της Δήμητρας Φούτση,

Το τελευταίο χρονικό διάστημα, η Λιβύη τίθεται στο προσκήνιο του εγχώριου ενδιαφέροντος,  κυρίως λόγω του μνημονίου που υπεγράφη μεταξύ της εδραζόμενης στην  Τρίπολη και υποστηριζόμενης από τα Ηνωμένα Έθνη, GNA ( Government of National Accord ) και την Τουρκία, αναφορικά με την οριοθέτηση των θαλάσσιων ζωνών στη Μεσόγειο, το οποίο καταφανώς παραβιάζει τα ελληνικά κυριαρχικά δικαιώματα. Ποια είναι, όμως, η ευρύτερη εικόνα που οδήγησε στη λήψη της συγκεκριμένης επιλογής; Ποια είναι τα αντίπαλα στρατόπεδα, ποιοι οι υποστηρικτές τους και ποιοι οι παράγοντες που οδήγησαν στη διαμόρφωση των εν λόγω γεωπολιτικών συσχετισμών τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και σε διεθνές επίπεδο; Λαμβανομένης υπ’οψιν της γεωγραφικής μας θέσης, γίνεται κατανοητό, ότι οι απαντήσεις στις ερωτήσεις αυτές μας αφορούν άμεσα, ίσως πιο άμεσα από ποτέ.

Ιστορική αναδρομή : από την  ιταλική επικυριαρχία ως το καθεστώς Gaddafi

Η Λιβύη τέθηκε υπό την ιταλική επικυριαρχία το 1912, όταν οι Ιταλοί την απέσπασαν από την υπό διάλυση Οθωμανική Αυτοκρατορία. Μετά την αρνητική έκβαση του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου για τους Ιταλούς, οι σύμμαχοι σπεύδουν να τους διώξουν από τη Λιβύη, η οποία ήταν κατεστραμμένη από τον πόλεμο και χωρισμένη σε τρεις διακριτές πολιτιστικά και θρησκευτικά γεωγραφικές περιοχές ( Tripolitana , Fezzan, Cyrenaica ). Η Fezzan τίθεται υπό γαλλικό και Tripolitana και η Cyrenaica υπό γαλλικό. Το τελευταίο κρίνεται ιδιαίτερα σημαντικό, καθώς καταδεικνύει ότι η χάραξη των συνόρων των εθνικών κρατών στην αφρικανική ήπειρο, όπως και στη Μέση Ανατολή, υπήρξε κατά κύριο λόγο συμβατική και δεν ανταποκρίνεται στα εκάστοτε ιδιαίτερα ιστορικά και γεωγραφικά χαρακτηριστικά. Περισσότερο ήταν  αποτέλεσμα οικονομικών παραγόντων και διεθνών συσχετισμών. Στο πλαίσιο αυτό με τη συναίνεση των Ηνωμένων Εθνών, η Λιβύη ανακηρύχθηκε ανεξάρτητο βασίλειο το 1952, με βασιλέα τον King Idris  al-Sanusi,  μέλος της οικογένειας  των Sanusi [1], πολιτική επιλογή των Άγγλων.

Το γεγονός, ωστόσο, που προσέδωσε στο λιβυκό χώρο τη σημερινή του κομβική γεωπολιτική σημασία υπήρξε η ανακάλυψη πλούσιων κοιτασμάτων πετρελαίου στο υπέδαφος της χώρας το 1959. Έτσι, η οικονομία της Λιβύης άλλαξε άρδην, αφού πλέον προσανατολίζεται αποκλειστικά στις εξαγωγές πετρελαίου. Η άσκηση ξένης επιρροής στην χώρα αναβαθμίζεται σε έλεγχο σημαντικότατου μέρους μίας εκ των πιο προσοδοφόρων παγκόσμιων αγορών. Το πετρέλαιο ανάγεται έκτοτε στο κύριο διακύβευμα.

Παρά τις προσπάθειες για άμεση εκμετάλλευση της νέας πλουτοπαραγωγικής πηγής, το μοναρχικό καθεστώς διένυσε βραχύ βίο, καθώς το 1969 ανατράπηκε από το πραξικόπημα ( junta ) του στρατηγού Col Muammar Gaddafi. Ο Gaddafi  άρχισε την 41ος ετών διαρκούσα πορεία του, κηρύττοντας το καθεστώς σοσιαλιστικό και εθνικοποιώντας την βιομηχανία του πετρελαίου, στρεφόμενος κατά των δυτικών συμφερόντων, που έως τότε ήταν κυρίαρχα. Το 1973,  προκηρύττει λαϊκή επανάσταση, αλλάζοντας το όνομα της χώρας από Αραβική Δημοκρατία της Λιβύης (Libyan Arab Republic ) σε Μεγάλη Σοσιαλιστική Λαϊκή Αραβική Δημοκρατία (Great Socialist People’s Libyan Arab Jamahiriyah [2]), καθώς και δημιούργησε επαναστατικές επιτροπές, με διοικητικές αρμοδιότητες. Oι ιδέες του περί επανάστασης εκφράστηκαν στο διάσημο Πράσινο Βιβλίο του (The Green Book). Επιδιώκοντας να αναχθεί σε καθοριστικό γεωπολιτικό παράγοντα του διεθνούς παιχνιδιού, ο Gaddafi εκτόξευσε τις εξαγωγές πετρελαίου, ευνοούμενος και από τη διεθνή συγκυρία, επιτυγχάνοντας ταχεία εσωτερική οικονομική ανάπτυξη. Η Λιβύη έφτασε να εξάγει σε ποσοστά αντίστοιχα με αυτά των χωρών του Κόλπου. Το αποτέλεσμα ήταν μία οικονομία αποκλειστικώς εξαρτημένη από το πετρέλαιο.

 Η ευαγγελιζόμενη, ωστόσο, επανάσταση στις εγχώριες κοινωνικές δομές δεν επήλθε ποτέ. Αντιθέτως, δημιουργήθηκε ένα ιεραρχικό μοντέλο στην κορυφή του οποίου  βρίσκονταν ο Gaddafi και οι προσφιλείς σε αυτόν, οι οποίοι κατ’ εξοχήν απολάμβαναν τα προνόμια. Αυτή η ισορροπία διατηρήθηκε με τη χρήση ενός ιδιαιτέρως σκληρού κατασταλτικού μηχανισμού .

Από το 2011 έως σήμερα : συσχετισμοί δυνάμεων και επιδιωκόμενα οφέλη

Αυτή η ισορροπία ανατράπηκε βιαίως το 2011, όταν διαδηλωτές πλημμύρισαν τους δρόμους ζητώντας την απομάκρυνση του Gaddafi, στο πλαίσιο του εκρηκτικού κινήματος της Αραβικής Άνοιξης που είχε ξεσπάσει και στα όμορα αραβικά κράτη (Τυνησία και Αίγυπτος). Οι διαδηλώσεις αντιμετωπίστηκαν με ωμή βία από το καθεστώς και ταχέως έλαβαν της διαστάσεις ένοπλης σύγκρουσης. Ο ίδιος ο Gaddafi βρήκε το τέλος του –χωρίς να υπάρξει δυνατότητα να δικαστεί -στα χέρια των συνασπισμένων εναντίον του ανταρτών, από τους οποίους λιντσαρίστηκε. Η πτώση του Gaddafi είχε λάβει την ευχή της διεθνούς κοινότητας και του ΝΑΤΟ, που βομβάρδιζε την παραπαίουσα χώρα προς προστασία των πολιτών .

Το κενό εξουσίας που δημιουργήθηκε μετά από την πτώση του Gaddafi σε συνδυασμό με τις πολλαπλές διασπάσεις των επιμέρους ομάδων  εξουσίας, που επιδιώκουν κυρίως τον έλεγχο επί της πετρελαϊκής παραγωγής της χώρας, δημιούργησαν το σημερινό εκρηκτικό μείγμα . Χαρακτηριστικό είναι, ότι την μετά Gaddafi εποχή στιγμάτισαν μεταβατικές κυβερνήσεις – συντακτικές επιτροπές  και η σημερινή  Government of National Accord ( 2014 ), oι οποίες αν και προήλθαν από εκλογική διαδικασία δεν κατάφεραν να παραδώσουν σύνταγμα, ενώ παραβίασαν τη λαϊκή εντολή για χρονικώς περιορισμένη θητεία.  Από τις εκλογές του  2014 και εφεξής, η χώρα έχει διχοτομηθεί: το δυτικό κομμάτι της πρωτεύουσας είναι υπό τον έλεγχο της GNA  υπό τον Sarraj και το ανατολικό υπό το ΗοR ( House of Representatives ) στο Tobruk, το οποίο κατ’ ουσίαν ελέγχεται από τον στρατηγό General Khalifa Haftar [3] και τον στρατό του ( LNA : Libyan National Army ). Η έκβαση της σύρραξης φαίνεται να αποβαίνει μέχρι τώρα προς όφελος του Haftar, ο οπόιος συσσωρεύοντας δύναμη και υποστήριξη τόσο από τοπικές φυλές όσο και από διεθνείς παράγοντες έχει καταφέρει να καταλάβει τις σημαντικότερες πετρελαϊκές εγκαταστάσεις της χώρας. Ωστόσο, η ισχύς που έχει συγκεντρώσει, ώστε η πιθανότητα επικείμενης επικράτησης του στον πόλεμο να μοιάζει πραγματοποιήσιμη, δεν επαρκεί.

Αντίστοιχα, η διεθνής κοινότητα έχει διασπαστεί ανάλογα, προσπαθώντας να προσεταιριστεί τα κέρδη του εκάστοτε στρατοπέδου. Τον υποστηρίζουν, κατ’ αρχάς, η συνορεύουσα Αίγυπτος, κυρίως στρατιωτικά, καθώς και η Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, στρατηγική κίνηση που φέρει τον χαρακτήρα οικονομικού οπορτουνισμού και διατήρησης των ισορροπιών ασφάλειας στην περιοχή. Στο ίδιο στρατόπεδο βρίσκεται και η Γαλλία και οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, επιδιώκοντας την καταπολέμηση θυλάκων του ISIS που βρήκαν την ευκαιρία να παρεισφρήσουν μέσα στο γενικότερο χάος, αν και ο Haftar έχει καταφέρει  να  τους αντιμετωπίσει αποτελεσματικά. Αλλά πάνω από όλα, επιθυμούν να περιστείλουν τον αντίκτυπο της μαινόμενης πολιτικής κρίσης στην παγκόσμια αγορά πετρελαίου. Ενεργότερος είναι ο ρόλος της Ρωσίας , η οποία απέδειξε την υποστήριξη της στέλνοντας μισθοφόρους στον LNA, επεκτείνοντας κατά αυτόν τον τρόπο την επιρροή της και κατ’ επέκταση την ακτίνα διεκδίκησης οφελών, όταν κριθεί ο νικητής .

Η Τουρκί , παρότι ούσα η στενότερη εμπορική σύμμαχος της Ρωσίας στη Μέση Ανατολή, βρίσκεται στο αντίπαλο στρατόπεδο, στέλνοντας στρατιωτικές δυνάμεις  προς υποστήριξη της GNA και ανακοπή των δυνάμεων του Haftar. Ήδη από το 2014, η Τουρκία αποτέλεσε κύριο  μέρος καταφυγής των Λίβυων εξόριστων, ενώ υποστηρίζεται ότι ανέχτηκε και παράνομο εμπόριο όπλων και εκρηκτικών στα λιμάνια της προς ενίσχυση στρατιωτικών ομάδων προσφιλών στην κυβέρνηση της Τρίπολης. Αξιοποιώντας αυτούς τους δεσμούς, η Τουρκία δυναμικά επιδιώκει την ικανοποίηση των συμφερόντων της. Την ίδια γραμμή ακολουθεί και το Κατάρ, που, μετά την απομόνωσή του από τα λοιπά κράτη του Κόλπου,  το 2017, τάχθηκε στο αντίπαλο από αυτά στρατόπεδο.

Συμπεράσματα

Λαμβάνοντας υπ’οψιν το διαμορφωθέν σκηνικό και τις δυνάμεις που εμπλέκονται κατανοούμε την παγκόσμιας κλίμακας σημασίας που πρόκειται να έχει η έκβαση του εμφυλίου στη Λιβύη. Οι ισορροπίες είναι πολύ λεπτές. Το πρόσφατο συνέδριο στο Βερολίνο δεν έφτασε σε συμφωνία  και το αποφασισθέν εμπάργκο όπλων στη Λιβύη από ξένες δυνάμεις δεν φαίνεται να εισακούεται. Οι διαμεσολαβητές των Ηνωμένων Εθνών εκφράζουν την απογοήτευση τους, καθώς οι διαπραγματεύσεις των αντίπαλων μερών έχουν φτάσει σε αδιέξοδο.  Παράλληλα, η ανθρωπιστική κρίση που έχει ξεσπάσει είναι τεράστια. Το λαθρεμπόριο ανθρώπων που προσπαθούν να διαφύγουν προς την Ευρώπη έχει λάβει τρομακτικές διαστάσεις. Υπάρχουν ακόμη και περιπτώσεις που άνθρωποι πωλούνται από τους λαθρέμπορους.

Είναι, δυστυχώς, σαφές  ότι όσο η ειρήνη δε συμβιβάζεται με την επικράτηση της ισχύος η  ειρήνη  είναι καταδικασμένη να συντρίβεται.

[1]  Η αδελφότητα Sanusi υπήρξε μία ομάδα Μουσουλμάνων Σούφι . Αποτέλεσε ένα ρεφορμιστικό κίνημα , το οποίο αποσκοπούσε στην επιστροφή στις παραδόσεις της ισλαμικής πίστης . Εκδηλώθηκε το 1837 και εδραιώθηκε στην περιοχή της Cyrenaica  , όπου οι θρησκευτικές του δομές διείσδυσαν στο τοπικό σύστημα των φυλών και κατάφεραν να αναδειχθούν ως πολιτική δύναμη , καθώς ήταν αυτοί που διαπραγματεύτηκαν με τους Άγγλους κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο .

[2] Jamahiriyah : νεολογισμός για την αραβική λέξη ‘’ δημοκρατία ‘’ , σημαίνει « εξουσία των μαζών» , «λαϊκή εξουσία»

[3]Ο  Khalifa Haftar υπήρξε στρατηγός του Gaddafi , καθώς αποτέλεσε στενό του συνεργάτη στο πραξικόπημα του 1969 . Το ’80 ήρθαν σε ρήξη και ο Haftar κατέφυγε στις ΗΠΑ . Μετά την πτώση του Gaddafi επανήλθε στη Λιβύη , αποσκοπώντας να αποκτήσει τον απόλυτο έλεγχο της χώρας .