεθνές στερέωμα και επεδίωξε να ενισχύσει την ήπια ισχύ της ήταν ο Ju Hintao το 2007. Όμως, ο νυν Πρόεδρος της χώρας, Xi Jinping, ήταν εκείνος που το 2014 κατέστησε σαφείς τις προθέσεις της Κίνας δηλώνοντας:

« Πρέπει να αυξήσουμε την ήπια ισχύ της Κίνας, να δώσουμε ένα καλό κινεζικό αφήγημα και να επικοινωνήσουμε τα μηνύματα της χώρας μας στον κόσμο» (Shambaugh D., 2015).

Υπό την ηγεσία του Xi Jinping, η Κίνα εξαγγέλλει πολλές αναπτυξιακές και εμπορικές «πρωτοβουλίες»  προκειμένου να αυξήσει την επιρροή της τόσο σε γειτονικές της χώρες, όσο και σε χώρες της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής. Η πιο γνωστή «πρωτοβουλία» (initiative) φέρει το όνομα: « One Belt, One Road» και αποτελείται από τους εξής δύο επιμέρους άξονες: « The Twenty-First-Century Maritime Silk Road» και «The Silk Road Economic Belt» κ.α. (Griffiths J., 2017). Όσον αφορά τον πρώτο άξονα, δηλαδή τον «Δρόμο», πρόκειται για ένα δίκτυο θαλάσσιων διαδρομών και λιμανιών που συνδέουν την Νότια ακτή της Κίνας με την Ανατολική Αφρική και τη Μεσόγειο, ενώ η «Ζώνη» πρόκειται για μια σειρά χερσαίων διαδρομών που συνδέουν την Κίνα με την Ευρώπη μέσω της Κεντρικής Ασίας και της Μέσης Ανατολής (Philips T., 2017).

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΗΠΙΑΣ ΙΣΧΥΟΣ ΤΗΣ ΚΙΝΑΣ

Όπως αναφέρθηκε σε προηγούμενο σημείο της παρούσας ανάλυσης, οι πηγές ισχύος ενός κράτους σύμφωνα με τον Joseph Nye είναι οι εξής: i) ο πολιτισμός, ii) οι πολιτικές αξίες και iii) ο τρόπος άσκησης εξωτερικής πολιτικής μιας χώρας. Όμως, οι μελετητές της Κινεζικής περίπτωσης τείνουν να προσθέτουν ακόμα μια, την οικονομική βοήθεια και τις επενδύσεις, οι οποίες θεωρούνται ως εργαλείο άσκησης  ήπιας ισχύος από την πλευρά της Κίνας (Τσιρίγου Η., 2012).

Σύμφωνα με πολλούς αναλυτές, η πηγή ήπιας ισχύος της Κίνας που απολαμβάνει ευρύτερη προβολή είναι ο πολιτισμός της. Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τρόποι προκειμένου να προβληθεί ο πολιτισμός μιας χώρας στο εξωτερικό, όπως για παράδειγμα με την επιστράτευση τεχνολογικών μέσων όπως η τηλεόραση, το διαδίκτυο και η κινηματογραφική βιομηχανία. Αποτελεσματικότερη φαίνεται να είναι, όμως,  η ίδρυση Ινστιτούτων πολιτισμού και γλωσσών σε άλλες χώρες ανά τον κόσμο. Τα Ινστιτούτα Κομφούκιου, που έχουν ιδρυθεί από το κινεζικό Υπουργείο Παιδείας, αποτελούν το πιο διαδεδομένο μέσο για την προαγωγή του κινεζικού πολιτισμού. Σήμερα, πάνω από  400 Ινστιτούτα και 500 τάξεις λειτουργούν σε περισσότερες από 120 χώρες παγκοσμίως. Επιπλέον, η Κίνα χορηγεί κάθε χρόνο 20.000 υποτροφίες για σπουδαστές από το εξωτερικό. Το 2015 περισσότεροι από 300.000 σπουδαστές από το εξωτερικό φοιτούσαν σε κινεζικά πανεπιστήμια, η πλειοψηφία των οποίων μάθαινε και την κινεζική γλώσσα (Arif B.H., 2017).

Οι πολιτικές αξίες μιας χώρας διακρίνονται, συνήθως, σε αυτές που εφαρμόζονται στο εσωτερικό του κράτους και σε εκείνες που χαρακτηρίζουν το κράτος στη διεθνή σκηνή. Όσον αφορά την περίπτωση της Κίνας, ορισμένοι αναλυτές ασκούν κριτική στις αξίες που διέπουν τον τρόπο με τον οποίο ασκείται η διοίκηση στο εσωτερικό της χώρας, αναφερόμενοι σε ζητήματα όπως η λογοκρισία, η έλλειψη διαφάνειας και οι άνισες ευκαιρίες. Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται πρόοδος αναφορικά με το εν λόγω ζήτημα, καθώς και μια προσπάθεια αναβάθμισης των εσωτερικών πολιτικών αξιών. Ένα τέτοιο βήμα αποτελεί η γραπτή κατοχύρωση της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ιδιωτικής ιδιοκτησίας από το Σύνταγμα του 2004. Βεβαίως, υπάρχει η ανάγκη για περεταίρω μεταρρυθμίσεις και βελτίωση της ποιότητας του τρόπου διοίκησης της χώρας (Li &Worm, 2010).

 Σε διεθνές επίπεδο, η Κίνα ακολουθεί συστηματικά τις αρχές της ειρηνικής συνύπαρξης και μη επέμβασης στα εσωτερικά ζητήματα  άλλων κρατών, με αποτέλεσμα να έχει δημιουργήσει μια φιλειρηνική εικόνα σε πολλές χώρες. Υποστηρίζει, επίσης, πως οι διεθνείς διαφωνίες πρέπει να επιλύονται μέσω του διαλόγου και της συνεργασίας, υιοθετώντας, δηλαδή, πολιτικές και διπλωματικές λύσεις. Χαρακτηριστικό  παράδειγμα αυτής της προσέγγισης στα διεθνή ζητήματα αποτελεί η ειρηνική επίλυση σημαντικού αριθμού εδαφικών διαφορών με γειτονικά κράτη (Li &Worm, 2010).  Γίνεται επομένως αντιληπτό πως οι πολιτικές αξίες που χαρακτηρίζουν την εικόνα μιας χώρας στο διεθνές στερέωμα μπορούν να αποτελέσουν μια εξίσου σημαντική πηγή  ήπιας ισχύος, καθιστώντας την χώρα αυτή περισσότερο ελκυστική.

Επιπρόσθετα, η τακτική και ο τρόπος άσκησης της εξωτερικής πολιτικής μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην αύξηση της ήπιας ισχύος μιας χώρας. Η Κίνα προωθώντας τη διεθνή συνεργασία προβάλλει την εικόνα ενός «υπεύθυνου» κράτους που εκφράζει την επιθυμία να συμμετάσχει στην επίλυση ή τον περιορισμό διεθνών ζητημάτων, όπως ο έλεγχος των εξοπλισμών και το οργανωμένο έγκλημα (Τσιρίγου Η., 2012).

Η τελευταία πηγή ήπιας ισχύος της Κίνας, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, είναι οι επενδύσεις και η οικονομική βοήθεια προς τρίτα κράτη.  Η Κίνα έχει δαπανήσει σχεδόν 350 δισ. $ το διάστημα 2000 και 2014. Κύριοι αποδέκτες αυτών των χρημάτων είναι χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας, της Λατινικής Αμερικής και της Αφρικής. Το μεγαλύτερο επενδυτικό εγχείρημα της Κίνας δεν είναι άλλο από το « One Belt, One Road», «Μια Ζώνη, Ένας  Δρόμος», το οποίο εκτός από οικονομικά οφέλη, όπως η δημιουργία νέων αγορών για τα κινεζικά προϊόντα, προσφέρει και ορισμένα πολιτικά οφέλη. Με την «πρωτοβουλία» αυτή, ενισχύεται δραστικά ο ρόλος και η επιρροή της Κίνας σε περιφερειακό και διεθνές επίπεδο, γεγονός που σύμφωνα με ορισμένους μελετητές θα την αναδείξει σε κυρίαρχο κράτος της Ασιατικής ηπείρου (Griffiths J., 2017).

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Έχουν περάσει σχεδόν τρεις δεκαετίες από την στιγμή που ο καθηγητής Joseph Nye εισήγαγε τον όρο « ήπιας ισχύς » στην πολιτική επιστήμη και ειδικότερα στις διεθνείς σχέσεις και την διεθνή πολιτική.  Πλέον η ήπια ισχύς αποτελεί μια ιδιαίτερα δημοφιλή έννοια τόσο στις τάξεις των ακαδημαϊκών, όσο και σε εκείνες των πολιτικών. Αποτελώντας ουσιαστικά μια μορφή εξουσίας που πείθει τους υπολοίπους να επιθυμούν αυτό που επιθυμεί το κράτος που την ασκεί και όχι να τους εξαναγκάζει, η ήπια ισχύς αποτελεί έναν έμμεσο τρόπο προβολής ισχύος. Γίνεται σαφές, λοιπόν, πως η κυβερνητική πολιτική μιας χώρας δύναται είτε να ενισχύσει, είτε να υπονομεύσει την ήπια ισχύ της. Επομένως, η ύπαρξη των πηγών ήπιας ισχύος δεν καθιστά από μόνη της ένα κράτος ελκυστικό στα υπόλοιπα. Οι πηγές αυτές προϋποθέτουν και την ανάλογη αξιοποίηση από μια ικανή ηγεσία προκειμένου να επιφέρουν τα επιθυμητά αποτελέσματα (Lord C., 2008). Όσον αφορά την περίπτωση της Κίνας, είναι φανερό πως οι ηγέτες των τελευταίων δεκαετιών έχουν αντιληφθεί τη σημασία της ήπιας ισχύος, ενσωματώνοντας σε μεγάλο βαθμό την έννοια αυτή στην κινεζική διπλωματία και τον τρόπο άσκησης της εξωτερικής πολιτικής της χώρας. Η Κίνα προκειμένου να επιτύχει τους στόχους που έχει θέσει στη διεθνή πολιτική, επιστρατεύει όσα μέσα διαθέτει (πολιτισμός, επενδυτικά προγράμματα, οικονομική ενίσχυση τρίτων κρατών), αποσκοπώντας στη γεφύρωση του χάσματος που υπάρχει μεταξύ της και των Ηνωμένων Πολιτειών.

Βιβλιογραφία

Keohane O. Robert and Nye Joseph S. Jr., Power and Interdependence in the Information Age, Foreign Affairs, vol. 77, no. 5 (September/ October 1998), page 86.

Wilson J. Ernest III,  “ Hard Power, Soft Power, Smart Power”, The ANNALS of the AmericanAcademy of Political and Social Science, vol. 616, issue 1 (March 2008), page 114.

Nye Joseph S. Jr., Soft Power:  The Means to Success in World Politics, New York (US): Public Affairs, 2004, page 5.

Anholt Simon, Brand New Justice: How Branding places and products can help the developing world, Oxford (UK): Elsevier Butterworth- Heinemann Publications, 2003, page 13.

Τσακαλογιάννης  Πάνος, (2008),Σύγχρονη Ευρωπαϊκή Ιστορία: από την Βαστίλη στον 21^ο αιώνα, Αθήνα: Εστία, Τόμος Β’.

Nye Joseph S. Jr., Soft Power: The Means to Success in World Politics, New York (US): Public Affairs, 2004, pages 11-14.

Έκθεση Γραφείου Εμπορικών και Οικονομικών Υποθέσεων Πρεσβείας Πεκίνου για το έτος 2015, Συντάκτες: Εμμανουήλ Στάντζος, Γεν. Σύμβουλος ΟΕΥ A΄, Γεώργιος Σακουφάκης, Γραμματέας ΟΕΥ Α΄, Δασκαλόπουλος Κων/νος, Γραμματέας ΟΕΥ Α΄, Πεκίνο, Ιούνιος 2016.

Graham T. Allison,(2008) “The Thucydides Trap: Are the U.S and China Headed for War?” The Atlantic, Available here [ Last accessed: 12 May 2019]

David Shambaugh, “China’s Soft- Power Push”, Foreign Affairs, July/August 2015 issue. Available here   [Last accessed on 13 May 2019].

James Griffiths,(2015) “ Just what is this One Belt, One Road thing anyway?”, CNN. Available here [Last accessed on 13 May 2019]

Tom Phillips,(2017) “The $900 billion question: what is the Belt and Road initiative?” The Guardian. Available here    [ Last accessed on 13 May 2019]

Πηγή φωτογραφίας: The World Bank, Belt and Road Initiative (29 March 2018), Available here

Τσιρίγου Ηρώ, Διπλωματική Εργασία με τίτλο: « Ανάλυση του όρου ήπια ισχύς και σύγκριση της εφαρμογής της μεταξύ των χωρών: ΗΠΑ και Κίνας» για το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα στις Διεθνείς και Ευρωπαϊκές Σπουδές του Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς, Πειραιάς, 2012, σ.44.

Arif  Beston Husen, “The Role of Soft Power in China’s Foreign Policy in the 21^st Century”, International Journal of Social Sciences & Educational Studies, vol.3, no.3 (March 2017), page 99.

LI Xin and WORM Verner, “Building China’s Soft Power for a Peaceful Rise”, Journal of ChinesePolitical Science, vol.16, vol.1 (November 2010), page 77-79. Available here

James Griffiths,(2017) “ Just what is this One Belt, One Road thing anyway?”, CNN. Available here  [Last accessed on 13 May 2019]

Lord Carnes, “Public Diplomacy and Soft Power”, in J. Michael Waller (editor) Strategic Influence: Public Diplomacy, Counterpropaganda, and Political Warfare (Washington, The Institute of World Politics Press, 2008), page 72.