της Σοφίας Σταθούλη,

Τις τελευταίες δεκαετίες, τα περιβαλλοντικά προβλήματα βρίθουν και οι συνακόλουθες παραβιάσεις του περιβαλλοντικού δικαίου είναι η μία σοβαρότερη από την άλλη. Κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως η Ελλάδα, η Ισπανία, η Ρουμανία, και η Μάλτα αποτελούν μερικά μόνο παραδείγματα χωρών που έχουν προβεί σε παραβιάσεις του ευρωπαϊκού περιβαλλοντικού δικαίου. (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2019) Σε τέτοιες περιπτώσεις παραβίασης οδηγιών της Ε.Ε. ακολουθείται μια συγκεκριμένη διαδικασία. Αρχικά, εντοπίζεται το πρόβλημα το οποίο μπορεί να είναι η εσφαλμένη ή ελλιπής μεταφορά και ενσωμάτωση των ενωσιακών κανόνων της Ε.Ε. στο εκάστοτε εθνικό δίκαιο ή ακόμη, και η καθόλου μεταφορά των κανόνων αυτών. Έπειτα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει την αρμοδιότητα να αποστείλει προειδοποιητική επιστολή στο εν λόγω κράτος-μέλος που προέβη στην παραβίαση της οδηγίας και στη συνέχεια, το οικείο κράτος-μέλος πρέπει να στείλει/γνωστοποιήσει τις αλλαγές που έχει δεσμευτεί να κάνει στο εθνικό του δίκαιο με βάση την οδηγία της Ε.Ε.. Αν ούτε αυτό ευοδώσει, τότε η Επιτροπή του στέλνει αιτιολογημένη γνώμη, δίνοντας προθεσμία κάποιων μηνών ή και χρόνων για περάτωση του περιεχομένου της οδηγίας. Εν τέλει, αν δεν υπάρξει ούτε με αυτό το επιθυμητό αποτέλεσμα, τότε η Επιτροπή παραπέμπει το κράτος αυτό στο Δ.Ε.Ε. (Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης) , ώστε να του επιβληθεί η αρμόζουσα κύρωση . (Πλιάκος Α., 2018)

Ειδικότερα , η Μάλτα κλήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση να ευθυγραμμίσει την εθνική της νομοθεσία με τη νέα ενωσιακή νομοθεσία για τα βέλτιστα από πλευράς κόστους επίπεδα των ελάχιστων απαιτήσεων ενεργειακής απόδοσης (Οδηγία 2011/92/ΕΕ). Η οδηγία αυτή εξασφαλίζει ότι τα δημόσια και τα ιδιωτικά έργα θα αξιολογούνται ως προς τις επιπτώσεις τους στο περιβάλλον πριν από τη χορήγηση άδειας. Τον Απρίλιο του 2014, το εν λόγω κράτος-μέλος επικαιροποίησε την εθνική του νομοθεσία, ενσωματώνοντας την οδηγία της Ε.Ε., μειώνοντας το διοικητικό φόρτο και βελτιώνοντας το επίπεδο προστασίας του περιβάλλοντος, καθιστώντας, παράλληλα, τις επιχειρηματικές αποφάσεις σχετικά με τις δημόσιες και τις ιδιωτικές επενδύσεις πιο σωστές, προβλέψιμες και βιώσιμες. Συγκεκριμένα, η παράβαση της Μάλτας  αφορά στην πλημμελή μεταφορά των απαιτήσεων για την ενημέρωση και τη διαβούλευση με το κοινό στο πλαίσιο της διαδικασίας εκτίμησης περιβαλλοντικών επιπτώσεων και τις εθνικές διατάξεις που μεταφέρουν πλημμελώς τις απαιτήσεις σχετικά με το περιεχόμενο της άδειας. (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2018)

Η Ισπανία, από την άλλη, μετέφερε στο εθνικό της δίκαιο ορθά τους ενωσιακούς κανόνες ενεργειακής απόδοσης, παραβιάζοντας την Οδηγία 2012/27/ΕΕ. Η εν λόγω οδηγία θεσπίζει κοινό πλαίσιο μέτρων για την προώθηση της ενεργειακής απόδοσης, με σκοπό να εξασφαλιστεί η επίτευξη του στόχου της Ε.Ε. όσον αφορά στην ενεργειακή απόδοση των κρατών-μελών της έως το 2020. Τον Οκτώβριο του 2012, τα κράτη-μέλη συμφώνησαν ότι όλες οι χώρες της Ε.Ε. υποχρεούνται να χρησιμοποιούν την ενέργεια πιο αποδοτικά σε κάθε στάδιο της ενεργειακής αλυσίδας, από την παραγωγή έως την τελική κατανάλωση. Δόθηκε στην Ισπανία χρονικό περιθώριο 2 μηνών για να απαντήσει στα επιχειρήματα της Επιτροπής. Άλλο ένα παράπτωμα της Ισπανίας αποτελεί το γεγονός ότι δεν τηρεί τις οριακές τιμές του διοξειδίου του αζώτου (NO2), παραβιάζοντας έτσι το Ευρωπαϊκό Δίκαιο. Οι σημερινές αποφάσεις αποτελούν μέρος της ενισχυμένης δράσης της Επιτροπής για συνεργασία με τα κράτη-μέλη, με σκοπό την προστασία της υγείας των πολιτών από την κακή ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα, όπως περιγράφεται στην ανακοίνωση της Επιτροπής του Μαΐου 2018 με τίτλο «Μια Ευρώπη που προστατεύει: Καθαρός αέρας για όλους»(Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2018). Τα πλέον πρόσφατα δεδομένα που υπέβαλε η Ισπανία για την ποιότητα του αέρα επιβεβαιώνουν τη συστηματική παραβίαση των κανόνων της Ε.Ε. για τις τιμές του διοξειδίου του αζώτου (NO2), οι οποίες είναι νομικά δεσμευτικές από το 2010. Σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος, σχεδόν 9.000 πρόωροι θάνατοι στην Ισπανία οφείλονται στο NO2 ετησίως.

Η Ισπανία παραβίασε, επίσης, την οδηγία 2009/147/ΕΚ για την προστασία του τρυγονιού. Το τρυγόνι ήταν κάποτε ένα πολύ κοινό πτηνό που ζούσε σε γεωργικές εκτάσεις, αλλά σήμερα βρίσκεται υπό απειλή, γεγονός που καταδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο οι πιέσεις από τη γεωργία και τη θήρα συμβάλλουν στην απώλεια της βιοποικιλότητας. Το εν λόγω είδος χαρακτηρίζεται «ευάλωτο» στον Ευρωπαϊκό Κόκκινο Κατάλογο για τα πτηνά. Σύμφωνα με την οδηγία, τα κράτη-μέλη πρέπει να διασφαλίζουν ότι τα τρυγόνια έχουν επαρκείς οικοτόπους, ότι οι οικότοποι αυτοί προστατεύονται με επαρκείς νομικές διασφαλίσεις και η διαχείρισή τους γίνεται με γνώμονα τις οικολογικές ανάγκες των ειδών, καθώς και ότι η θήρα πραγματοποιείται μόνον όταν είναι βιώσιμη. Η Ισπανία φιλοξενεί πάνω από τον μισό αναπαραγωγικό πληθυσμό στην Ε.Ε.. Ως εκ τούτου, η Ισπανία έχει τεράστια βαρύτητα στη διατήρηση αυτού του είδους. Κατά την περίοδο 1996-2016, ο πληθυσμός αυτού του είδους μειώθηκε στην Ισπανία κατά 40 % . (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2018)

Στην Ανατολική Ευρώπη, η Ρουμανία δεν εξάλειψε τους  περιορισμούς σχετικά με το εμπόριο φυσικού αερίου μεταξύ των κρατών-μελών, όπως απαιτείται από τους Ενωσιακούς κανόνες για την εσωτερική αγορά φυσικού αερίου, άρθρα 35 και 36 της ΣΛΕΕ και οδηγία 2009/73/ΕΚ. Τον Ιούλιο του 2014, η Επιτροπή απέστειλε αιτιολογημένη γνώμη στις ρουμανικές αρχές, επειδή η εθνική νομοθεσία τους δημιουργεί εμπόδια στην ελεύθερη κυκλοφορία των εμπορευμάτων εντός της ενιαίας αγοράς της Ε.Ε.. Η Επιτροπή, αφού αξιολόγησε τις πρόσφατες τροποποιήσεις του νόμου για την ενέργεια που εξέδωσε η Ρουμανία, διαπίστωσε ότι διατηρείται η υποχρέωση πώλησης φυσικού αερίου κατά προτεραιότητα στη ρουμανική αγορά, κατά παράβαση της Ενωσιακής νομοθεσίας. Η Επιτροπή θεώρησε ότι, υποχρεώνοντας τους παραγωγούς στη Ρουμανία να δίνουν προτεραιότητα στις πωλήσεις στην εγχώρια αγορά, το ισχύον νομικό πλαίσιο της Ρουμανίας δημιουργεί αδικαιολόγητα εμπόδια στις εξαγωγές φυσικού αερίου από τη Ρουμανία και, ως εκ τούτου, ζήτησε την άρση αυτών των εμποδίων.

 Η Ρουμανία κλήθηκε να αποκαταστήσει τις συστημικές παραλείψεις όσον αφορά στην παρακολούθηση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, όπως απαιτείται από την Eνωσιακή νομοθεσία για την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα οδηγία 2004/107/ΕΚ και οδηγία 2008/50/ΕΚ.  Παρά το γεγονός ότι η χώρα πραγματοποιεί εκτεταμένη επισκευή του δικτύου της για την παρακολούθηση της ποιότητας του αέρα, εξακολουθούν να υπάρχουν πολλά κενά όσον αφορά τον κατάλληλο αριθμό και τύπο των σημείων δειγματοληψίας για την ποιότητα του αέρα. Αυτές οι παραλείψεις έγκεινται στη συστημική έλλειψη συμμόρφωσης με τις υποχρεώσεις παρακολούθησης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Η υποχρέωση συνεργασίας με τις γειτονικές τρίτες χώρες σε περίπτωση διασυνοριακής ατμοσφαιρικής ρύπανσης δεν είχε μεταφερθεί πλήρως, ενώ δεν είχαν μεταφερθεί, ακόμη, ορισμένες απαιτήσεις για τη διασφάλιση της αποτελεσματικής ενημέρωσης του κοινού. Οι Ρουμανικές αρχές παραβίασαν ακόμη την οδηγία 2010/75/ΕΕΕ για τις βιομηχανικές εκπομπές. Η οδηγία αυτή ρυθμίζει τις εκπομπές, συμπεριλαμβανομένων του διοξειδίου του θείου, των οξειδίων του αζώτου και της σκόνης, στην ατμόσφαιρα, με στόχο τη μείωση των εκπομπών αυτών και των κινδύνων για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον που ενδέχεται να προκαλούν. Ύστερα από καταγγελίες πολιτών και ΜΚΟ, η Επιτροπή διαπίστωσε ότι αρκετές εγκαταστάσεις, συμπεριλαμβανομένων τεσσάρων μεγάλων μονάδων καύσης και μίας μεγάλης χοιροτροφικής μονάδας, δεν διαθέτουν άδειες για τον καθορισμό των συνθηκών λειτουργίας σύμφωνα με τη νομοθεσία της Ε.Ε.. Εάν δεν υπάρχει άδεια, η συμμόρφωση προς τις οριακές τιμές εκπομπών δεν μπορεί να ελεγχθεί και οι περιβαλλοντικοί κίνδυνοι δεν μπορούν να αποφευχθούν αποτελεσματικά. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πληροφορήθηκε ότι δύο μεγάλες μονάδες καύσης που αποτελούσαν, αρχικά, μέρος του μεταβατικού εθνικού σχεδίου της Ρουμανίας, αλλά έκτοτε έχουν αποσυρθεί, δεν τηρούν τις ισχύουσες οριακές τιμές εκπομπών για το διοξείδιο του θείου, το οξείδιο του αζώτου και τη σκόνη. Επιπροσθέτως, παραβίασε την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ του Συμβουλίου για τους οικοτόπους και την Οδηγία 2009/147/ΕΚ για τα πτηνά . Όλα τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. συμφώνησαν να αναπτύξουν ένα συνεκτικό ευρωπαϊκό δίκτυο Natura 2000, προτείνοντας στην Επιτροπή κατάλληλους τόπους κοινοτικής σημασίας. Οι Ρουμανικές αρχές όμως δεν πρότειναν όλους τους τόπους που έπρεπε να προτείνουν και οι τόποι που προτάθηκαν, δεν καλύπτουν επαρκώς τους διάφορους τύπους οικοτόπων και ειδών που χρειάζονται προστασία. (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2018)

σταθουλη 1

Φωτογραφία 1.1 : Εικόνα ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην Ελλάδα

Περνώντας στην χώρα μας, η Ελλάδα δεν προστατεύει τους πολίτες της από την επιβλαβή ατμοσφαιρική ρύπανση που προκαλούν διάφορες μονάδες ηλεκτροπαραγωγής, όπως απαιτείται από την Eνωσιακή νομοθεσία για τις βιομηχανικές εκπομπές (Οδηγία 2010/75/ΕΕ). Στόχος της οδηγίας είναι να περιοριστούν οι εκπομπές διαφόρων ρύπων. Σύμφωνα με την Eνωσιακή νομοθεσία, τα κράτη-μέλη έχουν το δικαίωμα να επιτρέπουν σε παλαιότερες μονάδες ηλεκτροπαραγωγής να συνεχίσουν να λειτουργούν υπό προϋποθέσεις, με τον όρο ότι προβλέπεται αυστηρή και χρονικά περιορισμένη εξαίρεση. Η Ελλάδα έχει επιτρέψει την παρέκκλιση των μονάδων ηλεκτροπαραγωγής του Αμύνταιου και της Καρδιάς από την Eνωσιακή νομοθεσία, παρά το γεγονός ότι οι εν λόγω μονάδες δεν πληρούν τους όρους της οδηγίας. Επίσης, η ελληνική νομοθεσία τροποποιήθηκε προκειμένου να χορηγούνται τέτοιες παρεκκλίσεις, κάτι που δε συνάδει με το δίκαιο της Ε.Ε..

Η Ελλάδα παραβίασε την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ του Συμβουλίου, καθώς  δεν προστατεύει επαρκώς τη βιοποικιλότητα. Αν και η Ελλάδα έχει ορίσει ειδικές ζώνες διατήρησης για την προστασία των φυσικών οικοτόπων και των ειδών που περιλαμβάνονται στο δίκτυο Natura 2000, δεν έχει καθορίσει τους αναγκαίους στόχους διατήρησης και  τα μέτρα που να ανταποκρίνονται στις οικολογικές απαιτήσεις των τύπων φυσικών οικοτόπων και των ειδών που ζουν σε όλους αυτούς τους τόπους. Σύμφωνα, μάλιστα, με την οδηγία για τους οικοτόπους, τα κράτη-μέλη δεσμεύονται να προτείνουν τόπους κοινοτικής σημασίας (ΤΚΣ), στους οποίους απαντούν οι τύποι φυσικών οικοτόπων και οι οικότοποι ειδών που παρατίθενται στην οδηγία. Στη συνέχεια, ο κατάλογος των τόπων εγκρίνεται από την Επιτροπή, ως ένα πρώτο βήμα για την εδραίωση του πανευρωπαϊκού δικτύου προστατευόμενων φυσικών περιοχών Natura 2000. Στις 19 Ιουλίου 2006, η Επιτροπή ενέκρινε κατάλογο 239 τόπων για την Ελλάδα. Η Επιτροπή έχει ζητήσει, επανειλημμένως, από την Ελλάδα να εκπληρώσει αυτές τις υποχρεώσεις της. Τον Φεβρουάριο του 2015, στάλθηκε προειδοποιητική επιστολή, την οποία ακολούθησε αιτιολογημένη γνώμη, τον Φεβρουάριο του 2016, και συμπληρωματική αιτιολογημένη γνώμη, τον Μάρτιο του 2018. Μέχρι σήμερα, η Ελλάδα δεν έχει γνωστοποιήσει το χρονοδιάγραμμα για την ολοκλήρωση της διαδικασίας. Ως εκ τούτου, η Επιτροπή αποφάσισε να παραπέμψει την υπόθεση στο Δικαστήριο της Ε.Ε.. Η Ελλάδα, ακόμη, παραβίασε την Οδηγία (ΕΕ) 2015/1513, εφόσον δε μετέφερε πλήρως τους Eνωσιακούς κανόνες για τη βιωσιμότητα των βιοκαυσίμων , όπως ακριβώς και η Ιταλία.(Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2018)

Οι προαναφερθείσες περιβαλλοντικές παραβιάσεις συνιστούν , σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία της Ε.Ε. «Οδηγία 2008/99/ ΕΚ σχετικά με την προστασία του περιβάλλοντος μέσω του ποινικού δικαίου», περιβαλλοντικά εγκλήματα, καθώς προκαλούν σοβαρή βλάβη ή κίνδυνο για το ίδιο το περιβάλλον, αλλά και την ανθρώπινη υγεία. Συγκεκριμένα, συντελείται παράβαση του άρθρου 3 της Οδηγίας 2008/99/ΕΚ, που προσδιορίζει ποιες περιβαλλοντικές παραβιάσεις θεωρούνται αδικήματα. Ακόμη, στο άρθρο 7 της ίδιας Οδηγίας, προβλέπεται η εφαρμογή ποινικών κυρώσεων αποτελεσματικών, αναλογικών και αποτρεπτικών, εάν διαπραχθούν οι παράνομες πράξεις εκ προθέσεως ή από βαριά αμέλεια. Οι ποινικές κυρώσεις ποικίλλουν ανάλογα με την περίπτωση της παράβασης. Επιπλέον, παραβιάζονται τα άρθρα 11 ΣΛΕΕ, 3 Συνθήκη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (ΣυνθΕΚ) και 174 παρ. 1, που αφορούν στις  «απαιτήσεις της περιβαλλοντικής προστασίας, οι οποίες πρέπει να ενταχθούν στον καθορισμό και την εφαρμογή των πολιτικών και δράσεων της Ένωσης, ιδίως προκειμένου να προωθηθεί η αειφόρος ανάπτυξη» (Κουτούπα-Ρεγκάκου Ε., 2008). Υψίστης σημασίας αποτελούν οι στόχοι της Ε.Ε. που προστατεύονται από την ισχύουσα Ευρωπαϊκή νομοθεσία, στην οποία εν προκειμένω αντίκεινται οι πρακτικές μεγάλου αριθμού των κρατών μελών της Κοινότητας. Τα παραβιασθέντα άρθρα είναι εκείνα που αφορούν στην προστασία του περιβάλλοντος, την βιώσιμη, ισόρροπη και αειφόρο ανάπτυξη, τουτέστιν, 7 παρ. προοιμίου ΕΕ , άρθρο 2 , άρθρο 3 της ΣυνθΕΚ , άρθρο 2 της ΣυνθΕΚ , άρθρο 6 (πρώην άρθρο 3Γ) της ΣυνθΕΚ, το οποίο κατοχυρώνει την αρχή της ενσωμάτωσης ή διατομεακότητας, ορίζοντας ότι «οι απαιτήσεις της περιβαλλοντικής προστασίας πρέπει να ενταχθούν στον καθορισμό και την εφαρμογή των κοινοτικών πολιτικών και δράσεων που αναφέρονται στο άρθρο 3 , ιδίως προκειμένου να προωθηθεί η αειφόρος ανάπτυξη. Ο όρος της αειφόρου ανάπτυξης παραπέμπει στον όρο sustainable growth που υιοθετήθηκε από τη Διάσκεψη για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη των Ηνωμένων Εθνών , στο Ρίο Ντε Τζανέιρο, το 1992. Η έννοια παραπέμπει σε μια ανάπτυξη που σέβεται τις μελλοντικές γενιές , που δηλαδή δεν οδηγεί στην εξάντληση των μη ανανεώσιμων πόρων. Σε κάθε περίπτωση , επιτάσσει την επεξεργασία ενός νέου προτύπου ανάπτυξης , φιλικότερης προς το περιβάλλον.(Κουτούπα-Ρεγκάκου Ε., 2008)

Συνοψίζοντας , κρίνεται αναγκαίο να τηρηθεί από τα κράτη μέλη της Ε.Ε. το περιεχόμενο των Eνωσιακών κανόνων της Ε.Ε., καθώς αποτελεί επιτακτική ανάγκη να προστατευτεί το περιβάλλον και να διασφαλιστεί ακέραιο για τις επόμενες γενεές. Τα κράτη μέλη οφείλουν να δράσουν άμεσα και να συμμορφωθούν στα κελεύσματα της Ε.Ε. είτε με την ορθή / επαρκή ενσωμάτωση των οδηγιών της Ε.Ε., είτε με την υποβολή σχετικής έκθεσης της υφιστάμενης κατάστασης στην Ε.Ε., είτε με απάντηση στην αποσταλείσα εκ της Ε.Ε. αιτιολογημένη γνώμη. Είναι απαραίτητο να φυτευθεί ο σπόρος της «πράσινης φιλοσοφίας» στα εκάστοτε κράτη-μέλη, ώστε να επιτευχθεί η αλλαγή κοινωνικής και οικονομικής πολιτικής που θα έχει πάντα στόχο μια βιώσιμη και φιλική στο περιβάλλον ανάπτυξη.

σταθουλη2

Φωτογραφία 1.2 : Οικολογική καταστροφή από πυρκαγιά στο προστατευόμενο δάσος της Στροφυλιάς , έναν από τους γνωστότερους ελληνικούς βιότοπους.

 

Πηγές

Πλιάκος Α. (2018), Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Νομική Βιβλιοθήκη. Αθήνα. (κεφ: 2, σελ. 44-49)

Ευρωπαϊκή Επιτροπ( 2018). «Δέσμη παραβιάσεων Ιουλίου , κυριότερες αποφάσεις». Διαθέσιμο εδώ.

Οδηγία 2011/92/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την εκτίμηση των επιπτώσεων ορισμένων σχεδίων δημοσίων και ιδιωτικών έργων στο περιβάλλον . (2011). Διαθέσιμο εδώ.

Οδηγία 2012/27/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 25ης Οκτωβρίου 2012 , για την ενεργειακή απόδοση, την τροποποίηση των οδηγιών 2009/125/ΕΚ και 2010/30/ΕΕ και την κατάργηση των οδηγιών 2004/8/ΕΚ και 2006/32/ΕΚ (2012). Διαθέσιμο εδώ.

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ, ΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ, ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΩΝ Μια Ευρώπη που προστατεύει: Καθαρός αέρας για όλους (2018). Διαθέσιμο εδώ.

Οδηγία 2009/147/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 30ής Νοεμβρίου 2009 , περί της διατηρήσεως των αγρίων πτηνών. (2009) Διαθέσιμο εδώ.

Οδηγία 2009/73/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 13ης Ιουλίου 2009 , σχετικά με τους κοινούς κανόνες για την εσωτερική αγορά φυσικού αερίου και την κατάργηση της οδηγίας 2003/55/ΕΚ. (2009). Διαθέσιμο εδώ.

Οδηγία 2004/107/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 15ης Δεκεμβρίου 2004, σχετικά με το αρσενικό, το κάδμιο, τον υδράργυρο, το νικέλιο και τους πολυκυκλικούς αρωματικούς υδρογονάνθρακες στον ατμοσφαιρικό αέρα. (2004) Διαθέσιμο εδώ.

Οδηγία 2008/50/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 21ης Μαΐου 2008 , για την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα και καθαρότερο αέρα για την Ευρώπη. (2008). Διαθέσιμο εδώ.

Οδηγία 2010/75/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 24ης Νοεμβρίου 2010 , περί βιομηχανικών εκπομπών (ολοκληρωμένη πρόληψη και έλεγχος της ρύπανσης) (2010). Διαθέσιμο εδώ.

Οδηγία 92/43/ΕΟΚ του Συμβουλίου της 21ης Μαΐου 1992 για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας (1992). Διαθέσιμο εδώ.

Οδηγία 2009/147/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 30ής Νοεμβρίου 2009 , περί της διατηρήσεως των αγρίων πτηνών (2009). Διαθέσιμο εδώ.

Οδηγία (ΕΕ) 2015/1513 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 9ης Σεπτεμβρίου 2015, για την τροποποίηση της οδηγίας 98/70/ΕΚ σχετικά με την ποιότητα των καυσίμων βενζίνης και ντίζελ και για την τροποποίηση της οδηγίας 2009/28/ΕΚ σχετικά με την προώθηση της χρήσης ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές  (2015). Διαθέσιμο εδώ.

Οδηγία 2008/99/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 19ης Νοεμβρίου 2008 , σχετικά με την προστασία του περιβάλλοντος μέσω του ποινικού δικαίου (2008). Διαθέσιμο εδώ.

Οδηγία 2008/99/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 19ης Νοεμβρίου 2008 , σχετικά με την προστασία του περιβάλλοντος μέσω του ποινικού δικαίου (2008). Διαθέσιμο εδώ.

Κουτούπα – Ρεγκάκου Ε. (2008) Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και Δίκαιο του Περιβάλλοντος. Εκδ. Σακκουλας. Άθηνα. (  Κεφ 2,σελ. 44-49, Κεφ: σελ. 36-41)