από την Ελπίδα Δαλιέτου,

Η προστασία της Ευρώπης, και κατ’ επέκταση του Ευρωπαϊκού ιδεώδους, από οποιαδήποτε επέκταση της ζώνης επιρροής της Σοβιετικής Ένωσης αποτέλεσε το κυριότερο επιχείρημα ένταξης της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ το 1952. Η ένταξή αυτή στη Βορειοατλαντική Συμμαχία περιόρισε τις δράσεις της Τουρκίας στον δυτικό κόσμο και επέτρεψε τη στρατιωτική παρουσία των ΗΠΑ στη Τουρκία με κάθε είδους στρατιωτικές δυνάμεις. Η νοτιοανατολική πτέρυγα του ΝΑΤΟ παρέμεινε με τον τρόπο αυτό ισχυρή ενάντια στη σοβιετική απειλή. Βέβαια, τα συμμαχικά στρατηγικά συμφέροντα πάντοτε κυριαρχούσαν στις σχέσεις Τουρκίας-ΝΑΤΟ, τόσο κατά τη διάρκεια όσο και κατά την έκβαση του Ψυχρού Πολέμου (Bay 2018). Επικράτησαν ακόμη και σε μία από τις πιο δραματικές περιόδους εντάσεων στο εσωτερικό της συμμαχίας μετά τη στρατιωτική εισβολή της Τουρκίας στη Κύπρο το 1974. Παρόλο που οι προκλήσεις ασφάλειας, τόσο για την Τουρκία όσο και για το ΝΑΤΟ, έχουν πλέον αλλάξει ριζικά με την πάροδο των χρόνων, ο ρόλος της Τουρκίας μέσα στη Συμμαχία και πώς εκείνη χρησιμοποιεί τα προνόμια της ιδιότητας μέλους όσον αφορά την εσωτερική της πολιτική έχουν επίσης υποστεί αλλαγές.

Όσον αφορά στις σχέσεις ΗΠΑ-Τουρκίας, η κατάσταση του σήμερα λειτουργεί ως καθρέφτης του παρελθόντος. Οι σχέσεις μεταξύ Άγκυρας και Ουάσιγκτον είναι τεταμένες, παρά τις προοπτικές συνάντησης των προέδρων και των δύο χωρών κατά τη διάρκεια του τρέχοντος έτους. Επομένως, οι διπλωματικές σχέσεις Τουρκίας-ΗΠΑ βρίσκονται στον ίδιο παρονομαστή με τις σχέσεις τους εντός του ΝΑΤΟ. Η παρέμβαση της Άγκυρας στη Συρία, καθώς και οι διαπραγματεύσεις της με το Ιράν και τη Ρωσία, έχουν κάνει αρνητική εντύπωση στην Ουάσιγκτον (Department of Defense, 2018). Επιπροσθέτως, η επαναλαμβανόμενη άρνηση της απελευθέρωσης του Fethullah Güllen από τις ΗΠΑ, αλλά και η παρακράτηση του Αμερικανού πάστορα Brunson από τις τουρκικές αρχές το 2018 οδήγησαν σε περαιτέρω επιδείνωση των διμερών αυτών σχέσεων. Από την άλλη πλευρά, η αγορά πυραύλων αεροπορικής άμυνας S-400 από τη Μόσχα προκάλεσε κυρώσεις των ΗΠΑ έναντι της Τουρκίας (Bay 2018). Τον Αύγουστο του 2018, ο Ερντογάν απείλησε ότι θα εγκαταλείψει το ΝΑΤΟ, εάν οι ΗΠΑ δεν αλλάξουν τις πολιτικές τους για τη Τουρκία. Παρόλο που αυτή η δημόσια δήλωση του Τούρκου προέδρου μοιάζει με αυτές του Τραμπ, οι σχέσεις Τουρκίας-ΝΑΤΟ έχουν φτάσει σε ένα κρίσιμο σημείο (The NY Times, 2018).

Η σημασία της Τουρκίας για το ΝΑΤΟ

Η Αμερικανική επιρροή στη Μ. Ανατολή μειώθηκε τα τελευταία χρόνια ως αποτέλεσμα των αποφάσεων της ίδιας της Ουάσιγκτον, όπως η μειωμένη στρατιωτική παρουσία από το 2010. Εν τω μεταξύ, ο ρόλος της Ρωσίας στη περιοχή αυτή έχει αποκτήσει ουσιώδη σημασία. Οι διαμάχες μεταξύ Ιράν και Σαουδικής Αραβίας, ενός μακροχρόνιου συμμάχου των ΗΠΑ, για την ηγεμονία στην περιοχή, έχει επιφέρει επίσης αλλαγές. Η αδιαμφισβήτητη υποστήριξη του Προέδρου των ΗΠΑ προς το Ισραήλ και η απόφασή του να μετακινήσει την Αμερικανική πρεσβεία από το Τελ Αβιβ στην Ιερουσαλήμ αποδυνάμωσε την ισχύ των ΗΠΑ στη Μ. Ανατολή (Zandee, 2019). Από την άλλη πλευρά, η Τουρκία διαδραματίζει πλέον στρατιωτικό ρόλο στη περιοχή. Το ερώτημά όμως είναι εάν ο ρόλος αυτός εξυπηρετεί τα συμφέροντα του ΝΑΤΟ. Οι δοσοληψίες της Τουρκίας με τη Ρωσία, εξαιτίας αυτής της νέας δύναμης στην Ανατολή, έχουν περιθωριοποιήσει τις ΗΠΑ, και κατ’ επέκταση το ΝΑΤΟ. Η κυβέρνηση Ερντογάν επιδιώκει τα δικά της συμφέροντα, τα οποία δεν συμβαδίζουν απαραίτητα με εκείνα της Δύσης (Reuters, 2018). Ας πάρουμε ως παράδειγμα τη κατάσταση στη Συρία. Η Τουρκία έχει υπονομεύσει τη Δυτική προσέγγιση της σύγκρουσης με α) ανοχή των ξένων μαχητών του IS που χρησιμοποιούν το τουρκικό έδαφος για την είσοδο τους στο Χαλιφάτο, β) εκστρατεία κατά του Συριακού Κουρδικού YPG, ενός σημαντικού συμμάχου των ΗΠΑ ενάντια στον ISIS, και γ) συνεργασία με τη Ρωσία διπλωματικά και ακόμη και στρατιωτικά.

Η Τουρκία, βάσει αυτών πιθανότατα, δεν είναι πλέον υπέρ της στήριξης των αμερικανικών και των συμμαχικών συμφερόντων. Στρατιωτικά, η γεωγραφική θέση της Τουρκίας παραμένει πρωταρχικού ενδιαφέροντος για τη Συμμαχία. Μετά την προσάρτηση της Κριμαίας, ο ρωσικός στόλος του Ευξείνου Πόντου, με έδρα τη Σεβαστούπολη, έχει γίνει πιο δραστήριος. Ο έλεγχος της Τουρκίας στο Βόσπορο και τα Δαρδανέλια είναι καίριας σημασίας για την πρόσβαση του ρωσικού ναυτικού στη Μεσόγειο. Από την άλλη πλευρά, οι βελτιωμένες σχέσεις της Τουρκίας με τη Ρωσία θα μπορούσαν να τεθούν σε κίνδυνο από το υπερβολικό κροτάλισμα στη Μαύρη Θάλασσα (Zandee, 2019). Τα νέα συμφέροντά της δεν εξυπηρετούνται με την αυξημένη παρουσία του ΝΑΤΟ στην περιοχή. Η ρωσική παρακολούθηση των ουκρανικών πλοίων του ναυτικού, όταν προσπάθησαν να εισέλθουν στη Θάλασσα του Αζόφ, κατά τα τέλη Νοεμβρίου 2018, υπογράμμισε την αναζωπύρωση των εντάσεων στη Μαύρη Θάλασσα (Bay, 2018).

Η Τουρκία θα μπορούσε εύκολα να οδηγηθεί σε κρίση, εάν το ΝΑΤΟ εντείνει τη ναυτική του παρουσία στον Εύξεινο Πόντο (όπως έχει ζητήσει η Ουκρανία). Η στρατιωτική υποδομή της Συμμαχίας στην ανατολική Τουρκία είναι πρωταρχικής σημασίας για τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ. Παράλληλα, η αεροπορική βάση Ingirlik έχει χρησιμεύσει ως ένα σημαντικό μέσο για την αμερικανική αεροπορική εκστρατεία κατά της IS. Το κλείσιμο της βάσης για τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ θα έχει σοβαρές συνέπειες και όχι μόνο λόγω της μελλοντικής στρατηγικής θέσης της. Προσφέρει επίσης εγκαταστάσεις εφοδιασμού και εκπαίδευσης, έναν τρόπο επικοινωνίας, ένα κέντρο συλλογής πληροφοριών και ένα διεθνές κέντρο αεροπορικών μεταφορών. Οι επιχειρήσεις επιτήρησης θα μπορούσαν να διαταραχθούν σοβαρά, εάν σταματούσαν οι διεθνείς δραστηριότητες στο Ingirlik (Zandee, 2019). Όχι μόνο οι επιχειρήσεις των ΗΠΑ αλλά και του ΝΑΤΟ θα παρεμποδίζονται σοβαρά στην Ανατολική Μεσόγειο, τη Μέση Ανατολή και την Κεντρική Ασία. Ο στρατός των ΗΠΑ στη Τουρκία ανέρχεται σε 2.000 άτομα. Δεκάδες αεροπορικές και ραδιοεντοπιστικές δυνάμεις στο εσωτερικό της χώρας υποστηρίζουν τις αποστολές των ενόπλων δυνάμεων των ΗΠΑ (Department of Defense, 2018).

Κατά την άποψη των ΗΠΑ, «Η Τουρκία παραμένει παραγωγική στρατιωτική δύναμη σε πολλούς τομείς, ιδίως για τη θεμελίωση και την πρόσβαση, καθώς και βασικός συνεισφέρων σε αποστολές του ΝΑΤΟ». Τέλος, η στρατιωτική συνεισφορά της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ δεν πρέπει να υποτιμηθεί. Όσον αφορά το στρατιωτικό προσωπικό, η χώρα είναι ο μεγαλύτερος συνεισφέρων για τον ΝΑΤΟ, μετά τις ΗΠΑ. Οι τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις είναι περίπου 700.000. Η χώρα συμμετέχει ενεργά σε αποστολές του ΝΑΤΟ από το Αφγανιστάν μέχρι το  Κοσσυφοπέδιο. Πάνω από 500 τουρκικές στρατιωτικές αποστολές έχουν συμπορευτεί με άλλα συμμαχικά στρατεύματα στην αποφασιστική αποστολή υποστήριξης στο Αφγανιστάν. Τέλος, η Άγκυρα συνέβαλε 55 εκατομμύρια δολάρια για να τον Αφγανικό Εθνικό Στρατιωτικό Ταμείο, που συστάθηκε με το ΝΑΤΟ για τη χρηματοδότηση των αφγανικών δυνάμεων ασφαλείας και των θεσμικών οργάνων (NATO, 2018).

Η σημασία του ΝΑΤΟ για την Τουρκία

Παρόλο που ο Πρόεδρος Ερντογάν αμφισβητεί ανοιχτά το μέλλον της δραστηριοποίησης της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ, η επίσημη κατάσταση όπως αναφέρεται στην ιστοσελίδα του Υπουργείου Εξωτερικών είναι απολύτως σαφής. Η Συμμαχία παίζει κεντρικό ρόλο στην ασφάλεια της Τουρκίας, είναι «υψίστης σημασίας» και είναι «η πιο επιτυχημένη στρατιωτική συμμαχία στην ιστορία». Η Τουρκία θα συνεχίσει να φιλοξενεί τη διοίκηση δυνάμεων στην Ιστανμπούλ και στο πλαίσιο της νέας Δομής Διοίκησης του ΝΑΤΟ, η Αεροπορική Διοίκηση στη Σμύρνη θα αντικατασταθεί από χερσαία διοίκηση. Επιπλέον, η Τουρκία φιλοξενεί το κέντρο κατάρτισης Εταιρικής Σχέσης για την ειρήνη, το οποίο δημιουργήθηκε το 1998, στο πλαίσιο του τουρκικού Γενικού προσωπικού (Department of Defense, 2018). Όχι μόνο με λόγια αλλά και στην πράξη, η Τουρκία παραμένει σαφώς ενσωματωμένη στο ΝΑΤΟ, συμπεριλαμβανομένης της στρατιωτικής δομής διοίκησης (Zandee, 2019). Η Συμμαχία, παρά τη συνολική προβληματική κατάσταση από τότε που ο Πρόεδρος Trump έχει εισέλθει στο Λευκό Οίκο, είναι το μόνο διεθνές πλαίσιο που προσφέρει στη Τουρκία στρατιωτική βοήθεια σε περίπτωση που η χώρα τεθεί υπό επίθεση (Lockie, 2018). Αυτή η διαβεβαίωση – ακόμη και αν ένα σενάριο ένοπλης επίθεσης κατά της Τουρκίας είναι απίθανο – αποτελεί σημαντικό λόγο για τη συνέχιση της παραμονής της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ.

Στο παρελθόν, ο Πρόεδρος Ερντογάν πρότεινε να ενταχθεί η Τουρκία στον Οργανισμό Συνεργασίας της Σαγκάης, αλλά κυρίως ως εναλλακτική λύση για την ένταξη στην ΕΕ. Δε φαίνεται στην παρούσα συγκυρία να υπάρχει για αυτήν άλλη εναλλακτική λύση από το ΝΑΤΟ. Επιπλέον, η προσέγγιση του Προέδρου Ερντογάν με τον Πούτιν έχει απρόβλεπτες τροπές, αν και θα ήταν επιθυμητή για την υπηρέτηση των τουρκικών συμφερόντων, όπως η ενίσχυση του ρόλου της Άγκυρας ως περιφερειακής δύναμης και η αποσυμφόρηση των στρατιωτικών επιχειρήσεων στη Συρία. Η θετική σχέση με τη Μόσχα προσφέρει επίσης στον Ερντογάν ένα διαπραγματευτικό χαρτί που θα μπορούσε άνετα να χρησιμοποιηθεί εναντίον των δυτικών εταίρων και να ασκήσει πίεση (Lockie, 2018).

Η Ρωσία όμως δεν είναι στην παρούσα συγκυρία ένας βέβαιος και πάντα αξιόπιστος σύμμαχος. Η στήριξη του καθεστώτος Ασάντ και ο αυξημένος στρατιωτικός ρόλος της Μόσχας στην περιοχή δεν εξυπηρετούν τα τουρκικά συμφέροντα. Οι φτωχές οικονομικές και δημοσιονομικές προοπτικές της Τουρκίας θέτουν επίσης όρια στην αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων έναντι της Δύσης. Η χώρα διεξάγει το μεγαλύτερο μέρος του εμπορίου της με την Ευρώπη. Επίσης, από οικονομική-χρηματοοικονομική άποψη, η Ρωσία δεν προσφέρει καμία εναλλακτική λύση. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι η Τουρκία, η οποία δεν διαθέτει αξιόπιστη πηγή εναλλακτικής στρατιωτικής και οικονομικής στήριξης, θα πρέπει να προβεί σε συμφωνία με τις ΗΠΑ αργά ή γρήγορα (Reuters, 2016).

ΝΑΤΟ-Τουρκία: Ένα βήμα μπροστά

Η Βορειοατλαντική Συμμαχία έχει αντιμετωπίσει πολλές κρίσεις στα σχεδόν 70 χρόνια ύπαρξής της. Σήμερα, αμφισβητείται από ένα σύνθετο σύνολο προκλήσεων και απειλών από το εξωτερικό, αλλά και εξίσου από την έλλειψη εσωτερικής συνοχής. Η Τουρκία του Ερντογάν δεν είναι η μόνη πηγή, αλλά είναι σίγουρα σημαντική για τη δημιουργία εντάσεων εντός του ΝΑΤΟ. Για τη Συμμαχία, η υποβάθμιση της δημοκρατίας, της ατομικής ελευθερίας και του κράτους δικαίου στην Τουρκία δεν είναι το κύριο μέλημα. Υπάρχουν και άλλοι σύμμαχοι με αμφίβολο ιστορικό σχετικά με αυτές τις αξίες και τους κανόνες.

Δημοσίως, το ΝΑΤΟ θα παραμείνει σιωπηλό σχετικά με το θέμα, καθώς το συνολικό στρατηγικό συμφέρον της διατήρησης όλων των κρατών μελών του σε μια πολιτική-στρατιωτική οικογένεια είναι πιο σημαντικό. Η γεωγραφική θέση της Τουρκίας και η πολύτιμη συμβολή της χώρας στη Συμμαχία αποτελούν βασικούς παράγοντες που υποστηρίζουν τη συνέχιση της ύπαρξης της Τουρκίας ως μέλος. Ως εκ τούτου, είναι πολύ απίθανο οι σύμμαχοι του ΝΑΤΟ, ακόμη και εκείνοι με την πιο ταραγμένη σχέση με την Άγκυρα, να επιχειρηματολογήσουν για ένα ΝΑΤΟ χωρίς Τουρκία. Συνεπώς, για το εγγύς μέλλον τουλάχιστον, η Τουρκία θα παραμείνει κράτος μέλος του ΝΑΤΟ (Zandee, 2019).

Τα στρατηγικά-στρατιωτικά και οικονομικά συμφέροντά της εξυπηρετούνται σίγουρα καλύτερα με τη σύνδεση της με τη Δύση παρά από την αβέβαιη εν πολλοίς προσέγγιση με τη Ρωσία. Ωστόσο, οι σχέσεις μεταξύ Ουάσινγκτον και Άγκυρας καθώς και μεταξύ Τουρκίας και αρκετών ευρωπαϊκών χωρών φαίνεται ότι θα συνεχίσουν να διαβρώνουν τη σχέση ασφάλειας και άμυνας. Μια περαιτέρω «Ερντογανοποίηση» των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων θα επιταχύνει αυτή τη διαδικασία. Μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα, οι προοπτικές της σχέσης Τουρκίας-ΝΑΤΟ είναι μάλλον ζοφερές.

Συμπερασματικά

Το ίδιο το ΝΑΤΟ έχει πολύ λίγα περιθώρια ελιγμών: οποιαδήποτε παρέμβαση στις υποθέσεις της Τουρκίας θα είναι αντιπαραγωγική και θα βλάψει τις σχέσεις με την Άγκυρα. Η πιο σοφή προσέγγιση για τη Συμμαχία είναι να σιωπήσει δημοσίως και να ενισχύσει τους δεσμούς με τους Τούρκους αξιωματούχους και στρατιωτικούς, τόσο στην Άγκυρα όσο και στο εσωτερικό της οργάνωσης του ΝΑΤΟ.  Αυτό από μόνο του δεν θα λύσει την κρίση ΝΑΤΟ-Τουρκίας. Μια σημαντική εξέλιξη πρέπει να προέλθει από τη στροφή στη σχέση ΗΠΑ-Τουρκίας. Προς το παρόν, αυτό εξακολουθεί να φαίνεται να είναι μακριά στον ορίζοντα, καθώς και οι δύο πλευρές δε δείχνουν να έχουν διάθεση ουσιαστικής προσέγγισης (Zandee, 2019).

Για το εγγύς μέλλον, φαίνεται ότι το ΝΑΤΟ είναι πολύ σημαντικό για την Τουρκία, η οποία μάλλον θα έβλαπτε τον εαυτό της αναζητώντας μια εναλλακτική σε αυτή τη συγκυρία. Με αυτή την έννοια, η ανησυχητική δήλωση του Προέδρου Ερντογάν σχετικά με την πρόθεση της Τουρκίας «να αρχίσει να ψάχνει για νέους φίλους και συμμάχους» είναι κυρίως διπλωματικής φύσεως. Το ΝΑΤΟ προσφέρει τελικά στην Τουρκία ασφάλεια σε στρατιωτικούς όρους, αλλά πολιτικά η σχέση βρίσκεται σε ταραγμένα νερά. Αν και ένα διπλωματικό “διαζύγιο” δε δείχνει πιθανό να επέλθει, η Τουρκία και το ΝΑΤΟ δείχνουν να έρχονται σε αρκετές διαστάσεις, πράγμα που θα κάνει επίκαιρο και ενδιαφέρον το ζήτημα που μελετάμε και στο μέλλον.

Βιβλιογραφία

  • Bay, A. (2018, ), Erdogan’s Turkey and NATO, Strategika Hoover Institution.
  • The New York Times (2018), Erdogan: How Turkey Sees the Crisis With the U.S., The New York Times.
  • FY19 NDAA Sec 1282 Report, Department of Defense (2018, November 26th), Status of the U.S. Relationship with the Republic of Turkey – Unclassified Executive Summary.
  • Lockie, A. (2018), Turkey’s president threatened a major blow to the US – but Trump looks to have called his bluff, Business Insider.
  • NATO Press Release PR/CP(2018)091 (2018, July 10th) Defence Expenditure of NATO Countries (2011-2018),
  • NATO information on the Resolute Support Mission. Available here: link.
  • World News-Reuters (2016), Fed up with EU, Erdogan says Turkey could join Shanghai bloc
  • Zandee, D. (2019), CrisisAlert 1: Turkey and NATO – living apart together, Clingdael Report 2019.