του Λούβαρη Γιώργου,
*Η ανάλυση πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της συνεργασίας της SAFIA με τον Όμιλο ΑΚΜΗ, και παρουσιάστηκε στη διημερίδα που διοργανώθηκε από την ΕΕΟ Group, για την ολοκλήρωση τεσσάρων Erasmus+ Projects, (J.U.M.P., INSERT, AXESS, MedLit45+), στις 29 και 30 Αυγούστου 2019 στο Κεντρικό Αμφιθέατρο του ΙΕΚ ΑΚΜΗ.
Ο θεμέλιος στόχος της κάτωθι ανάλυσης είναι η σύγκριση των ψηφιακών δεξιοτήτων που κατά προσέγγιση παρέχει στους σπουδαστές το ευρωπαϊκό εκπαιδευτικό σύστημα, με τις συνεχώς εξελισσόμενες απαιτήσεις της αγοράς εργασίας σε ψηφιακό γραμματισμό. Η μέθοδος αυτή εστιάζει στον εντοπισμό και την μέτρηση του πιθανού χάσματος μεταξύ υπάρχουσας ψηφιακής επιμόρφωσης και απαιτούμενων δεξιοτήτων, καθώς και την αποσαφήνιση των δεξιοτήτων που στο σημερινό πλαίσιο βρίσκονται σε έλλειψη από την εκπαίδευση αλλά σε αναγκαιότητα από την αγορά. Παράλληλα, η συγκεκριμένη έρευνα εστιάζει στις ενέργειες προσαρμογής των ψηφιακών ικανοτήτων των σπουδαστών σε ό,τι επιτάσσει το σύγχρονο ανταγωνιστικό περιβάλλον και στην ανάδειξη των ευρωπαϊκά σχεδιασμένων προγραμμάτων που αποσκοπούν στη κάλυψη των κενών.
Η σημερινή αγορά εργασίας και οι επιχειρήσεις που την απαρτίζουν βρίσκονται συνεχώς αντιμέτωπες με δύο παράλληλα ζητήματα. Από την μία, η ραγδαία τεχνολογική πρόοδος τους δίνει τη δυνατότητα της εκμετάλλευσης των νέων μέσων με στόχο την αύξηση της παραγωγικότητας, της ταχύτητας και της αποτελεσματικότητας των διεργασιών τους. Πρακτικά, όποια επιχείρηση αξιοποιήσει μέσω του εργατικού δυναμικού τις ψηφιακές δεξιότητες βέλτιστα, είναι βέβαιο πως όχι μόνο θα αντλεί μεγαλύτερα κέρδη λόγω των τεχνολογικά ανεπτυγμένων προϊόντων/υπηρεσιών που προσφέρει, αλλά και θα κατέχει υψηλότερες πιθανότητες τάχιστης ψηφιακής προσαρμογής σε ένα νέο κύμα τεχνολογικής προόδου.
Από την άλλη όμως, η αξιοποίηση της προαναφερθείσας δυνατότητας υφίσταται μόνο όταν οι εργαζόμενοι μιας επιχείρησης διαθέτουν την δυναμική να χρησιμοποιήσουν τα νέα μέσα ώστε αυτά να αποδώσουν καρπούς. Το ερώτημα που προκύπτει είναι το πώς θα καλλιεργηθεί η εν λόγω δυναμική στους νέους σπουδαστές-εν δυνάμει επιστήμονες και εργατικό δυναμικό. Κατά κύριο λόγο, η δυναμική αυτή αναπτύσσεται με την μορφή ψηφιακών ικανοτήτων τόσο εντός του πανεπιστημίου/κολλεγίου όσο και με εξωτερικά προγράμματα εκμάθησης σε ευρωπαϊκό επίπεδο τα οποία θα αναλυθούν παρακάτω. Το βασικό ζήτημα ωστόσο, έγκειται στο χάσμα μεταξύ των δύο παραπάνω πτυχών, δηλαδή ανάμεσα στις γνώσεις που απαιτούνται για την μέγιστη επιχειρηματική ωφέλεια από την αξιοποίηση των ψηφιακών μέσων και του πραγματικού επίπεδου ψηφιακού γραμματισμού από την εκπαίδευση.
Πριν την αναγνώριση του χάσματος είναι αναγκαία η διασάφηση του όρου ψηφιακές ικανότητες (Unesco, 2018). Ο ψηφιακός γραμματισμός στο σύγχρονο περιβάλλον αποτελείται από τρία κλιμακωτά επίπεδα. Σε πρώτο επίπεδο, οι βασικές ψηφιακές ικανότητες αφορούν τις γνώσεις γύρω από επαγγελματικές ψηφιακές πλατφόρμες οι οποίες αυτοματοποιούν πολλές από τις άλλοτε εργασίες ρουτίνας και δίνουν το λειτουργικό υπόβαθρο για χρήση ψηφιακών συσκευών και διαδικτυακών εφαρμογών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των λεγόμενων «entry-level digital skills» είναι η γνώση προγραμμάτων τύπου Excel που έχουν αυτοματοποιήσει πολλές από τις λογιστικές εργασίες.
Σε δεύτερο επίπεδο, στο προχωρημένο σκέλος των ψηφιακών ικανοτήτων εντάσσονται οι δεξιότητες της τεχνολογίας πληροφοριών και επικοινωνίας (ICT skills) με τις οποίες οι βασικές γνώσεις του πρώτου επιπέδου εξελίσσονται σε ανώτερες, ικανές να διαχειριστούν τεχνολογικές συσκευές και οπτικοακουστικά μέσα υψηλότερων απαιτήσεων. Από τέτοιες ικανότητες απορρέουν η τεχνητή νοημοσύνη και τα big data analytics.
Τέλος, το τρίτο επίπεδο αποτελείται από τον συνδυασμό βασικών και προχωρημένων ψηφιακών γνώσεων με άλλα soft skills όπως η κριτική και καινοτόμα σκέψη και η ικανότητα επίλυσης προβλημάτων. Οι γοργοί ρυθμοί της τεχνολογίας επεκτείνουν συνεχώς τις δυναμικές του ορισμού των ψηφιακών ικανοτήτων και επαναπροσδιορίζουν τόσο τους εκπαιδευτικούς στόχους των ιδρυμάτων γύρω από τον ψηφιακό γραμματισμό όσο και τις ανάγκες γι’ αυτόν από την αγορά εργασίας. Το βέβαιο είναι πως η ικανοποίηση της αγοράς για μέγιστη παραγωγικότητα επιτυγχάνεται με τον συνδυασμό της ανάπτυξης προχωρημένων ψηφιακών δεξιοτήτων με άλλες πρακτικές ικανότητες.
Ψηφιακές ικανότητες στην Αγορά εργασίας
Πιο συγκεκριμένα, η ζήτηση της σύγχρονης αγοράς για ψηφιακές ικανότητες επικεντρώνεται σε ένα ισχυρό υπόβαθρο όσον αφορά βασικές και προχωρημένες δεξιότητες με δυνατότητα για συνεχή προσαρμογή και συνδυασμό τους με επικοινωνία, ηγεσία και κριτική άποψη. Σύμφωνα με έρευνα της Cedefop (Cedefop,2017), το ευρωπαϊκό κέντρο για την ανάπτυξη της επαγγελματικής κατάρτισης, περίπου το 71% των Ευρωπαίων εργαζομένων απαιτείται να έχει ένα στοιχειώδες επίπεδο ψηφιακών ικανοτήτων και το 14% ένα πολύ προχωρημένο επίπεδο κυρίως όσον αφορά ICT ειδικούς επαγγελματίες. Παράλληλα, υπολογίζεται πως οι θέσεις που απαιτούν υψηλό επίπεδο digital skills έχουν αυξηθεί κατά 35% σε ευρωπαϊκή κλίμακα από το 2005 μέχρι το 2015. Όπως φαίνεται στον Πίνακα 1, η πλειονότητα των κλάδων του επαγγελματικού βίου απαιτούν στοιχειώδη ή προχωρημένο ψηφιακό γραμματισμό που υπερβαίνει το 70-75%, κάτι που σταδιακά ελλοχεύει όλο και μεγαλύτερο κίνδυνο αποκλεισμού για άτομα που δεν διαθέτουν βασικές ψηφιακές γνώσεις.
Σε πρώτη κλίμακα, οι απαιτήσεις της αγοράς για digital skills αφορούν ικανότητες όπως το coding, τα εργαλεία των big data analytics, η χρήση τεχνητής νοημοσύνης, τα digital security και business networks καθώς και εξοικείωση με διαδικτυακές πλατφόρμες είτε για αυτοματοποίηση ορισμένων εργασιών της ρουτίνας των εργαζομένων είτε για σκοπούς διαφήμισης και marketing. Η πρώτη κλίμακα, ουσιαστικά, απαρτίζεται από τις «entry level» βασικές ή και προχωρημένες τεχνικές δεξιότητες που προσφέρουν την γνώση πάνω στη λειτουργία συγκεκριμένων προγραμμάτων απαραίτητα για την μεγιστοποίηση της παραγωγικότητας της εργασίας και του κεφαλαίου.
Σε δεύτερη κλίμακα, ωστόσο, απαραίτητη για τη σύγχρονη αγορά είναι η συνεχιζόμενη κατάρτιση σε νέα δεδομένα και πρακτικές. Για παράδειγμα, είναι γεγονός πως οι βασικές γνώσεις ψηφιακών συστημάτων για έναν σπουδαστή που ετοιμαζόταν να εργαστεί στα τέλη του 20ου αιώνα ήταν η δυνατότητα να χρησιμοποιεί υπολογιστικά προγράμματα και απλές λειτουργίες αναζήτησης στο διαδίκτυο. Ο ίδιος εργαζόμενος το 2019 θα πρέπει να έχει προσαρμοστεί στα νέα τεχνολογικά δεδομένα και να διαθέτει ικανότητες νέας γενιάς για να είναι αποτελεσματικός. Η εξελικτική διαδικασία της κατάρτισης, λοιπόν, είναι βασική προϋπόθεση για την επιβίωση του στο ανταγωνιστικό περιβάλλον της αγοράς καθώς ανανεώνει τις γνώσεις του με γνώμονα τα απαραίτητα digital skills μελλοντικά του 2019.
Επιπρόσθετα, βασική ικανότητα είναι να χρησιμοποιεί τις τεχνικές ψηφιακές δεξιότητες σε παραλληλία με συμπληρωματικά soft skills όπως διαπροσωπικές, ηγετικές, διανοητικές, κριτικές και επικοινωνιακές ικανότητες και όχι απομονωμένα ως τεχνικές γνώσεις. Με βάση αυτή τη συλλογιστική γίνεται φανερή η ταυτόχρονη εξέλιξη τεχνολογίας και επαγγελμάτων, μια και το καθένα προσαρμόζεται σε νέους ρόλους και απαιτεί καταρτισμένο προσωπικό μέσω του εκπαιδευτικού συστήματος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το επάγγελμα του λογιστή. Η ψηφιακή εισβολή στον κλάδο έχει μετατρέψει πολλές εργασίες σε αυτοματοποιημένες και πλέον είναι αναγκαίο, για την διατήρηση της αποτελεσματικότητας του, να συνδυάσει τις λογιστικές ψηφιακές εφαρμογές με τη φαντασία και τις επικοινωνιακές δεξιότητες του λόγου χάρη, ώστε να παρέχει ικανοποιητικές υπηρεσίες (Department for Digital, Culture, Media & Sport, 2019)
Ψηφιακός γραμματισμός στην εκπαίδευση
Το ερώτημα, λοιπόν, που προκύπτει είναι κατά πόσο το εκπαιδευτικό σύστημα ανταποκρίνεται στις υψηλές απαιτήσεις της αγοράς και εξοπλίζει τους σπουδαστές με ψηφιακές δεξιότητες, ενώ παράλληλα διατηρεί το στόχο του για διαμόρφωση γνωστικού και κριτικού επιπέδου. Σύμφωνα με στοιχεία του skills panorama, τα ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα σταδιακά δίνουν όλο και μεγαλύτερη σημασία στην ένταξη μαθημάτων σχετικά με την διάπλαση ψηφιακών ικανοτήτων στα προγράμματα σπουδών. Συγκεκριμένα, το ποσοστό της σημαντικότητας των digital skills για το ανώτερο επίπεδο εκπαίδευσης αγγίζει το 84.1%, ενώ η σημαντικότητα τους για την ηλικιακή ομάδα 24-39, που κατά βάση απαρτίζεται από σπουδαστές και απόφοιτους, αγγίζει το 70% (Skills Panorama, 2014).
Ωστόσο, παρά την σημασία που αναγνωρίζουν τόσο οι σπουδαστές όσο και τα ιδρύματα ως προς τις ψηφιακές ικανότητες, φαίνεται πως ένα σημαντικό ποσοστό των νέων Ευρωπαίων δεν διατηρεί στενή επαφή με τον ψηφιακό γραμματισμό. Αναλυτικότερα, τόσο η χαμηλή και μεσαία όσο και η υψηλή εκπαιδευτική βαθμίδα φαίνεται να εμφανίζει κενό στις ψηφιακές ικανότητες των σπουδαστών σε ποσοστό που κυμαίνεται στο 23%. Το δεδομένο αποτέλεσμα επικυρώνεται και από το ποσοστό 21,4% του αντίστοιχου κενού ICT skills όσον αφορά την ηλικιακή ομάδα 24-39, δηλαδή των κατά πλειονότητα πρόσφατων αποφοίτων (Skills Panorama, 2014). Παράλληλα, σε ευρωπαϊκή κλίμακα η ίδια ηλικιακή ομάδα σε ψηφιακές ικανότητες άνω των βασικών εμφανίζει κατά μέσο όρο ποσοστό 46%, δεδομένο που αποδεικνύει ότι περισσότεροι από τους μισούς Ευρωπαίους σπουδαστές δεν διαθέτουν προαπαιτούμενες για την αγορά ικανότητες (Skills Panorama, 2017).
Η μορφή του χάσματος των ψηφιακών ικανοτήτων
Το παράδοξο πόρισμα που προκύπτει από τα παραπάνω είναι μια αντίθεση μεταξύ αναγνώρισης της σημασίας των digital skills από τα ιδρύματα και ενσωμάτωσης τους στα προγράμματα σπουδών, και εμφάνισης ελλείψεων και κενών για τους σπουδαστές όταν εισέρχονται στην πραγματική αγορά. Ωστόσο, το συγκεκριμένο παράδοξο αποκτά λογική όταν εξηγείται μέσω της έννοιας της πλάνης από την πλευρά των ανώτατων ιδρυμάτων. Πιο συγκεκριμένα, έρευνα στο Harvard Business Review εξηγεί ενδεικτικά ότι ενώ οι ακαδημαϊκοί υπεύθυνοι θεωρούν κατά 96% πως εξοπλίζουν τους σπουδαστές με τις απαραίτητες ψηφιακές ικανότητες για να είναι ανταγωνιστικοί, το ποσοστό των επιχειρήσεων που συμμερίζεται την άποψη τους φτάνει μόνο το 11% (Ben Rossi, 2017).
Ουσιαστικά, λοιπόν, παρά τις καλές προθέσεις της εκπαίδευσης για μεταλαμπάδευση ψηφιακών ικανοτήτων στους σπουδαστές, προβλήματα όπως η παλαιωμένη κατάρτιση των καθηγητών σε σχέση με τα digital skills συμπαρασύρουν τους σπουδαστές σε ετερόχρονη επιμόρφωση. Η διαφορά μεταξύ των ψηφιακών ικανοτήτων που πραγματικά έχει ανάγκη η αγορά για να λειτουργεί παραγωγικά και αυτών που περιλαμβάνονται στα προγράμματα σπουδών θεωρούμενα ως «up to date» στις σύγχρονες ανάγκες, δίνει το λεγόμενο χάσμα των ψηφιακών ικανοτήτων.
Αντιμετώπιση του χάσματος – Ρόλος των ευρωπαϊκών προγραμμάτων Erasmus+
Με το κενό των ψηφιακών ικανοτήτων των σπουδαστών να μεταφράζεται σε κενό των διδακτικών μεθόδων και προγραμμάτων από τη πλευρά των ιδρυμάτων, η γεφύρωση του φαίνεται να απαιτεί «ενέσεις» στη ρίζα του εκπαιδευτικού χάσματος. Πιο συγκεκριμένα, μια αποτελεσματική λύση είναι ανάγκη να ικανοποιεί δύο χαρακτηριστικά. Σε πρώτο επίπεδο, η γεφύρωση των σπουδαστών με τις πραγματικές ανάγκες της αγοράς απαιτείται να είναι ουσιαστική και βιωματική ώστε να τους εφοδιάσει τόσο με τα απαραίτητα digital skills όσο και με την εμπειρία συνδυασμού τους με τα hard skills του ακαδημαϊκού τους αντικειμένου αλλά και τα σύγχρονα soft skills. Παράλληλα, είναι σημαντικό η δεδομένη λύση να μην διαταράσσει τον βασικό ακαδημαϊκό στόχο των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων- που είναι η διαμόρφωση επιστημόνων που ερευνούν και διαπλάθουν γνώση και κριτικό χαρακτήρα- αλλά να συμπληρώνει στόχους συμβάλλοντας στην κατάρτιση των σπουδαστών σε παράλληλη επιστημονική και εργασιακή βάση.
Στο πλαίσιο αυτό, η ευρωπαϊκή ένωση και οι αρμόδιοι φορείς έχουν ήδη αναγνωρίσει το χάσμα και αναλάβει δράση για την αντιμετώπισή του. Οι πρωτοβουλίες που λαμβάνουν χώρα σε οργανισμούς της ένωσης εντάσσονται στη «New Skills Agenda for Europe» (European Commission, 2016), η οποία εστιάζει στην αναγνώριση των ικανοτήτων του μέλλοντος, και στη στρατηγική «Digital Single Market» (European Commission, 2019) , η οποία αποσκοπεί στην δημιουργία ευκαιριών για βελτίωση της θέσης της Ευρώπης στη παγκόσμια ψηφιακή οικονομία. Στον τομέα του ψηφιακού χάσματος των σπουδαστών, οι σημαντικότερες πρωτοβουλίες λαμβάνονται από την «The Digital Skills and Jobs Coalition» (European Commission, 2018). Αναλυτικότερα, βασικός στόχος του συνασπισμού είναι να φέρει κοντά οργανισμούς των κρατών μελών, επιχειρήσεις και εκπαιδευτικά ιδρύματα και να τους στρέψει σε ενέργειες γεφύρωσης του χάσματος των digital skills. Πρακτικά, μέσω ποικίλλων προγραμμάτων στοχεύουν στις ανταλλαγές πρακτικών εκπαίδευσης, ώστε οι εκπαιδευτικοί φορείς να αποκτήσουν σταδιακά τη δυνατότητα να εξοπλίζουν τους σπουδαστές τους με ψηφιακές ικανότητες, αλλά και στην άμεση κατάρτιση των σπουδαστών μέσω βιωματικών εργασιών (European Commission,2017).
Πιο συγκεκριμένα, μια από τις σημαντικότερες πρωτοβουλίες σε συνεργασία με τον εν λόγω συνασπισμό είναι τα «Digital Opportunity traineeships» (European Commission, 2018). Το δεδομένο πιλοτικό πρόγραμμα, χρηματοδοτούμενο από το Horizon 2020 και υλοποιήσιμο μέσω του Erasmus+, στοχεύει στην παροχή 6.000 θέσεων πρακτικής άσκησης για σπουδαστές και απόφοιτους δίνοντας τους την ευκαιρία για βιωματική εμπειρία στις ψηφιακές ικανότητες σε αντικείμενα υψηλής ζήτησης. Μέσω αυτής της πρωτοβουλίας, οι ασκούμενοι συνδυάζουν την πρακτική τους με ICT skills σε τομείς όπως ασφάλεια στον κυβερνοχώρο ή εξόρυξη και ανάλυση δεδομένων αλλά και ψηφιακές δεξιότητες σε επιχειρηματικό περιβάλλον όπως η δημιουργία ιστοσελίδας και το digital marketing. Στην ουσία του, οι σπουδαστές μέσω των αιτήσεων για πρακτικές του Erasmus+ είναι ικανοί να εντοπίσουν επιχειρήσεις, που ιδανικά είναι ενταγμένες στον προαναφερθέντα συνασπισμό για τις ψηφιακές ικανότητες και την εργασία, και να συσχετίσουν την πρακτική άσκηση με τη διάπλαση ψηφιακών ικανοτήτων που είναι απαραίτητες τόσο για τη παραγωγικότητα των επιχειρήσεων όσο και για το μέλλον των ίδιων. Παράλληλα, το ετήσιο «European Digital Skills Awards» (European Commission, 2019) λειτουργεί ως κίνητρο για τη λήψη νέων πρωτοβουλιών που θα προσφέρουν ενεργά στην μετάδοση των digital skills.
Συμπερασματικά, με 40% των ευρωπαϊκών επιχειρήσεων να τονίζουν την αδυναμία τους να εντοπίσουν καταρτισμένο προσωπικό και τους σπουδαστές συνεχώς ένα βήμα πίσω από τις πραγματικές ανάγκες τις αγοράς σε ψηφιακές ικανότητες, το χάσμα υπάρχει και απαιτεί ρεαλιστική και συστημικά σχεδιασμένη γεφύρωση. Υπό αυτό το πρίσμα, οι πρωτοβουλίες που αναφέρθηκαν συμβάλλουν ακριβώς στη σταδιακή μείωση των κενών ανάμεσα σε εκπαίδευση και αγορά, ενώ ταυτόχρονα ικανοποιούν τα δύο διατυπωμένα χαρακτηριστικά που μια λύση του χάσματος είναι ανάγκη να πληροί. Η πρακτική άσκηση ακολουθούμενη με ψηφιακό γραμματισμό επενδύει σε έναν βιωματικό χαρακτήρα, μέσω της συμμετοχής επιχειρήσεων, με συνδυασμό του γνωστικού ακαδημαϊκού υποβάθρου με digital skills και soft skills άρρηκτα συνδεδεμένα με τη μορφή ενός σύγχρονου εργαζόμενου. Από την άλλη, προσθέτει ρόλους στα εκπαιδευτικά ιδρύματα και τους παρέχει τις πρακτικές, μέσω του «The Digital Skills and Jobs Coalition», με τις οποίες εκσυγχρονίζονται στον τομέα της μετάδοσης ψηφιακών ικανοτήτων. Τα προγράμματα του Erasmus+, έτσι, δίνουν το έναυσμα και τη χρηματοδότηση για την κάλυψη του υπάρχοντος χάσματος των νέων, ενώ προωθούν αποτελεσματικά τη διαρκή κατάρτιση σε digital skills, ζήτημα καίριο για τη συνεχή προσαρμογή της αγοράς εργασίας στα νέα δεδομένα.
Βιβλιογραφία
Ben Rossi (2017). The great digital skills gap: why graduates are unprepared for today’s workforce, Information Age, Available here
Cedefop (2017). #ESJsurvey INSIGHTS No 9 The great divide Digitalisation and digital skill gaps in the EU workforce, Available here
Department for Digital, Culture, Media & Sport (2019). Current and future demand for digital skills – a call to action, gov.uk, Available here
European Commission (2016). New Skills Agenda for Europe, Available here
European Commission (2019). Digital Single Market, Available here
European Commission (2018). The Digital Skills and Jobs Coalition, Available here
European Commission (2017). The Digital Skills and Jobs Coalition in a nutshell, Available here
European Commission (2018). Digital Opportunity traineeships: boosting digital skills on the job, Available here
European Commission (2019). Digital skills initiatives, Available here
Skills Panorama (2014). Importance of foundation skills, Cedefop, Available here
Skills Panorama (2014). Foundation skills gaps, Cedefop, Available here
Skills Panorama (2017). Digital skills use, Cedefop, Available here
Unesco (2018). Digital skills critical for jobs and social inclusion, Available here
the SAFIA Blog 