Της Πόπης Ζαχαράκη,

Ρόλοι των φύλων μέσα στις συγκρούσεις

Η ανάλυση και η διερεύνηση του φύλου προέκυψε ως ανάγκη στην αδυναμία των αναλυτών να υπερκεράσουν κάποιες παραμέτρους στην ερμηνεία των σύγχρονων συγκρούσεων, οι οποίες είναι πολύπλοκες και πολυεπίπεδες. Το φύλο ως μεταβλητή φωτίζει πτυχές των συγκρούσεων, που άλλες μεταβλητές αδυνατούν να το κάνουν. Ένα στερεότυπο, αρκετά διαδεδομένο, είναι ο τρόπος που παρουσιάζονται οι έμφυλες ταυτότητες στη διεξαγωγή των συγκρούσεων. Η θυματοποίηση των γυναικών στον πόλεμο και η προβολή των ανδρών μόνο  ως θυτών εντείνει τα στερεότυπα και διαφοροποιείται από την πραγματικότητα.(Jill Steans,2014) Εάν ανατρέξουμε σε οποιαδήποτε σύγκρουση θα διαπιστώσουμε ότι οι γυναίκες δε δέχονται μόνο τη βία και οι άνδρες δεν προσφεύγουν μόνο σε αυτή. Η διαπίστωση αυτή εκπλήσσει τους περισσότερους. Λόγω βαθιά ριζωμένων κοινωνικών πεποιθήσεων, επικρατεί η θεώρηση  πως οι γυναίκες έχουν μια έμφυτη τάση προς την ειρήνη και τη φροντίδα, ενώ οι άνδρες ρέπουν εκ φύσεως προς τη βία, τη σκληρότητα και τη βαρβαρότητα. Τα όρια όμως, είναι θολά και η αυτόματη ανάθεση ρόλων στα φύλα οδηγεί συχνά στον αποπροσανατολισμό από τις φρικαλεότητες που διαπράττονται στα πλαίσια του πολέμου. Εντούτοις, έχοντας ως αφετηρία, χωρίς περιθώρια αμφιβολίας, ότι ο άνδρας θα χρησιμοποιήσει βία κατά τη διάρκεια του πολέμου και η γυναίκα θα γίνει αποδέκτης αυτής της βίας, αποτυπώνεται στον κοινό νου ότι οι ταυτότητες των φύλων επιτελούνται με ένα συγκεκριμένο τρόπο, ξεχνώντας ότι πίσω από όλα βρίσκονται απλά άνθρωποι. Υποδαυλίζεται αυτομάτως η σημασία της ευθύνης των γυναικών ως δραστών. Το συγκεκριμένο επιχείρημα δεν έχει βέβαια στόχο να υποβαθμίσει τη σεξουαλική βία κατά των γυναικών παρά να αποδείξει την προβληματική της εσφαλμένης και εύκολης ταύτισης των κοινωνικών φύλων με συγκεκριμένες συμπεριφορές. Το ενδιαφέρον, ουσιαστικά, έγκειται στην ταυτότητα του φύλου του δράστη παρά στα αίτια και τα αποτελέσματα της πράξης αυτής. Στο παρόν άρθρο, εκτός από τα δίπολα ειρήνη-θηλυκότητα και βία-αρρενωπότητα, εξετάζουμε και εάν επιδρά το φύλο τελικά, στις συγκρούσεις και τους λόγους που το κινητοποιεί. Σε αυτό το σημείο, αναδεικνύεται και ένας μεγαλύτερος προβληματισμός: σε ποιο βαθμό τα άτομα δρουν αυτόνομα και επιλέγουν να λάβουν μέρος στις βιαιότητες στα πλαίσια των συγκρούσεων; Μήπως τα περιθώρια αυτενέργειας είναι χαμηλά, κάνοντας τα άτομα να μη μπορούν να «ξεφύγουν» από το πολιτικό και κοινωνικό συγκείμενο;(Jill Steans,2014) Μέσα από την υπόθεση της Pauline Νyiramasuhuko, της πρώτης γυναίκας που καταδικάστηκε από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για το έγκλημα της γενοκτονίας στη Ρουάντα, επιχειρείται μια βαθύτερη κατανόηση για δαιδαλώδη ζητήματα όσον αφορά το φύλο, τις κατασκευασμένες ταυτότητες, τις συγκρούσεις, τα κίνητρα βίας και το συνδυασμό τους.

Θεωρητική προσέγγιση των έμφυλων ταυτοτήτων

O πόλεμος και ο στρατός αποτελούν τόπους κυριαρχίας ανδρών ενώ επικροτούνται και προωθούνται συμπεριφορές που εκφράζουν τα ιδανικά της αρρενωπότητας. Σύμφωνα με την Raewyn Connell, κοινωνιολόγο, η αρρενωπότητα μορφοποιείται με διάφορους τρόπους, όπως για παράδειγμα, η ηγεμονική αρρενωπότητα. Το μοντέλο της ηγεμονικής αρρενωπότητας προτάσσει την κατασκευή της αρρενωπότητας ώστε να φέρει τα χαρακτηριστικά του ορθολογισμού, της κυριαρχίας, της δύναμης και της επιβολής. Οτιδήποτε δεν φέρει αυτά τα χαρακτηριστικά θεωρείται κατώτερο, όπως η θηλυκότητα και άλλοι τύποι αρρενωπότητας. Αυτό δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι οι άνδρες φέρουν αυτές τις ιδιότητες, ούτε ότι τις αποδέχονται. Όμως, ειδικά σε αρρενοποιημένους θεσμούς, όπως ο στρατός, αυτά τα χαρακτηριστικά θεωρούνται ο κανόνας, στον οποίο όλοι πρέπει να συμμορφωθούν.(Raewyn Connell,1995) Έχοντας ως εφαλτήριο αυτά τα γνωρίσματα, τα οποία ενδυναμώνει ο στρατός, οι άνδρες ασκούν κυριαρχία και εξουσία πάνω στις γυναίκες με την “ευλογία» των κοινωνικών και πολιτισμικών πρακτικών, εντείνοντας τις έμφυλες ανισότητες. Η θεώρηση ότι το ένα φύλο είναι ανώτερο του άλλου εκτός από προβληματικό, είναι ταυτόχρονα και εσφαλμένο, καθώς στηρίζεται στην σύγχυση που επικρατεί σε πολλές κοινωνίες, ανάμεσα στο κοινωνικό και το βιολογικό φύλο. Τα αρσενικά και θηλυκά φυσικά χαρακτηριστικά δεν εμφυσούν την αρρενωπότητα και την θηλυκότητα. Η Judith Butler, μετα-στρακτουραλίστρια φιλόσοφος, επισημαίνει ότι το φύλο και οι ταυτότητες φύλου είναι μια κοινωνική, πολιτισμική και ιδεολογική κατασκευή. Τονίζει ότι το κοινωνικό φύλο δημιουργείται βασιζόμενο στα χαρακτηριστικά του βιολογικού φύλου. Η συμπεριφορά κάθε κοινωνικού φύλου πρέπει  να συνάδει με τις επιταγές των βιολογικών χαρακτηριστικών. Επιπρόσθετα, εισάγει την έννοια της επιτέλεσης του φύλου, που σημαίνει ότι προβάρουμε το κοινωνικό μας φύλο και το επιτελούμε σύμφωνα με τις επαναλαμβανόμενες, προηγουμένως αποδεκτές κοινωνικές συμπεριφορές.(Judith Butler,1990) Δρούμε με τον τρόπο που αναμένεται να δράσουμε. Οι ταυτότητες φύλου αποτελούν εξωτερική και όχι εσωτερική κατάσταση. Όταν επιτελούμε το φύλο, αντίθετα από τον τρόπο που προστάζει η κοινωνία, ερχόμαστε ως σύνολο σε άβολη θέση. Αυτό συμβαίνει και με την περίπτωση των γυναικών ως θυτών. Οι λόγοι που οδήγησαν τις γυναίκες στη Ρουάντα, και συγκεκριμένα την Pauline Nyiramasuhuko, να αναλάβουν το ρόλο του θύτη, καταρρίπτοντας τις κοινωνικές νόρμες, θα εξεταστούν στη συνέχεια του κειμένου.

Συμμετοχή των γυναικών στη γενοκτονία: Ρόλοι και κίνητρα

Το 1994, η Ρουάντα θα βρεθεί αντιμέτωπη με πρωτοφανή και ειδεχθή εγκλήματα: μέσα σε 100 ημέρες περίπου 850.000 Τούτσι θα δολοφονηθούν από φανατισμένους Χούτου. Δεν είναι η πρώτη φορά που η ανθρωπότητα θα βιώσει ένα τέτοιο έγκλημα, καθώς η έκταση, το μέγεθος και η ταχύτητα εξάπλωσης της γενοκτονίας τρομάζει και εγείρει ανησυχίες. Η γενοκτονία ήταν αποτέλεσμα πολλών παραγόντων και «ζυμωνόταν» για δεκαετίες στους κόλπους της κοινωνίας. Επιτακτική κρίνεται για την κατανόηση των κινήτρων, μια σύντομη ιστορική αναφορά. Η Ρουάντα ήταν διχασμένη στα δύο από την εποχή της βελγικής επικυριαρχίας, ενώ στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας βρίσκονταν οι Τούτσι, καταπιέζοντας τους Χούτου που θεωρούσαν κατώτερους. Η άνιση μεταχείριση επιβεβαιωνόταν με πολλές εκφάνσεις, από τις οικονομικές διαφορές που είχαν οι δύο φυλές, μέχρι τις «κάρτες» που χορηγούσαν οι Βέλγοι ανάλογα με την φυλή στην οποία ανήκε κάποιος. Τα δεδομένα αυτής της καταπίεσης άλλαξαν, όταν το 1960 οι Χούτου ανέλαβαν την εξουσία, καθότι το 85% του πληθυσμού απαρτιζόταν από Χούτου, που ψήφιζαν με εθνολογικά κριτήρια. Ένα μέρος των Τούτσι κατέφυγε σε διπλανές χώρες, κυρίως την Ουγκάντα, ως αποτέλεσμα της ανάληψης εξουσίας από τους Χούτου. Μετά από αρκετά χρόνια, σκληρές συγκρούσεις και μια συμφωνία ειρήνης, φτάνει η στιγμή που πυροδοτεί την αιματηρή και κτηνώδη γενοκτονία με την κατάρριψη του αεροσκάφους που επέβαινε ο αρχηγός της χώρας. Οι Χούτου κατηγόρησαν το Πατριωτικό Μέτωπο της Ρουάντα, ένα πολιτικό κόμμα που ιδρύθηκε από εξόριστους Τούτσι και τα υπόλοιπα αποτελούν κεφάλαιο της ιστορίας.

Ας εξετάσουμε τώρα, τη γυναικεία συμμετοχή στη γενοκτονία. Αναφορικά, τα κίνητρα είναι πάρα πολλά αλλά θα δοθεί περισσότερη σημασία σε αυτά που παρακίνησαν τις περισσότερες γυναίκες. Αρχικά, ο βαθμός συμμετοχής της κάθε γυναίκας στη γενοκτονία ήταν απόρροια της θέσης που καταλάμβανε στην κοινωνία πριν την έναρξη των συγκρούσεων. Η κοινωνία της Ρουάντα ήταν πατριαρχικά δομημένη και η συμμετοχή στη γενοκτονία βασιζόταν σε έμφυλα στερεότυπα.(Donna J Maier,2012-2013) Κατά μεγάλο ποσοστό οι γυναίκες, που κατείχαν κυβερνητικές θέσεις, είχαν άμεση εμπλοκή, καθώς η εξουσία και η επιρροή που ασκούσαν τους το επέτρεπε, ενώ οι υπόλοιπες γυναίκες είχαν παρασκηνιακό ρόλο, κυρίως μέσα από λεηλασίες και κατασκοπεία.(Leila Fielding,2012) Οι γυναίκες που δρούσαν επικουρικά, συμμορφώνονταν με τις κοινωνικές νόρμες, δηλαδή παράλληλα με τον ρόλο τους στην γενοκτονία επιτελούσαν τα καθημερινά τους καθήκοντα, όπως οι δουλειές του σπιτιού και η φροντίδα των παιδιών. Το 1990, αρκετές γυναίκες στη Ρουάντα έχοντας λάβει επαρκή μόρφωση, άρχισαν να αμφισβητούν τους κλασικούς, παραδοσιακούς, έμφυλους κοινωνικούς ρόλους. Οι γυναίκες, που ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία, είχαν πιο ενεργό ρόλο στην γενοκτονία και έχουν χαρακτηριστεί ως σατανικές, αφύσικες, «διεστραμμένες», ως μη-γυναίκες, που έχασαν την θηλυκότητα τους και ταυτολογούνταν με «ανδρικά» χαρακτηριστικά. Ενσάρκωσαν εν πολλοίς παραδοσιακά ανδρικούς ρόλους. (Leila Fielding,2012)

Εκτός από τις έμφυλες ανισότητες μέσα στην κοινωνικό-πολιτική ομάδα των Χούτου, ήταν διαδεδομένη και η έμφυλη προπαγάνδα για τις γυναίκες Τούτσι. Οι γυναίκες Χούτου ένιωθαν κατώτερες  και ζήλευαν τις Τούτσι, γι’ αυτό και τις παρουσίαζαν σαν να μην είναι άνθρωποι. Άλλες γυναίκες αναφέρουν ότι εξαναγκάστηκαν από τους άντρες του στρατού να συμμετέχουν και ότι όντας αβοήθητες, φοβόντουσαν για τη ζωή τους. Πολλοί ακαδημαϊκοί αναφέρουν, ότι για να μπορέσουν να πραγματοποιηθούν οι βιαιότητες, απαιτούνταν η καθολική συμμετοχή  του πληθυσμού. Ήταν απαραίτητο σαν κοινωνική και εθνολογική ομάδα να μοιράζονται τις ίδιες πεποιθήσεις, γι’ αυτό και θεωρείται ότι κατά κύριο λόγο, πέρα από το φύλο, οι πράξεις τους είχαν ιδεολογικό πρόσημο.(Leila Fielding,2012)

PAULINE NYIRAMASUHUKO: ο κεντρικός ρόλος στην γενοκτονία.

Όποιος εξετάσει τη γενοκτονία στη Ρουάντα, σίγουρα θα συναντήσει το όνομα της Pauline Nyiramasuhuko, λόγω του κρίσιμου ρόλου της στη γενοκτονία. Από κοινωνικός λειτουργός σε υπουργός για τις οικογενειακές υποθέσεις και ανάπτυξη των γυναικών και εν συνεχεία, σε υποκινητή και υπεύθυνη για τη γενοκτονία.  Αρκετά ειρωνικό, εάν σκεφτεί κάποιος ότι η γυναίκα που προάσπιζε και εργαζόταν για την ευημερία των γυναικών και της οικογένειας, αποτέλεσε την πρώτη γυναίκα που καταδικάζεται από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για 7 αδικήματα, συμπεριλαμβανομένου της υποκίνησης των στρατευμάτων με σκοπό το βιασμό γυναικών. Ένα από τα πιο τραγικά περιστατικά που μας βοηθούν να καταλάβουμε τον κεντρικό ρόλο της Nyiramasuhuko συνέβη στο Μπουτάρε, πόλη καταγωγής της στη Ρουάντα. Όταν έφτασε η Pauline στο Μπουτάρε, άνθρωποι μέσα σε αυτοκίνητα με μεγάφωνα ενημέρωναν πως ο Ερυθρός Σταυρός βρίσκεται στο στάδιο για να παρέχει φαγητό και καταφύγιο. Ήταν όμως η παγίδα που θα οδηγούσε στο βάναυσο θάνατο τους. Όταν αποφάσισαν χιλιάδες Τούτσι να πάνε στο στάδιο, βρήκαν τους Interahamwe, την παραστρατιωτική οργάνωση που αποτελείτο από εξτρεμιστές Χούτου. Στο δικαστήριο ειπώθηκε ότι η Nyiramasuhuko, όχι μόνο επέβλεπε αλλά διέταξε το βιασμό και κατόπιν το κάψιμο των κοριτσιών και γυναικών Τούτσι. (Josephine Hazeley,2011) Εκτός από αυτό το ειδεχθές σκηνικό, η Nyiramasuhuko αποφαίνεται πως οργάνωσε και υποκίνησε τη μαζική εξόντωση του πληθυσμού των Τούτσι. Κατά την εκδίκαση της υπόθεσης, ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αναφορές των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, οι οποίες εστίαζαν στο τρόπο ένδυσης της και εν γένει, την εμφάνιση της. Πολλοί αναρωτήθηκαν πώς γίνεται αυτή η γλυκιά κυρία που μοιάζει με «θεία» όλων μας, με τα φορέματα, τα μεγάλα γυαλιά και το χρυσό σταυρό να κάθεται στο εδώλιο του κατηγορούμενου, υπεύθυνη για βιασμούς, και ότι είχε θέση κλειδί στη διεξαγωγή της γενοκτονίας.(Carrie Sperling,2006) Η ίδια, μάλιστα, σε συνέντευξη της στο BBC, δήλωσε πως «μια γυναίκα, και δη μια μητέρα όπως είναι και εκείνη, δεν θα μπορούσε να σκοτώσει ούτε μια κότα» και ότι είναι έτοιμη να αντιμετωπίσει όποιον υποστηρίζει κάτι τέτοιο. Μια αρκετά διαδεδομένη άποψη είναι ότι η κατηγορούμενη όταν βρισκόταν στο δικαστήριο, «υιοθέτησε» θηλυκά χαρακτηριστικά, προκειμένου να πείσει ότι μια θεοσεβούμενη μητέρα και γυναίκα δεν θα μπορούσε να είναι τόσο σκληρή(Nicole Hogg,2010). Σύμφωνα, ωστόσο, με πολλούς αναλυτές όταν οι γυναίκες αποκτούν εξουσία, στην οποία  μέχρι τότε δεν είχαν πρόσβαση, δε θα διστάσουν να επιβάλλουν την εξουσία αυτή με σκληρότητα.(Donna J Maier,2012-2013) Σημειωτέον ότι η διαφθορά που συνεπάγεται η υπερβολική εξουσία δε γνωρίζει φύλο. Όποια και αν ήταν τα κίνητρα, οι πράξεις της οδήγησαν σε απάνθρωπη μεταχείριση και βίαιο θάνατο πολλών ανθρώπων.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

 Μέσα από την εξέταση της συμμετοχής των γυναικών στη γενοκτονία της Ρουάντα, επιχειρήθηκε μια βαθύτερη κατανόηση του γεγονότος ότι οι γυναίκες φέρουν πλήρη έννομη και ηθική ευθύνη των πράξεων τους, ακόμα και αν δεν συμμορφώνονται με τις κοινωνικές πεποιθήσεις. Η κριτική ανάλυση του βαθμού αυτενέργειας, ειδικά σε τέτοιες ιδιάζουσες περιπτώσεις, διαφαίνεται αρκετά δύσκολη διότι εμπλέκεται η κοινωνική επιρροή και συμμόρφωση, κάτι που στη Ρουάντα ήταν αρκετά έντονη. Αυτό που πρέπει να κρατήσουμε από αυτήν την επισκόπηση είναι πως η βία δε γνωρίζει έμφυλα σύνορα. Οι γυναίκες που διαπράττουν τέτοιου είδους εγκλήματα δεν είναι «τέρατα» όπως πολλές φορές παρουσιάζονται. Στον πόλεμο, το χάσμα μεταξύ των φύλων με ένα παράδοξο τρόπο αμβλύνεται, καθώς οι γυναίκες υιοθετούν χαρακτηριστικά και συμπεριφορές που θεωρούνται  «αρσενικές».

‘‘IN THE END, HER CASE SAYS NOTHING ABOUT WOMEN’S NATURE, BUT OFFERS A SADLY FAMILIAR GLIMPSE INTO THE WORST OF HUMAN NATURE»

 The Feminine Mystique, DETRITUS EX MACHINA, April 20, 2003.

 Βιβλιογραφία:

 

Steans J. (2016), Φύλο και Διεθνείς Σχέσεις, Εκδόσεις Πεδίο, Αθήνα,

Sperling C. (2006), »Mother of Atrocities: Pauline Nyiramasuhuko’s Role in the Rwandan Genocide», Fordham Urban Law Journal, Article 11, Volume 33, Number 2.

Maier D. (2012-2013), »Women Leaders in the Rwandan Genocide: when women choose to kill.», The University of Northern Iowa Journal of Research, Scholarship, and Creative Activity, Volume 8. 2012-2013

Hazeley J. (2011), »Profile Female Rwandan killer Pauline Nyiramasuhuko.», BBC African Service.

Fielding L. , »Female Genocidaires: What was the nature and motivations for Hutu Female Involvement in Genocidal Violence towards Tutsi Women during the Rwandan Genocide?», Manchester Metropolitan University Business School, Catalog number v 199827

Nicole Hogg, (2010) »Women’s participation in the Rwandan Genocide: Mothers or Monsters?», International Review of Red Cross, Volume 92, number 877.

Haddjeri S. (2019), » Women as both victims and perpetrators of violence in war and peace.» Women in Security, Nato Association Canada.