Η Ασφαλειοποίηση της Αρκτικής: Ενεργειακές και Περιβαλλοντικές προεκτάσεις και προκλήσεις

υπό την επιμέλεια της Καλλιόπης Λένναξ,

από τους Νεφέλη Αθανασάκη, Στέφανος Ζώτος, Κωνσταντίνα Κουραχάνη, Αντωνία Κρυστάλλη, Μαίρη Λαμπροπούλου, Φωτεινή Μέντζου, Σοφία Σταθούλη, Σπύρος Τουλουπάκης.

υπό την επιστημονική επίβλεψη της Τζίνας Παναγοπούλου,Υποψήφια Διδάκτωρ Διεθνών Σχέσεων Πανεπιστήμιο Πειραιώς.

Η Μεθοδολογία.

Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι η εξέταση της περιοχής της Αρκτικής υπό το πρίσμα της θεωρίας της Ασφαλειοποίησης. Η συλλογιστική πορεία είναι επαγωγική, καθ’ ότι, εξετάζοντας τα επιμέρους ζητήματα που έχουν προκύψει στην περιοχή, καταλήγουμε σε ένα γενικό συμπέρασμα για όλη την περιοχή.

Υπόθεση εργασίας

Εάν οι εμπλεκόμενοι στην περιοχή δρώντες αντιμετωπίζουν ζητήματα ασφάλειας που σχετίζονται με την περιοχή της Αρκτικής και έχουν λάβει, ή είναι διατεθειμένοι να λάβουν, «υπερβολικά» μέτρα για να τα αντιμετωπίσουν, τότε σημαίνει ότι η περιοχή της Αρκτικής έχει ασφαλειοποιηθεί.

Τα ερευνητικά ερωτήματα ειναι:

 Αντιμετωπίζουν οι εμπλεκόμενοι στην περιοχή δρώντες ζητήματα ασφαλείας που απορρέουν από την περιοχή της Αρκτικής και για τα οποία έχουν λάβει ή είναι διατεθειμένοι να λάβουν «υπερβολικά» μέτρα;

Ποια ζητήματα σχετικά με την Αρκτική έχουν ασφαλειοποιηθεί;

Θεωρητικό πλαίσιο – Η θεωρία της Ασφαλειοποίησης

της Κωνσταντίνα Κουραχάνη.

Η θεωρία της Ασφαλειοποίησης στις διεθνείς σχέσεις αναπτύχθηκε για πρώτη φορά από τη Σχολή Σκέψης της Κοπεγχάγης στον τομέα σπουδών ασφαλείας, κατά βάση από τους Barry Buzan, Ole Waever και Jaap de Wilde, στο βιβλίο τους “Security: A New Framework for Analysis” (1998), και εντάσσεται στη γενικότερη θεωρία του Κονστρουκτιβισμού. Αναφέρεται στη μετατροπή ενός ζητήματος σε ζήτημα ασφαλείας, μέσω μιας διαδικασίας κατά την οποία ένας παράγοντας/δρων ισχυρίζεται ότι, ένας τομέας του απειλείται σοβαρά, ζητώντας το δικαίωμα να λάβει έκτακτα μέτρα για να αντιμετωπίσει αυτήν την απειλή και πείθοντας το ακροατήριο ότι δικαιολογείται μια υπερβολική συμπεριφορά που αγγίζει, ή και ξεπερνά, τα όρια της νομιμότητας για την αντιμετώπιση της απειλής (Buzan et al., 1998). Για παράδειγμα, μπορούμε να πούμε ότι το περιβάλλον ως θέμα έχει ασφαλειοποιηθεί, όταν η κοινή γνώμη είναι πεπεισμένη πως αυτό αποτελεί ζήτημα ασφαλείας ή και εθνικού συμφέροντος/επιβίωσης, δικαιολογώντας, έτσι, τα όποια υπερβολικά μέτρα αναχαίτισης του εκάστοτε κινδύνου. (van Munster, 2012).

^{Η θεσμική δομή της Αρκτικής} 

Χάρτης εδαφικών διεκδικήσεων των κρατών της Αρκτικής (©2019, Baker Vail.)

Η Αρκτική διαθέτει σημαντικούς φυσικούς πόρους και γεωπολιτική βαρύτητα πράγμα που σημαίνει ότι, η προστασία της μπορεί να αναχθεί σε ζήτημα ασφαλείας και να λάβει θεσμικές διαστάσεις. Στο πλαίσιο αυτό, το 1996, με τη Διακήρυξη της Οττάβα, τα οκτώ κράτη του Αρκτικού Κύκλου ίδρυσαν, το Αρκτικό Συμβούλιο, αρχικά ως περιφερειακό διακυβερνητικό όργανο με επίκεντρο «τη βιώσιμη ανάπτυξη και την περιβαλλοντική προστασία» (Arctic Council, 1996) στην περιοχή, που μετεξελίχθηκε, έπειτα, σε δρώντα της διεθνούς σκηνής, του οποίου οι αποφάσεις είναι δεσμευτικές για τα συμμετέχοντα κράτη.

Τα μόνιμα μέλη του είναι [Arctic Council, (n.d.)]:

1. Ο Καναδάς
2. Η Δανία με τη Γροιλανδία και τις Νήσους Φερόε

• Η Νορβηγία

1. Η Ρωσία
2. Οι ΗΠΑ
3. Η Ισλανδία

• Η Φινλανδία
• Η Σουηδία

Στα μόνιμα μέλη ανήκουν και 6 οργανώσεις, εκπροσωπώντας τις αυτόχθονες φυλές που ζουν στην Αρκτική. Αυτές διαθέτουν δικαίωμα ψήφου και πλήρη δικαιώματα στις ειλημμένες αποφάσεις, ενώ δύνανται να συμβουλεύουν τις εκάστοτε κυβερνήσεις. (Μπόση, 2018)

Ως παρατηρητές, στερούμενοι δικαιώματος ψήφου, συμμετέχουν 32 κράτη και οργανώσεις – ενδεικτικά: Κίνα, Ινδία, Ιαπωνία, Σιγκαπούρη, Νότια Κορέα, Ιταλία-, που δεσμεύονται να σέβονται τα δικαιώματα των μόνιμων κρατών μελών του Συμβουλίου και τη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας. Παράλληλα, στις διεθνείς οργανώσεις περιλαμβάνονται (ibid):

1. Το Ευρωαρκτικό Συμβούλιο του Μπάρεντς, που δημιουργήθηκε στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου ως σταθεροποιητικός παράγοντας της περιοχής.
2. Το Αρκτικό Στρατιωτικό Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα, που στοχεύει στην αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών προβλημάτων στην αρκτική περιοχή της νοτιοδυτικής Ρωσίας.

• Το Ερευνητικό Ινστιτούτο των Πόλων Σκοτ, που προωθεί την αποπυρηνικοποίηση της Αρκτικής και τη ναυτιλιακή δραστηριότητα στην περιοχή.

Επιπλέον, το Μάιο του 2008, τα πέντε παράκτια κράτη του Αρκτικού Ωκεανού, με τη Διακήρυξη του Ilulissat, αποφάσισαν να εντατικοποιήσουν τη συνεργασία τους, ενώ παράλληλα εξακολουθούν να συμμετέχουν και στο Αρκτικό Συμβούλιο. (ILULISSAT, 2008)

Θέματα συγκρουσης στην περιοχη

του Στέφανου Ζώτου,

Ο Αρκτικός Κύκλος αποτελεί την ιστορία μιας σαρωτικής γεωλογικής αλλαγής που επιταχύνει έναν, εξίσου σαρωτικό, γεωπολιτικό ανταγωνισμό. Η τήξη των πάγων εντατικοποιεί τις προσπάθειες των γειτνιαζόντων κρατών να επωμιστούν όσο το δυνατόν περισσότερα σχετικά οφέλη, πάντα και σε σύγκριση με τους υπόλοιπους. Οι ανάγκες των κρατών για ενέργεια αυξάνονται ραγδαία και η Αρκτική, ίσως, μετατραπεί σε νέο Ελ Ντοράντο.  Το μόνο σίγουρο είναι ότι κανένα κράτος δεν θα οπισθοχωρήσει, ενώ προσπαθεί να διασφαλίσει τα συμφέροντά του. (Μπόση, 2018)

Τα 5 παράκτια κράτη, με την υπογραφή της Διακήρυξης Ilulissat, δεσμεύονται να επιλύουν τις διαφορές τους ειρηνικά, με βάση το Δίκαιο της θάλασσας και τις αποφάσεις του Αρκτικού Συμβουλίου. Απολαμβάνουν 12 ναυτικά μίλια χωρικών υδάτων και 24 ναυτικά μίλια συνορεύουσας ζώνης. Επιπρόσθετα, τα παραλιακά κράτη μπορούν να κηρύξουν μια Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) 200 ναυτικών μιλίων από την ακτή, όπου έχουν το δικαίωμα να εκμεταλλευθούν τους φυσικούς πόρους. (TUFTS University, n.d.) Γενικά, οι ΑΟΖ και η υφαλοκρηπίδα είναι αποδεκτές, με εξαίρεση δύο μικρότερες περιοχές, οι οποίες για την Κίνα θα έπρεπε να αποτελούν αντικείμενο διεθνούς εκμετάλλευσης, ανεξαρτήτως της γεωγραφικής περιοχής των κρατών. Η τολμηρή αυτή θέση της Κίνας δείχνει ότι αντιλαμβάνεται την Αρκτική ως ένα διεθνές υδάτινο περιβάλλον, απαλλαγμένο από κυριαρχικά δικαιώματα των γεωγραφικά προσκείμενων κρατών, όπου ο πλούτος ανήκει σε όλους και τα δικαιώματα πρέπει να διανεμηθούν βάσει των προτεραιοτήτων κάθε κράτους. (TUFTS University, n.d.)

ΑΟΖ των κρατών του Αρκτικού Ωκεανού (Roston & Migliozzi, 2017).

Εντούτοις, το ενδεχόμενο έντασης ή σύρραξης στον Αρκτικό Κύκλο παραμένει ανοιχτό και, μολονότι τα κράτη δηλώνουν υπέρ της ειρηνικής επίλυσης των διαφορών, όλα τους είναι έτοιμα να υπερασπιστούν τα συμφέροντά τους πάση θυσία. Χαρακτηριστικά, το 2007, o Ρώσος βουλευτής, Artur Chilingarov, καταδύθηκε στον Βόρειο Πόλο, τοποθετώντας στο βυθό της θάλασσας τη ρωσική σημαία. Αυτό, φυσικά, δεν σημαίνει ότι ο Βόρειος Πόλος ανήκει στην Ρωσία, όπως αντίστοιχα η Σελήνη, με την σημαία του Apollo 11, δεν ανήκει στις ΗΠΑ. Παρόλα αυτά, η πράξη αυτή δημιούργησε εκ των πραγμάτων έναν ισχυρό συμβολισμό και αναστάτωσε τη διεθνή κοινότητα, αφού, όχι μόνο αποκαλύφθηκαν οι φιλοδοξίες της Ρωσίας στην περιοχή, αλλά ο ίδιος ο Αρκτικός Κύκλος ήρθε στο προσκήνιο της διεθνούς επικαιρότητας και επαναπροσδιορίστηκαν τα συμφέροντα των κρατών της περιοχής. (Μπόση, 2018) (Roston & Migliozzi, 2017)

Επιπλέον, είναι φανερό ότι επικρατούν διλήμματα ασφαλείας, αφού η αύξηση των αμυντικών δαπανών ενός κράτους προκαλεί αντίστοιχη αύξηση και στα υπόλοιπα κράτη, με το φόβο ότι ο ισχυρότερος μπορεί να τους βλάψει. (Μπόση, 2018)

Βύθιση Ρωσικής σημαίας στα Αρκτικά ύδατα, 2007 (Hoare, 2019).

Η Αρκτική είναι μάλλον αδύνατο να μετατραπεί σε μία αποστρατικοποιημένη ζώνη χωρίς συγκρούσεις. Στην περιοχή εξακολουθούν να διατηρούνται στρατιωτικές βάσεις, ενώ μάλιστα η Ρωσία, στη χερσόνησο Κόλα, διατηρεί βάση πυρηνικών κεφαλών. Επίσης, η επίλυση των συνοριακών διαφορών αποτελεί σημαντική διάσταση για το μέλλον της Αρκτικής, διότι ελλοχεύει ο κίνδυνος ένοπλης σύρραξης.

Συνεπώς, η εξέλιξη της Αρκτικής σε γεωγραφική περιοχή υψίστης σημασίας παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Η περιοχή καθίσταται εξαιρετικά υποσχόμενη, καθώς είναι πολύ πλούσια σε φυσικούς πόρους. Με την τήξη των πάγων, καθίσταται δυνατή η εκμετάλλευσή τους, καθώς και η δυνατότητα του διάπλου του Αρκτικού Ωκεανού, παρέχοντας συντομότερες οδούς προσέγγισης λιμανιών και προορισμών οικονομικού ενδιαφέροντος. (Μπόση, 2018) Τέλος, οι σχέσεις μεταξύ των εμπλεκόμενων δρώντων παρουσιάζουν δυναμικό κι όχι στατικό χαρακτήρα, καθώς διαρκώς αλλάζουν.

Χαρτογράφηση του ενργειακού ορυκτού πλούτου.

του Σπύρου Τουλουπάκη,

Αναμφίβολα, ένα από τα βασικά θύματα της κλιματικής αλλαγής έχει αποτελέσει ο Αρκτικός Κύκλος, ο οποίος σε ετήσια βάση χάνει όλο και μεγαλύτερες εκτάσεις πάγου. Εντούτοις, η τήξη αποτελεί ιδιαίτερα θετική εξέλιξη για ορισμένες χώρες που έχουν επίγνωση του ενεργειακού και ορυκτού Ελντοράντο που αποτελεί η Αρκτική.

Ειδικότερα, σύμφωνα με στοιχεία της Αμερικανικής Γεωλογικής Υπηρεσίας (USGS), εκτιμάται ότι στην Αρκτική υπάρχουν ανεξερεύνητα 90 δισεκατομμύρια βαρέλια πετρελαίου, καθώς και 1,66 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια φυσικού αερίου, ποσότητες που αντιστοιχούν στο 5,9% και  24,3% των παγκόσμιων γνωστών αποθεμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου αντίστοιχα. Η Αρκτική είναι επίσης πλούσια σε πλήθος πολύτιμων μετάλλων, με κύρια το χρυσάφι, το κοβάλτιο και τα διαμάντια. (Desjardins, 2016)

 

Εκτιμώμενα αποθέματα πετρελαίου στην Αρκτική (ibid)

Εκτιμώμενα αποθέματα φυσικού αερίου στην Αρκτική (ibid)

Λόγω της γεωγραφικής της θέσης, η Αρκτική περιοχή «αγγίζει» 8 χώρες, όμως μόλις 5 από αυτές (Καναδάς, Δανία, Νορβηγία, Ρωσία και ΗΠΑ) συνορεύουν με την Αρκτική θάλασσα και έχουν νομικό δικαίωμα διεκδίκησης τμημάτων εκείνης, σύμφωνα με το Δίκαιο της θάλασσας [King, (n.d.)]. Εντούτοις, σε εταιρικό επίπεδο, η δραστηριοποίηση είναι πολυεθνικού χαρακτήρα με εταιρείες, όπως οι ρωσικές Gazprom και Lukoil, η βρετανο-ολλανδική Shell, η αμερικανική ExxonMobil, να απασχολούνται στην εξόρυξη πετρελαίου και φυσικού αερίου και η ρωσική Severstall, η καναδική Teck, η αγγλο-αυστραλιανή RioTinto και όχι μόνο στην εξόρυξη των πολύτιμων μετάλλων. (Nordea, 2017)

Άλλα αποθέματα των χωρών της Αρκτικής (Desjardins, 2016).

Τέλος, όσον αφορά στην προσπελασιμότητα, η τήξη των πάγων πέραν του θησαυρού της Αρκτικής, διανοίγει, ή εκτιμάται ότι θα διανοίξει νέες θαλάσσιες οδούς από και προς την Αρκτική. Συγκεκριμένα, οι εκτιμώμενες θαλασσιες διαδρομές που πρόκειται να ανοίξουν είναι οι ακόλουθες (Alegre et al., 2015), (Shrada, 2019):

1. Transpolar Sea Route: θα διασχίζει τον Βόρειο Πόλο, όμως διαθέτει ακόμα πολύ δυνατό πάγο και δεν προβλέπεται να διανοιχθεί σύντομα.
2. Northwest Passage: διασχίζει τον Αρκτικό Ωκεανό του Καναδά και στο παρελθόν το έχουν διασχίσει εμπορικά πλοία χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα.

• Northern Sea Route: διασχίζει την αρκτική ακτή της Ρωσίας. Είναι η οδός με την ευκολότερη προσπελασιμοτητα, λειτουργική κυρίως τους θερινούς μήνες και εκτιμάται ότι θα διανοιχθεί πρώτη, μειώνοντας το ταξίδι μεταξύ Αν.Ασίας και Δ.Ευρώπης κατά 10-15 ημέρες.

1. Arctic Bridge Route: Συνδέει το ρωσικό λιμάνι του Murmansk με το Hudson Bay port of Churchill του Καναδά, ωστόσο, οι δυσμενείς καιρικές συνθήκες καθιστούν την οδό 8 μήνες το χρόνο ανενεργή.

Οι θαλάσσιες οδοί της Αρκτικής [Visual Capitalist, (n.d.)].

Η Συμπεριφορά και Δράση των εμπλεκόμενων Δρόντων.

από τις Μαίρη Λαμπροπούλου και Νεφέλη Αθανασάκη

Ακολούθως, θα αναλυθούν τα 5 παράκτια κράτη, όπως και η Ισλανδία, η οποία επιθυμεί να συγκαταλέγεται κι εκείνη σε αυτά. Επίσης, θα αναλυθούν ορισμένοι ακόμα δρώντες, όπως η Κίνα, η Μεγάλη Βρετανία, το ΝΑΤΟ και η Ε.Ε., η αναφορά των οποίων κρίνεται σημαντική, λόγω της μεγάλης σημασίας τους στην παγκόσμια ασφάλεια, οικονομία και γεωπολιτική.

Η Ισλανδία αποτελεί μέλος του Συμβουλίου, αλλά όχι ένα από τα παράκτια κράτη. [Jonsson, (n.d.)] Διατηρούσε στρατιωτική αμερικανική βάση έως το 2006, μετά την αποχώρηση της οποίας, δόθηκε βαρύτητα στις σχέσεις της με το ΝΑΤΟ, διατηρώντας, παράλληλα, συγκρατημένες σχέσεις και με τη Ρωσία. Έχει διμερείς, μη δεσμευτικές σχέσεις με την Νορβηγία, τη Δανία και τη Βρετανία, σχετικά με την ασφάλεια. (Ingimundarson, 2009) Η οικονομία της βασίζεται κυρίως στον τουρισμό και την αλιεία. Μεταξύ των παγετώνων που υποχωρούν λόγω της κλιματικής αλλαγής, στην Ισλανδία εντάσσεται το Vatnajökull, το μεγαλύτερο «παγοκάλυμμα» (ice cap) στην Ευρώπη. [Polarpedia.eu, (n.d.)]

Για τη Νορβηγία, μόνιμο μέλος του Συμβουλίου, η Αρκτική έχει ιδιαίτερη σημασία για την αλιεία και την ενέργεια. Για να διασφαλίσει τη σταθερότητα στην περιοχή, είναι μέλος του ΝΑΤΟ, με σημαντικές διμερείς συμφωνίες με την Ρωσία. (Norwegian Ministry of Foreign Affairs, 2006). Η Νορβηγία έχει τη διακυβέρνηση του αρχιπελάγους Σβάλμπαρντ στον Αρκτικό Ωκεανό, όπου σύμφωνα με την ομώνυμη Συνθήκη, τα εμπλεκόμενα κράτη επιτρέπεται να χρησιμοποιούν τους φυσικούς του πόρους και να διεξάγουν έρευνες. Εκτός από τη Νορβηγία, μόνο η Ρωσία αξιοποίησε τη ρήτρα προς οικονομικό της όφελος [Polarpedia, (n.d.)].

Η Δανία, με τη διακυβέρνηση που ασκεί στη Γροιλανδία, συγκαταλέγεται στα μόνιμα μέλη. Έχει επενδύσει στην εντατικοποίηση της συνεργασίας στην περιοχή, ενώ στο έδαφός της διατηρεί ακόμα πυρηνικά εξοπλισμένη αμερικανική στρατιωτική βάση. Είχε διαφορές με τον Καναδά, μέλος των «Arctic Five», σχετικά με τη νήσο Χανς, καθώς η νήσος αυτή, επηρεάζει την ΑΟΖ των κρατών ανάλογα με το πού ανήκει. [Atlas Obscura, (n.d.)] Τέλος, η χώρα συγκεντρώνει μεγάλο πληθυσμό των αυτοχθόνων Inuit, οι οποίοι και εκφράζουν έντονη δυσαρέσκεια απέναντι στις αποφάσεις της.

Το Ηνωμένο Βασίλειο  ξεκίνησε τη δράση του ως παρατηρητής το 1998, χωρίς δικαίωμα ψήφου, παρά μόνο με συμμετοχή σε κάποιες από τις συναντήσεις. Το ενδιαφέρον του για την περιοχή είναι οικονομικού, αλλά και περιβαλλοντικού χαρακτήρα. (Arctic-council.org, 2020) Τομείς ενδιαφέροντος αποτελούν, επίσης, η ασφάλεια, η ναυτιλία, ο τουρισμός και η πολιτική. (Μπόση, 2018) Διατηρεί ερευνητικές αποστολές και πυρηνικά υποβρύχια στα Αρκτικά ύδατα, ήδη από τον Ψυχρό Πόλεμο, έχοντας άρρηκτες σχέσεις με το ΝΑΤΟ και επιφυλάξεις απέναντι στη Ρωσία.

Από την Ευρωπαϊκή Ένωση, στο Αρκτικό Συμβούλιο συμμετέχουν η Δανία, η Σουηδία και η Φινλανδία, κάτι που της δίνει κάποια επιρροή στην περιοχή. Είχε υποβάλλει αίτηση ως «μόνιμος παρατηρητής», λόγω της μεγάλης αξίας της Αρκτικής. Την αίτηση αυτή «μπλόκαρε» ο Καναδάς, το 2009, διότι η Ε.Ε. είχε πρωτύτερα απαγορεύσει καθολικά την εισαγωγή γούνας και κρέατος φώκιας. (Phillips, 2009) Η Ιταλία, η Γερμανία, η Ισπανία, η Ολλανδία και η Πολωνία συμμετέχουν, επίσης, ως παρατηρητές μεμονωμένα. (Cáp, 2019)

Ρωσικό παγοθραυστικό (Chapple, 2020).

Η Ρωσία, ούσα η μεγαλύτερη αρκτική δύναμη, κατέχει το μεγαλύτερο στόλο παγοθραυστικών στην περιοχή, ενώ αποτέλεσε την πρώτη δύναμη που δημιούργησε πλοίο αρκετά δυνατό, το «Γέρμακ», ώστε να σπάσει τον πάγο της, το 1899. Το 1957, με το «Λένιν», η Ρωσία έγινε και παραμένει η πρώτη χώρα με πυρηνικά παγοθραυστικά. Είκοσι χρόνια μετά, το ρωσικό «Άρκτικα» ήταν το πρώτο που έφτασε στον Βόρειο Πόλο. Η ρωσική πολιτική στην περιοχή στοχεύει στην πλήρη εκμετάλλευση της διαδρομής της Βόρειας Θάλασσας, με αποτέλεσμα να αναβαθμίζει τις στρατιωτικές βάσεις, τον εξοπλισμό, τον βόρειο στόλο, τα αεροδρόμια και τα αμυντικά συστήματα στην περιοχή, στρατιωτικοποιώντας την και επιβάλλοντας, παράλληλα, όρους για το πέρασμα ξένων δυνάμεων από την περιοχή. Οι ναυτικές κινεζικές δυνάμεις λειτουργούν στη Βόρεια Θάλασσα σε συνεργασία με τις ρωσικές, με σκοπό την εκμετάλλευση της περιοχής για να επιτύχουν συντομότερες εμπορικές συναλλαγές, συνεργασία που προκαλεί ανησυχίες σε Η.Π.Α και ΝΑΤΟ. (Aliyev, 2019), (Chapple, 2020)

Στο ΝΑΤΟ εντάσσονται 4 από τα 5 κράτη των Arctic Five. Προσδοκά στην υιοθέτηση κοινής στρατηγικής περιορισμού των ρωσοκινεζικών πολιτικών. Παρατηρείται, όμως, πόλωση (Boulégue, 2018)  στο εσωτερικό του, καθώς, μεταξύ άλλων, τόσο ο Καναδάς, όσο και η Ρωσία, που δεν είναι μέλος, τάσσονται κατά της επέμβασής του στο αρκτικό ζήτημα. Αυτό συμβαίνει διότι, τυχόν εμπλοκή της συμμαχίας στην περιοχή συνεπάγεται επιπλέον χώρες που θα θελήσουν να εκμεταλλευτούν την Αρκτική.

Ο Καναδάς, μέλος των «Arctic Five» με στρατηγικά συμφέροντα στην περιοχή, χρησιμοποιεί την Αρκτική έκταση ως ζώνη προστασίας από εχθρούς. (Μπόση, 2018) Κατά συνέπεια, προτιμά τη λήψη αποφάσεων που αφορούν την Αρκτική από το διακυβερνητικό Αρκτικό Συμβούλιο, κι όχι το ΝΑΤΟ (Cross, 2019), (Canadainternational.gc.ca, 2018), (Charron, 2017).

Οι ΗΠΑ έχουν συνοριακές διαφορές με τη Ρωσία και αντιδράσεις απέναντι στην Κίνα. Αποτέλεσαν τροχοπέδη στην απόπειρα της Κίνας να χτίσει αεροδρόμιο και να επενδύσει στον επιστημονικό και στρατιωτικό τομέα στην Γροιλανδία, προχωρώντας στην υπογραφή μνημονίου κατανόησης με την Γροιλανδία (Shi & Lanteigne, 2019). Επιπλέον, ο Υπουργός Εξωτερικών των Η.Π.Α., Μάικ Πομπέο, προειδοποίησε για την κινεζική απειλή στην Αρκτική, καθώς το Πεκίνο ανακοίνωσε πως θα ακολουθήσει τον πολικό δρόμο του μεταξιού. (Goldstein, 2019) Εν τω μεταξύ, οι Η.Π.Α. έχουν στην κατοχή τους δύο παλιά και αναξιόπιστα παγοθραυστικά, και δεδομένης της αύξησης της κινεζικής δύναμης στο Βορρά, η χώρα οφείλει να ενδυναμώσει την αρκτική της παρουσία (ibid), (Kuo, 2019).

Τέλος, η Κίνα επιδιώκει πρόσβαση στους πόρους για οικονομική ανάπτυξη και ενίσχυση των εμπορικών σχέσεων, εντούτοις δραστηριοποιείται προσεκτικά για να μην εντείνει τη δυσαρέσκεια των άλλων δρώντων (Kuo, 2019).

Κλιματική αλλαγή: εξάντληση πόρων και συνέπειες

της Αντωνίας Κρυστάλλη,

Το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής στον Αρκτικό Κύκλο είναι αισθητό, λόγω της αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη. Η τήξη των πάγων, εκτός από οικονομική ευκαιρία, συνιστά και ζήτημα διεθνούς ασφάλειας.  Ειδικότερα, η θερμοκρασία στην Αρκτική παρουσιάζει μεγάλη αύξηση από το 1980 έως και σήμερα. Ενδεικτικά, η θερμοκρασία στο βορειότερο τμήμα της Ρωσίας έφτασε τους 7.7^o C, κατά το 2019, σε αντίθεση με τους 0.3^o C του προηγούμενου έτους. (Desdemona Despair, 2020)

Διακυμάνσεις αρκτικών θερμοκρασιών, 1958-2019 (ibid)

Αντίθετα, δορυφορικές εικόνες δείχνουν πως το 2019 παγετώνες κάλυπταν μικρότερη επιφάνεια της Αρκτικής, συγκριτικά με το 1980.

Έκταση καλυπτόμενη από πάγο, 1981 (Schindler, 2020)

Έκταση καλυπτόμενη από πάγο, 2019 (ibid)

Η τήξη των παγετώνων, συνέπεια των υψηλών θερμοκρασιών, συνιστά απειλή, διότι περιοχές όπως η Ανταρκτική, η Σιβηρία και ο Καναδάς θα βιώσουν ακραία καιρικά φαινόμενα, που θα έχουν ως αποτέλεσμα την υποχώρηση του εδάφους, πλούσιου σε μεταλλεύματα, τα οποία αποτελούν πηγή ενέργειας και πρώτη ύλη για πολλές βιομηχανίες στα βόρεια κυρίως κράτη (The Ocean Portal Team, 2018).

Ταυτόχρονα, η τήξη των πάγων θα προκαλέσει την περαιτέρω άνοδο της θερμοκρασίας, καθώς οι παγετώνες αντανακλούν ηλιακή ενέργεια πίσω στο Διάστημα (Potenza, 2018), και απορροφούν μεγάλες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα, χάρη στους μικροοργανισμούς, άλγη και ζωοπλαγκτόν, που βρίσκονται στο εσωτερικό (Damon & Laine, 2019). Η απουσία των μικροοργανισμών προκαλεί αλυσιδωτές επιπτώσεις, αφού αυτοί αποτελούν τη βάση της τροφικής αλυσίδας της πανίδας του Αρκτικού Κύκλου, με τις συνολικές ποσότητες ψαριών να μειώνονται, επηρεάζοντας, αφενός, τον τομέα της αλιείας, κύρια πηγή εσόδων για ορισμένα παράκτια κράτη, δυσχεραίνοντας, αφετέρου, την επιβίωση των αυτοχθόνων που βασίζονται στο κυνήγι και την αλιεία (ibid), (Μπόση, 2018). Σε κίνδυνο τίθεται, τέλος, και η επιβίωση της άγριας ζωής, λόγω των ανθρώπινων επεμβάσεων στο φυσικό περιβάλλον.

Ρύπανση/Μόλυνση των υδάτων και συνέπειες

της Φωτεινής Μέντζου,

Η αντίληψή μας για την περιοχή της Αρκτικής είναι ότι, λόγω της απόστασής της από τα βιομηχανικά κέντρα, παραμένει ανεξάρτητη από τις επιπτώσεις της ρύπανσης. Ωστόσο, μέσω μιας διαδικασίας, γνωστής ως διασυνοριακή ρύπανση, η Αρκτική είναι ο αποδέκτης ρύπων που πηγάζουν από χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά.

Μεγάλες ποσότητες ρύπων εισχωρούν στην ατμόσφαιρα, τις λίμνες, τα ποτάμια και τους ωκεανούς σε καθημερινή βάση. Τα τελευταία 20 χρόνια, οι επιστήμονες έχουν εντοπίσει μια συνεχώς αυξανόμενη ποικιλία τοξικών ρύπων στο Βορρά, συμπεριλαμβανομένων των φυτοφαρμάκων από τη γεωργία, των χημικών και των βαρέων μετάλλων από τη βιομηχανία, ακόμη και ραδιενεργών εκρήξεων από το Τσέρνομπιλ. Αυτές οι ουσίες έχουν εισβάλει σε διάφορα οικοσυστήματα ανά τον κόσμο, αλλά είναι ιδιαίτερα ανησυχητικές στην Αρκτική.

Πολλά ποτάμια εκβάλλουν στον Αρκτικό Ωκεανό, αποτελώντας συχνά πηγή ρύπανσης, λόγω των πλαστικών που μεταφέρουν. Το πρόβλημα έγκειται στο γεγονός ότι τα πλαστικά «παγιδεύονται» στον πάγο. (Knapton, 2017) Παράλληλα, λόγω των ακραίων συνθηκών στην Αρκτική, συμπεριλαμβανομένου του μειωμένου ηλιακού φωτός, της εκτεταμένης κάλυψης πάγου και των χαμηλών θερμοκρασιών, οι ρύποι καταστρέφονται πολύ πιο αργά από ό, τι σε θερμότερα κλίματα (Knapton, 2017), [Scholastic.com, (n.d.)].

Μία νέα προοπτική που «ευνοείται» εξαιτίας την υπερθέρμανσης του πλανήτη είναι αυτή της ναυσιπλοΐας κατά μήκος της Αρκτικής. Στην παρούσα χρονική περίοδο ο διάπλους της περιοχής καθίσταται εφικτός εποχικά και για συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Ωστόσο, ο κίνδυνος μόλυνσης των υδάτων από αυτή τη δραστηριότητα είναι υψηλός και δικαιολογεί τις ορισμένες απαγορεύσεις. Επιπλέον, εκτός από τις εντάσεις για τις περιβαλλοντικές προκλήσεις, αρκετά κράτη της Αρκτικής, και κυρίως οι ΗΠΑ, ανησυχούν για τις φιλοδοξίες και τις προθέσεις της Ρωσίας, σε συνεργασία με το μη αρκτικό κράτος που συμμετέχει όλο και περισσότερο στην περιοχή: την Κίνα. (Roston, 2017)

Η Κίνα δημοσίευσε τη δική της στρατηγική για την Αρκτική τον Ιανουάριο του 2018, παρουσιάζοντας το ενδιαφέρον της για την περιοχή και επενδύει ολοένα και περισσότερο σε έργα υποδομής και ενέργειας στην Αρκτική, όπως το έργο Yamal LNG (επιχείρηση υγροποίησης φυσικού αερίου) αλλά και επιχορηγώντας παράκτιες περιοχές της Ρωσίας προκειμένου να επιταχυνθεί το ενδεχόμενο της ναυσιπλοΐας. Με αυτή την κίνηση εντείνει την ήδη τεταμένη ατμόσφαιρα μεταξύ Ρωσίας και ΝΑΤΟ, σχετικά με τα περιβαλλοντικά ζητήματα. (Ellyatt, 2019)

Με την ενίσχυση της ναυτιλίας στον Αρκτικό Ωκεανό, η απειλή για το εύθραυστο θαλάσσιο περιβάλλον αυξάνεται συνεχώς. Μολονότι είναι γενικά αποδεκτή η εφαρμογή ενιαίων προτύπων για την αντιμετώπιση της θαλάσσιας ρύπανσης, χρειάστηκε πολύς χρόνος για την υιοθέτηση αυστηρότερων μέτρων στον πολικό κώδικα. Αυτό, διότι την περιοχή διεκδικούν πολλά έθνη με αντικρουόμενα συμφέροντα.

Το 2009, προτάθηκε μια προσέγγιση σχετικά με τα μέτρα πρόληψης της ρύπανσης. Επιβλήθηκαν αυστηροί περιορισμοί στην εξόρυξη πετρελαϊκών και γενικότερα θαλάσσιων κοιτασμάτων και απαίτηση ειδικής επεξεργασίας των λυμάτων πριν την απόρριψή τους. Προβλέπονταν, επίσης, μέτρα σε σχέση με τη χρήση ορυκτών καυσίμων και τη ναυσιπλοΐα ξένων χωρών. Μερικές από αυτές τις προτάσεις τέθηκαν σε εφαρμογή τo Μάιο του 2015. Συμφωνήθηκε, ταυτόχρονα, απαγόρευση απόρριψης θρυμματισμένων και απολυμασμένων λυμάτων στα πολικά ύδατα, εκτός εάν πραγματοποιείται σε απόσταση μεγαλύτερη των 3 ναυτικών μιλίων από τον πάγο, ενώ απόρριψη σκουπιδιών στη θάλασσα επιτρέπεται μόνο σε απόσταση μεγαλύτερη των 12 ναυτικών μιλίων, όταν είναι απόβλητα τροφίμων. (Roston, 2017)

Πιθανές επενδύσεις και εκτιμώμενο κόστος ανά χώρα. (ibid)

Συμπεράσματα

της Σοφίας Σταθούλη,

Είναι φανερό πως η Αρκτική περιοχή έχει ασφαλειοποιηθεί, νομιμοποιώντας, έτσι, τα μέτρα διαφύλαξης των κρατικών συμφερόντων. Ωστόσο, η σύγκρουση συμφερόντων μεταξύ των εμπλεκόμενων κρατών, που εποφθαλμιούν τον ανεκμετάλλευτο πλούτο της, είναι αδύνατον να εξαλειφθεί, καθώς διακυβεύονται ποικίλα γεωπολιτικά συμφέροντα και οι ανταγωνισμοί των κρατών οξύνονται όλο και περισσότερο.

Βέβαια, το νομικό δικαίωμα στην εκμετάλλευση της Αρκτικής έχουν μόνο 5 (Καναδάς, Δανία, Νορβηγία, Ρωσία και ΗΠΑ) από τα 8 κράτη-μέλη του Αρκτικού Συμβουλίου, όπως ορίζεται με βάση το Δίκαιο της Θάλασσας. Επιπλέον, η Ισλανδία, η Μεγάλη Βρετανία και η Δανία, επιδιώκουν να αναπτύξουν την τουριστική, αλιευτική, εμπορική, οικονομική και ναυτιλιακή τους δραστηριότητα στην περιοχή της Αρκτικής και να εξασφαλίσουν την ασφάλεια της περιοχής και την προστασία του Αρκτικού οικοσυστήματος. Η Ρωσική υπερδύναμη, η Νορβηγία και ο Καναδάς διατηρούν μεγαλεπήβολα σχέδια. Ωστόσο, πλέον, ανησυχητική θεωρείται η όλο και μεγαλύτερη ανάμειξη της Κίνας, η οποία χωρίς να αποτελεί μέλος του Αρκτικού Συμβουλίου και να δικαιούται την εκμετάλλευση των Αρκτικών εδαφών, εξαπλώνει όλο και περισσότερο τις δραστηριότητές της σε εκείνα τα μέρη.

Η παραπάνω συγκρουσιακή κατάσταση για το κυνήγι του Αρκτικού «χρυσόμαλλου δέρατος» θυμίζει γεγονότα Ψυχρού Πολέμου, με πρωτοστάτες πάλι τη Ρωσία και τις ΗΠΑ. Τα γεωπολιτικά, οικονομικά, ενεργειακά και περιβαλλοντικά συμφέροντα που διακυβεύονται από την επικράτηση ενός ή περισσότερων κρατών δεν αφήνουν τα κράτη να προβούν σε «κατάπαυση του πυρός». Αυτό αποδεικνύεται χαρακτηριστικά από το ότι επιτρέπεται σε ένα κράτος, όπως η Κίνα, χωρίς νομικά να το δικαιούται, να έχει βλέψεις εκμετάλλευσης του ορυκτού πλούτου και του διάπλου του Αρκτικού Ωκεανού. Δεδομένης μάλιστα, της «αιώνιας κόντρας» μεταξύ Ρωσίας και ΗΠΑ, και εφόσον η Ρωσία έχει συνασπιστεί με την Κίνα, εγείρονται ανησυχίες σχετικά με την έκβαση και τις διαστάσεις του ανταγωνισμού.

Η Ασφαλειοποίηση της Αρκτικής, επομένως, επαληθεύει την Υπόθεση Εργασίας της παρούσας ανάλυσης, αποδεικνύοντας πως οι φυσικοί πόροι και ο διάπλους συνιστούν τα δύο βασικά ασφαλειοποιημένα ζητήματα.

Συμπερασματικά, η επικρατούσα κατάσταση στην Αρκτική χρήζει προσοχής σε περιβαλλοντικό, αμυντικό και οικονομικό επίπεδο, καθώς, αν επικρατήσει το «δίκαιο της πυγμής», τότε ένα ήδη ισχυρό κράτος, όπως η Ρωσία ή η ΗΠΑ θα αναδειχθεί σε κράτος- κολοσσό, ενισχύοντας την άδικη κατανομή του πλούτου και πυροδοτώντας και σε άλλα πεδία δραστηριότητας τις υπάρχουσες τεταμένες διακρατικές σχέσεις. Άλλωστε, αν δεν υπάρξει συνεργασία μεταξύ των κρατών, τότε η περιβαλλοντική καταστροφή θα είναι πιο κοντά από όσο πιστεύουμε, εφόσον η ένταση και ο σκληρός ανταγωνισμός αποκλείουν τη συνεργασία και την πρόοδο.

Βιβλιογραφία

1. Buzan, Β., Waever, Ο., de Wilde, (1998). Security: A New Framework for Analysis. (ebook) Lynne Rienner Publishers, Bouldrer & London. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
2. van Munster, R. (2012). Securitization in “International Relations”. Oxford Bibliographies, Oxford: Oxford University Press, DOI: 10.1093/OBO/9780199743292-0091. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
3. Baker Vail, (2017). Northpole Territory Claims Map. [image] Small World Maps. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
4. Arctic Council, Declaration on the Establishment of the Arctic Council. Joint Communique of the Governments of the Artic Countries on the Establishment of the Artic Counsil, Ottawa, Canada. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
5. Arctic Council. (n.d.). Permanent participants. Artic-counsil.org. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
6. Μπόση, Μ. (2018). Οι Όψεις Της Διεθνούς Ασφάλειας. Εκδ. Ποιότητα, Βάρη Αττικής.
7. (2008). Declaration Adopted in Ilulissat, Greenland on 28 May 2008. Arctic Ocean Conference. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
8. TUFTS University. (n.d.) The arctic and the LOSC. Law of the Sea; A policy primer. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
9. Roston, Ε. & Migliozzi, B. (2017). How a Melting Arctic changes everything; Part II: The Political Artic. com. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
10. Hoare, C. (2019). North Pole: How Russian submarine planted flag below Arctic waters in territoty claim. Daily Express. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
11. Desjardins, J. (2016). The Energy and Mineral Riches of the Arctic. Visual Capitalist. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
12. King, H. (n.d.). Oil and Natural Gas Resources of the Arctic.com. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
13. (2017). Analyses of Key Companies having Business Operations in the Arctic. Insights.nordea.com. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
14. Alegre, M., Donzelli, G., Farhat, A., Hansen, H., Horwich, K., Li, Y., Tuozzolo, M., Zhou, Q. (2015) Challenges and Opportunities Of Oil And Gas Investment In The Arctic. Columbia University graduate students; Capstone Workshop at the School of International and Public Affairs; Barclays. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
15. (2019). What is Arctic Bridge Sea Route?. Marine Insight. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
16. Visual Capitalist. (n.d.). Breaking the ice – Mapping a shaping Arctic. [image] [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
17. Jonsson, F. (n.d.). Iceland. Arctic-council.org. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
18. Ingimundarson, V. (2009). Iceland’s Post-American Security Policy, Russian Geopolitics and The Arctic Question. The RUSI Journal, 154(4), pp.74-80, DOI: 10.1080/03071840903216510. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
19. eu. (n.d.). Ισλανδία. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
20. Norwegian Ministry of Foreign Affairs. (2006). The Norwegian Government’s High North Policy. no, p.5. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
21. (n.d.). Συνθήκη Του Σβάλμπαρντ. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
22. Atlas Obscura. (n.d.). Hans Island. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
23. Arctic-council.org. (2020). Interview with Arctic Council Observer: United Kingdom. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
24. Phillips, L. (2009). Arctic Council Rejects EU’s Observer Application. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
25. Cáp, J. (2019). The Arctic: What Are The EU’s Interests In This Rapidly Changing Region? The New Federalist; Eurosorbonne journal. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
26. Chapple, A. (2020). How Russia’s Icebreakers Came To Dominate The Frozen Seas. org. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
27. Aliyev, N. (2019). Russia’s Military Capabilities in the Arctic. ee. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
28. Boulégue, M. (2018). NATO Needs A Strategy For Countering Russia In The Arctic And The Black Sea. Chatham House. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
29. Cross, T. (2019). The NATO Alliance’s Role in Arctic Security. The Maritime Executive [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
30. gc.ca. (2018). The Canadian Arctic; Canadian High Commission in London focuses on Canada’s Arctic. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
31. Charron, A. (2017). NATO, Canada and the Arctic. Canadian Global Affairs Institute [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
32. Shi, M. & Lanteigne, M. (2019). A Cold Arena? Greenland As A Focus Of Arctic Competition. Thediplomat.com. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
33. Goldstein, L. (2019). What Does China Want With The Arctic?. The National Interest. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
34. Kuo, M. (2019). NATO-China Council: Now Is The Time.com. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
35. Kuo, M. (2019). The US and China’s Arctic Ambitions.com. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
36. Desdemona Despair, (2020). 2019 was hottest year on record in Russia, 2nd hottest in Arctic Circle. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
37. Schindler, T. (2020). Annual Arctic sea ice minimum 1979-2019 with area graph. NASA Scientific Visualization Studio. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
38. The Ocean Portal Team. (2018). Sea level rise. Ocean, find your blue. si.edu. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
39. Potenza, A. (2018). Here’s what vanishing sea ice in the Arctic means for you. The Verge. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
40. Damon, A. & Laine, B. (2019). Arctic melt: Threat beneath the ice. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
41. Knapton, S. (2017). Plastic waste now polluting Arctic Ocean, scientists find. The Telegraph. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
42. com. (n.d.). Arctic Pollution. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
43. Roston, E. (2017). How a melting Arctic changes everything; Part III: The Economic Arctic. Bloomberg.com. [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].
44. Ellyatt, H. (2019). Russia is dominating the Arctic, but it’s not looking to fight over it. CNBC [online] Διαθέσιμο εδώ [Accessed on 03^rd April 2020].