Η συμβολή των Άμεσων Ξένων Επενδύσεων στην οικονομική ανάπτυξη των χωρών

του Αλέξανδρου Τσολακίδη,

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Απώτερος σκοπός της παρούσας επιστημονικής ανάλυσης είναι να προσεγγίσει σε θεωρητικό επίπεδο τη συμβολή των Άμεσων Ξένων Επενδύσεων στην οικονομική ανάπτυξη των χωρών. Οι Άμεσες Ξένες Επενδύσεις (Α.Ξ.Ε.) αποτελούν αντικείμενο διερεύνησης διαχρονικά από το σύνολο της διεθνούς επιστημονικής και επιχειρηματικής κοινότητας διότι, όπως θα δούμε και παρακάτω, διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην οικονομική ευημερία και ανάπτυξη των χωρών στις οποίες λαμβάνουν χώρα.

Αρχικά θα πραγματοποιηθεί θεωρητική προσέγγιση των βασικότερων τρόπων διείσδυσης μιας πολυεθνικής επιχείρησης σε μία ξένη αγορά, συμπεριλαμβανομένων και των ΑΞΕ καθώς θα αποτυπωθούν τα βασικότερα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα αυτών. Μέσω του προσδιορισμού των ανωτέρω θα καταστεί ευκρινής η συνεισφορά των ΑΞΕ στην οικονομική ανάπτυξη των χωρών παραθέτοντας μάλιστα ένα πρακτικό παράδειγμα εφαρμογής αυτών.

Βιβλιογραφική Ανασκόπηση

Διανύουμε μια περίοδο στην οποία η έννοια της παγκοσμιοποίησης κυριαρχεί σε όλα τα κράτη του κόσμου. Η παγκοσμιοποίηση έγκειται στην αλληλεξάρτηση των εθνικών οικονομιών μέσω της διεθνοποίησης, της παραγωγής, των εμπορικών και χρηματοπιστωτικών ροών αλλά και των πολυεθνικών επιχειρήσεων που διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην οικονομική ανάπτυξη των χωρών (Κυρικλής 2010).

Η παγκοσμιοποίηση αποτελεί δημιούργημα της μεταπολεμικής περιόδου, με την ολοκλήρωση του Ψυχρού Πολέμου, η οποία ισχυροποιήθηκε σημαντικά με το πέρας των ετών λόγω ποικίλων πολιτικών, οικονομικών, τεχνολογικών, επιχειρηματικών και λοιπών παραγόντων. Τα βασικότερα στοιχεία που απαρτίζουν το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης είναι το διεθνές εμπόριο, η κίνηση των κεφαλαίων καθώς και οι άμεσες ξένες επενδύσεις (Παπακωστοπούλου, 2016).

Η έννοια της παγκοσμιοποίησης συνδέεται άμεσα με την έννοια των πολυεθνικών επιχειρήσεων καθώς μέσω αυτών επιτυγχάνεται διαχρονικά η ισχυροποίηση των εμπορικών σχέσεων μεταξύ των χωρών. Οι επιχειρήσεις καθίσταται πολυεθνικές μέσω άμεσων επενδύσεων στο εξωτερικό. Το γεγονός αυτό επιτυγχάνεται με ποικίλους τρόπους και κυρίως είτε μέσω της πραγματοποίησης συγχωνεύσεων και εξαγορών με επιχειρήσεις του εξωτερικού, είτε μέσω της δημιουργίας θυγατρικών επιχειρήσεων σε τρίτες χώρες, είτε μέσω κοινοπραξιών. Οι παραπάνω αποτελούν τις πιο συνήθεις πρακτικές υλοποίησης άμεσων ξένων επενδύσεων παρουσιάζοντας μάλιστα αρκετά πλεονεκτήματα για τις πολυεθνικές επιχειρήσεις.

Σύμφωνα με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ), η άμεση ξένη επένδυση νοείται όταν μια επιχείρηση (μητρική) μακροχρόνια αποκτά σημαντικό μερίδιο μιας επιχείρησης (θυγατρική) του εξωτερικού (Παπακωστοπούλου, 2016). Οι Άμεσες Ξένες Επενδύσεις υλοποιούνται όπως προαναφέρθηκε από πολυεθνικές επιχειρήσεις και αποτελούν σημαντικό παράγοντα μιας οικονομίας, συμβάλλοντας καθοριστικά στην οικονομική ανάπτυξη των χωρών. Ωστόσο, σε πάρα πολλές περιπτώσεις τόσο ανεπτυγμένων όσο και σε ελλειμματικών χωρών, επιβεβαιώνεται ότι παρόλο που οι ΑΞΕ ενισχύουν την οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας, η ενίσχυση αυτή αποτελεί μόλις ένα πολύ μικρό μερίδιο της συνολικής ανάπτυξης. Αξιοσημείωτο αποτελεί το γεγονός ότι διαχρονικά έχει διαπιστωθεί ότι οι ΑΞΕ έχουν θετική επίδραση στην ανάπτυξη μιας χώρας μόνο όταν το ανθρώπινο κεφάλαιο αυτής διαθέτει κάποιο ελάχιστο επίπεδο κατάρτισης και εκπαίδευσης προκειμένου να μπορεί να επιτευχθεί η διάχυση της τεχνολογίας (Παπαδημητρίου Π., Νικόλαος Παπασυριόπουλος, 2012).

Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν την προέλευση άμεσων επενδύσεων και εστιάζονται κυρίως στο πολιτικοοικονομικό περιβάλλον της εκάστοτε χώρας. Σημαντικός παράγοντας για την προσέλκυση ΑΞΕ αποτελούν τα κίνητρα καθώς και τα εμπόδια που αντιμετωπίζει μια πολυεθνική στην προσπάθεια της να δραστηριοποιηθεί σε μία νέα αγορά τρίτης χώρας. Σύμφωνα με τον Φίλλιπα (2014) οι κυριότεροι παράγοντες που επηρεάζουν και καθορίζουν τις ΑΞΕ είναι οι εξής:

• Η γεωγραφική θέση της χώρας υποδοχής
• Το μέγεθος της εγχώριας αγοράς
• Η τρέχουσα τάση για εισροές ΑΞΕ
• Ο ρυθμός της παγκόσμιας ανάπτυξης
• Ο πληθωρισμός
• Το εμπόριο και ο βαθμός απελευθέρωσης των αγορών
• Η φορολογία των επιχειρήσεων
• Το υψηλό εργατικό κόστος
• Οι διεθνείς συνθήκες ρευστότητας
• Το σταθερό χρηματοοικονομικό & τραπεζικό σύστημα
• Η αβεβαιότητα και ο κίνδυνος
• Η πιστοληπτική ικανότητα της χώρας
• Οι κοινωνικοπολιτική κατάσταση της χώρας
• Η γραφειοκρατία
• Το ανθρώπινο δυναμικό

Γιατί όμως οι άμεσες ξένες επενδύσεις αποτελούν την πιο ελκυστική επιλογή για τις πολυεθνικές επιχειρήσεις σε αντίθεση με λοιπούς εναλλακτικούς τρόπους διείσδυσης σε μία αγορά;

Η απάντηση είναι συνάρτηση τόσο των ανωτέρων προσδιοριστικών παραγόντων όσο και των πλεονεκτημάτων / μειονεκτημάτων κάθε τρόπου διείσδυσης  σε μία νέα αγορά.  Οι βασικότεροι τρόποι διείσδυσης μιας πολυεθνικής επιχείρησης σε μία ξένη αγορά είναι τέσσερις: α) το διεθνές εμπόριο – εξαγωγές β) η διεθνής αδειοδότηση (licensing) γ) η διεθνής δικαιόχρηση (franchising) και δ) οι άμεσες ξένες επενδύσεις – ΑΞΕ.

Για τις ΑΞΕ πραγματοποιήθηκε περιληπτική αναφορά ανωτέρω και επομένως κρίνεται σκόπιμο να καταστούν κατανοητές και οι λοιπές εναλλακτικές πρακτικές διείσδυσης των πολυεθνικών σε νέες αγορές.

Α. Διεθνές εμπόριο – Εξαγωγές

Ως διεθνές εµπόριο ορίζεται το σύνολο των εισαγωγών – εξαγωγών των χωρών σε παγκόσµια κλίµακα που λαµβάνουν χώρα σε µια συγκεκριµένη χρονική περίοδο και αποτελεί το µέσο µε το οποίο έρχονται σε εµπορική επικοινωνία οι εθνικές οικονοµίες των διαφόρων χωρών (Χολέβας Γ., 1997).

Ο Χατζηστεφάνου το 2012 αναφέρει το εξής: “Τα οφέλη της αξιοσηµείωτης αυτής ανάπτυξης του διεθνούς εµπορίου είναι αναρίθµητα και ορατά σε κάθε έκφανση της καθηµερινότητας, ενώ σε µια προσπάθεια οµαδοποίησης τους ως σηµαντικότερα θα µπορούσαν να σηµειωθούν τα εξής: α) η οικονοµική ανάπτυξη και η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των χωρών σε παγκόσµιο επίπεδο, β) η ικανοποίηση αναγκών µέσω της εισαγωγής αγαθών που δεν παράγονται εντός των συνόρων της χώρας, γ) η δηµιουργία ανταγωνισµού µεταξύ επιχειρήσεων σε παγκόσµιο επίπεδο µε αποτέλεσµα την ποιοτική βελτίωση των αγαθών – υπηρεσιών, τη µείωση των τιµών προς όφελος των καταναλωτών και δ) η εξειδίκευση των χωρών στους τοµείς που παρουσιάζουν συγκριτικό πλεονέκτηµα.”

Οι εξαγωγές αποτελούν τον πιο διαδεδομένο τρόπο διείσδυσης μίας πολυεθνικής στη διεθνή αγορά καθώς μέσω αυτές διακινούνται προϊόντα και αγαθά διεθνώς χωρίς να χρειάζονται σημαντικά ποσά επενδύσεων.

Β. Διεθνή αδειοδότηση – Licensing

Το licensing αναφέρεται σε μία διμερή συμφωνία μέσω της οποίας μία επιχείρηση παραχωρεί το δικαίωμα χρήσης μιας τεχνολογίας, ενός προϊόντος κλπ σε μία ξένη επιχείρηση, έναντι συνήθως μιας αμοιβής για την παραχώρηση των πνευματικών δικαιωμάτων των ανωτέρω.

Οι συμφωνίες licensing είναι ιδιαίτερα προσοδοφόρες για την εκχωρούσα επιχείρηση (Licensor), καθώς αποτελούν μια γρήγορη και οικονομική μέθοδο διείσδυσης σε ξένες αγορές (Μαυρομμάτη). Ένα άλλο πλεονέκτημα αυτής της μεθόδου είναι ότι η εκχωρούσα εταιρεία δεν είναι απαραίτητο να γνωρίζει τα χαρακτηριστικά της ξένης αγοράς, όπως στην περίπτωση των εξαγωγών, δεδομένου ότι χρησιμοποιεί την τοπική γνώση της αγοράς ξένων εταιρειών (Μαυρομμάτη).

Γ. Διεθνή δικαιόχρηση – Franchising

Franchising καλείται το δικαίωμα μιας επιχείρησης να χρησιμοποιεί νόμιμα το brand name μιας άλλη επιχείρησης. Οι διεθνείς συμφωνίες δικαιόχρησης αφορούν στην παραχώρηση εμπορικού σήματος και είναι ουσιαστικά μια ειδική μορφή έκδοσης άδειας παραγωγής προϊόντος (Μαυρομμάτη). Η διεθνή δικαιόχρηση αποτελεί και αυτή με τη σειρά της ένα αρκετά διαδεδομένο τρόπο εισόδου μιας πολυεθνικής επιχείρησης σε ξένες αγορές. Οι βασικές κατηγορίες του Franchising είναι οι εξής:

 

1. Δικαιόχρηση του παραγωγού-δικαιοπάροχου
2. Δικαιόχρηση του διανομέα-δικαιοπάροχου
3. Δικαιόχρηση παραγωγής – Βιομηχανική δικαιόχρηση
4. Δικαιόχρηση υπηρεσιών
5. Μεικτή δικαιόχρηση

 

Ο πίνακας που ακολουθεί, παρουσιάζει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα των τεσσάρων  δυνατών τρόπων διείσδυσης μιας πολυεθνικής εταιρείας σε μία νέα αγορά τρίτης χώρας, όπως αυτά περιγράφηκαν συνοπτικά παραπάνω:

Α/α	Διεθνές Εμπόριο	Licensing	Franchising	ΑΞΕ
Πλεονεκτήματα
1	Αποφυγή κόστος εγκατάστασης στη χώρα – στόχο	Ελάχιστο κόστος επένδυσης	Ελάχιστο κόστος επένδυσης	Πλήρης διαχειριστικός έλεγχος
2	Χαμηλό ρίσκο	Ταχεία είσοδο σε μία αγορά	Ταχεία είσοδο σε μία αγορά	Χαμηλότερο κόστος προσφοράς προϊόντων στην ξένη αγορά
3	Άμεσα κέρδη	Χαμηλό επιχειρηματικό ρίσκο	Χαμηλό επιχειρηματικό ρίσκο	Παράκαμψη δασμολογικών εμποδίων
4	Ευκαιρία άμεσης εισόδου στην ξένη αγορά & απόκτηση εμπειρίας		Υψηλότερος βαθμός ελέγχου τιμολόγησης	Προσαρμογή στις τοπικές ιδιαιτερότητες
5				Καλύτερη υποστήριξη της επωνυμίας
Μειονεκτήματα
1	Υψηλό ρίσκο μεταφοράς	Απώλεια διαχειριστικού ελέγχου	Απώλεια διαχειριστικού ελέγχου	Μεγάλο κόστος επένδυσης
2	Δασμολογικά και μη εμπόδια	Μπορεί να δημιουργήσει νέους ανταγωνιστές	Μπορεί να δημιουργήσει νέους ανταγωνιστές	Ανάληψη επιχειρηματικού κινδύνου
3	Αδυναμία πραγματοποίησης πωλήσεων μεγάλης κλίμακας	Σχετικά μικρό οικονομικό όφελος	Σχετικά μικρό οικονομικό όφελος	Μεγαλύτερη έκθεση σε πολιτικές και οικονομικές επιδράσεις
4		Κόστος ευκαιρίας αποκλεισμού εναλλακτικού τρόπου διείσδυσης στην αγορά	Κόστος ευκαιρίας αποκλεισμού εναλλακτικού τρόπου διείσδυσης στην αγορά
5			Δέσμευση περισσότερων κεφαλαίων

 

Πίνακας 1: Εναλλακτικοί τρόποι διείσδυσης σε μία αγορά (Ζουμπουλίδης, 2018)

Παρατηρείται λοιπόν πως οι Άμεσες Ξένες Επενδύσεις αποτελούν την καλύτερη δυνατή λύση για μια πολυεθνική εταιρεία  προκειμένου να διεισδύσει στην αγορά μιας τρίτης χώρας. Μάλιστα, εμβαθύνοντας και μελετώντας προσεκτικά διάφορες έρευνες σχετικά με τις Άμεσες Ξένες Επενδύσεις, θα διαπιστώσει κανείς ότι αποτελούν τον μοναδικό τρόπο μέσω του οποίου οι πολυεθνικές καταφέρνουν να κρατήσουν στην κατοχή τους τρία (3) πολύ σημαντικά πλεονεκτήματα: το ιδιοκτησιακό πλεονέκτημα, το πλεονέκτημα εσωτερικοποίησης και το πλεονέκτημα της τοποθεσίας (εκλεκτική θεωρία, J. Dunning).

Συνεισφορά των ΑΞΕ στην οικονομική ανάπτυξη των χωρών

Η οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας προέρχεται από την ικανότητα της να χρησιμοποιεί αποδοτικά και αποτελεσματικά, συνδυαστικά τους συντελεστές παραγωγής της (Γη, εργασία, κεφάλαιο και επιχειρηματικότητα). Στα περισσότερα υποδείγματα ενδογενούς οικονομικής ανάπτυξης σύμφωνα με τον de Mello (1997), οι Άμεσες Ξένες Επενδύσεις αποδεικνύονται καθοριστικοί παράγοντες για την ανάπτυξη των συντελεστών παραγωγής, καθώς αυξάνουν την κεφαλαιακή επάρκεια, το διαθέσιμο εργατικό δυναμικό και ενισχύουν την τεχνολογική πρόοδο στη χώρα υποδοχής.

Όπως προηγουμένως αναφέρθηκε, η συνεισφορά των άμεσων ξένων επενδύσεων σε μία χώρα είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων. Το διεθνές εμπόριο, το ανθρώπινο δυναμικό, το χρηματοπιστωτικό σύστημα, η πολιτικοοικονομική κατάσταση της χώρας αποτελούν μερικά ενδεικτικά παραδείγματα των παραγόντων αυτών. Οι άμεσες ξένες επενδύσεις φαίνεται να έχουν μεγαλύτερη επίδραση στις περισσότερο ανεπτυγμένες οικονομικά χώρες καθώς αυτές διαθέτουν μεγαλύτερη απορροφητική ικανότητα της τεχνογνωσίας που δημιουργείται από την πολυεθνική (Blomstrom και Lipsey και Zejan, 1994). Οι χώρες αυτές στην προσπάθεια τους να προσελκύσουν ολοένα και περισσότερες πολυεθνικές εταιρείες για την υλοποίηση τόσο οριζόντιων όσο και κάθετων άμεσων επενδύσεων, προβαίνουν σε ευνοϊκές μεταρρυθμίσεις όπως χαμηλή φορολόγηση, ευνοϊκούς όρους χρηματοδότησης, ειδικές επιδοτήσεις και επιχορηγήσεις με σκοπό την ανάπτυξη της οικονομίας και των ωφελειών που παρέχουν οι ΑΞΕ στην εκάστοτε οικονομία της χώρας υποδοχής (Παπακωστοπούλου, 2016).

Για να καταστεί πιο κατανοητός ο τρόπος με τον οποίο συμβάλλουν οι Άμεσες Ξένες Επενδύσεις στην οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας θα πρέπει να περιγραφεί αναλυτικά το διάγραμμα ροής αυτού: Η χώρα υποδοχής των ΑΞΕ, υιοθετώντας συγκεκριμένες πολιτικές ενέργειες, δημιουργεί ένα ευνοϊκό κλίμα προσέλκυσης πολυεθνικών εταιρειών μέσω των ανωτέρω μεταρρυθμίσεων. Έτσι, πολυεθνικές εταιρείες λαμβάνοντας υπόψη αυτούς του παράγοντες αποφασίζουν την δημιουργία θυγατρικών εταιρειών στις χώρες αυτές μεταφέροντας έτσι κεφάλαιο, τεχνολογία και τεχνογνωσία. Εν συνεχεία, οι θυγατρικές εταιρείες μέσω της οικονομικής τους δραστηριότητας στις χώρες υποδοχής, ενισχύουν σημαντικά την οικονομική και κοινωνική ευημερία των χωρών υποδοχής μέσω της δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας, της απόδοσης φόρων, της μεταφοράς κεφαλαίου , της συνεργασίας με τοπικές επιχειρήσεις-προμηθευτές κλπ.

Είναι επίσης γενικά αποδεκτό ότι οι πολυεθνικές επιχειρήσεις πραγματοποιούν υψηλές δαπάνες Έρευνας και Ανάπτυξης. Υπό αυτή την έννοια η εγχώρια οικονομία μπορεί να λάβει τα οφέλη απευθείας μέσω των θυγατρικών των πολυεθνικών επιχειρήσεων, ή έμμεσα μέσω των συναλλαγών των εγχώριων επιχειρήσεων με αυτές. Ο αντίκτυπος της διάδοσης της τεχνολογίας μπορεί να γίνει αντιληπτός μέσω της αυξημένης παραγωγικότητας, της αναμόρφωσης των βιομηχανικών υποδομών, την αύξηση της δαπάνης για Έρευνα και Ανάπτυξη, τη βελτίωση των υποδομών που χρησιμοποιούνται για εξαγωγές και εισαγωγές, καθώς και την αναμόρφωση της βάσης του ανθρώπινου κεφαλαίου (Κοταρίδη, 2014).

Υπάρχουν διάφορα κανάλια που προβλέπει η σχετική βιβλιογραφία, που δρουν ως εξωτερικότητες και μέσω αυτών οι ΑΞΕ μπορούν να συμβάλλουν στην εγχώρια οικονομική ανάπτυξη. Τα κανάλια αυτά αναλύονται ως εξής (Κοταρίδη, 2014):

1. Όσο μεγαλύτερο είναι το περιεχόμενο της προστιθέμενης αξίας των ΑΞΕ, τόσο μεγαλύτερη η επίδρασή τους, καθώς διαχέεται η τεχνολογία τους και οι ανώτερες οργανωσιακές τους ικανότητες προς όφελος της εγχώριας παραγωγής.
2. Οι προηγμένες τεχνολογίες και οργανωτικές δεξιότητες των πολυεθνικών επιχειρήσεων ωφελούν τις εγχώριες επιχειρήσεις μέσω της μάθησης – από – παρακολούθηση (learning by watching) που προκύπτει από την αλληλεπίδραση αυτών.
3. Οι πολυεθνικές επιχειρήσεις συντελούν στην ανάπτυξη του ανθρώπινου κεφαλαίου στη χώρα υποδοχής καθώς προβαίνουν σε διαρκή προγράμματα κατάρτισης προς τους εργαζομένους τους. Επίσης, μέσω της αλληλεπίδρασης των εργαζομένων της πολυεθνικής με τοπικούς προμηθευτές, συμβαλλόμενους και πελάτες με τους οποίους συνεργάζονται, συμβάλλουν ουσιαστικά στην αναβάθμιση του ανθρώπινου κεφαλαίου στην εγχώρια οικονομία.

Συμπεράσματα

Είναι φανερό ότι, οι άμεσες ξένες επενδύσεις αποτελούν αποδεδειγμένα ένα καθοριστικό παράγοντα για την οικονομική ανάπτυξη των χωρών υποδοχής τους. Ωστόσο, η συνεισφορά τους στην ανάπτυξη αυτή είναι αμελητέα καθώς λαμβάνονται υπόψη πάρα πολλοί παράγοντες που την επηρεάζουν. Το ανθρώπινο δυναμικό, το χρηματοπιστωτικό σύστημα, το ύψος της φορολογίας, τα επενδυτικά κίνητρα κλπ. αποτελούν κάποιους από τους παράγοντες αυτούς. Κάθε χώρα η οποία θέλει να προσελκύσει επενδύσεις για να αναπτυχθεί δυναμικά η οικονομία της, θα πρέπει να εξετάζει τους ανωτέρω προσδιοριστικούς παράγοντες ώστε να είναι σε θέση να πραγματοποιήσει τις κατάλληλες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις. Οι τελευταίες, θα βοηθήσουν την οικονομία της χώρας καθώς και τους επενδυτές της.

 

 

Βιβλιογραφία

[1] Κυρκίλης, Δ. (2002). Άμεσες Ξένες Επενδύσεις

[2] Παπακωστοπούλου, Ε. (2016). Άμεσες Ξένες Επενδύσεις(FDI) – Η διεθνής εμπειρία και η περίπτωση της Ελλάδας. [online] Available here

[3] Παπαδημητρίου Π., Νικόλαος Παπασυριόπουλος, (2012), Άμεσες ξένες επενδύσεις και οικονομική ανάπτυξη. [online] Available here

[4] Φίλιππας, Ν. Δ. (2014). Παράγοντες που επηρεάζουν τις άμεσες ξένες επενδύσεις: Ελλάδα και χώρες του OECD. Αθήνα: Κέντρο Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών.

[5] Ζουμπουλίδης, Β.(2018). Πολυεθνικές Επιχειρήσεις και Άμεσες Ξένες Επενδύσεις. [online] Available here

[6] Blomstrom, M. και Lipsey, R.E. και Zejan, M. (1994), “What Explains Developing Country Growth?”, NBER Working Paper, No. 4132

[7] Κοτταρίδη, Κ. (2014). Επιδράσεις εισροών ΑΞΕ στις χώρες υποδοχής. [online] Available here

[8] Χατζηστεφάνου Α. Σεραφείμ (2012), Η βιομηχανική πολιτική της αγγλίας και οι επιπτώσεις της στις εξαγωγές, Θεσσαλονίκη

[9] Χολέβας Κ. Γιάννης (1997), ∆ιεθνείς Εµπορικές Σχέσεις – ∆ιεθνές Εµπόριο, Interbooks, Αθήνα

[10] Μαυρομμάτη Αθανασία(n.d), Διεθνές Οικονομικό Περιβάλλον και Επιχειρήσεις, Ιωάννινα