Θεοί μεν μελλόντων, σοφοί δε προσιόντων: Επιστήμη σε καιρό λοιμού

του Χρήστου Τσάγκαρη,

Ικανό μέρος του δημοσίου (δια)λόγου έχει αφιερωθεί στο κατά πόσο αντιεπιστημονική είναι η θρησκεία. Αυτό που δεν έχει συζητηθεί, όμως, είναι το πόσο θρησκευόμενη μπορεί να γίνει η επιστήμη σε καιρούς πανδημίας.

Με τον όρο «θρησκευόμενη», αναφέρομαι σε χαρακτηριστικά του χριστιανικού θρησκευτικού βιώματος που σχεδόν μονοπωλεί τον γενόμενο διά-λογο στη χώρα μας. Με τον όρο «επιστήμη», αναφέρομαι συνεκδοχικά στον δημόσιο λόγο που εκφέρεται εν ονόματι της επιστήμης από ειδικούς και μη, σε επίπεδο ενημέρωσης και σχολιασμού της επικαιρότητας.

Τα θετικά στοιχεία της θρησκευόμενης επιστήμης συνοψίζονται στο τρίπτυχο «πίστη – αγάπη- ελπίδα». Λίγοι διακονούν την επιστήμη, πολλοί, όμως, εκδηλώνουν την εμπιστοσύνη τους σε αυτήν λεκτικά, αλλά και έμπρακτα με την υπακοή στους ειδικούς και τη συμμετοχή σε κλινικές και άλλες μελέτες. Ελπίζουμε στην επιστήμη, γιατί έχει (ξανά)δώσει λύσεις σε δύστηνους καιρούς.

Κάποιοι αγαπούν την επιστήμη επειδή δεν θέλουν να πεθάνουν. Άλλοι την αγαπούν, επειδή θα καταφέρει εν τέλει να νικήσει τον κορωνοϊό. Άλλοι, λιγότεροι, την αγαπούν για τις αξίες και τον ορθολογισμό που πρεσβεύει ανεξαρτήτως του αποτελέσματος. Κατ’ ανάλογο τρόπο και οι θρησκεύοντες πρόσκεινται στον Θεό είτε για να αποφύγουν την κόλαση, είτε για να κερδίσουν τον Παράδεισο, είτε επειδή Τον αγαπούν.

Καθημερινά, βλέπουμε τις νοερές συνάξεις του ευχαριστιακού σώματος της επιστήμης. Άνθρωποι κάθε λογής συντονίζονται ως ένα συλλογικό σώμα γύρω από τις ανακοινώσεις των ειδικών. Όπως το θεανθρώπινο σώμα, έτσι και το συλλογικό σώμα της επιστήμης βασίζεται σε κάθε μέλος του. Καθένας βοηθά με τον τρόπο του. Μπορεί το κεφάλι να αναλύει τα δεδομένα και να λαμβάνει αποφάσεις, αλλά χρειάζεται και τα χέρια και τα πόδια να πειθαρχούν στηρίζοντας το στον κλυδώνιον της πανδημίας. Η πάνδημη μετοχή των ανθρώπων στο επιστημονικό γίγνεσθαι είναι πρωτόγνωρη και ευκταία. Δέον δε είναι το πνεύμα αυτό να διατηρηθεί και να καλλιεργηθεί περαιτέρω μετά το πέρας του λοιμού.

Κάπου εδώ, όμως, ξεκινούν τα προβλήματα. Η θρησκευόμενη επιστήμη πάσχει από φαρισαϊσμό και δογματισμό. Ο ζήλος των πιστών της είναι συχνά «ου κατ επίγνωσιν», δηλαδή αδιάκριτος, και ενίοτε εγγίζει την υποκρισία.

Ο φαρισαϊσμός είναι μία από τις καλύτερα περιγεγραμμένες πνευματικές νόσους και εκκινεί από το αίσθημα της αυτάρεσκης αυτάρκειας. Ο φαρισαίος της επιστήμης «αποδεκατεί» τον ελεύθερο του χρόνο για να ενημερωθεί υπεύθυνα για τον αριθμό των θανάτων, και το in vitro ελπιδοφόρο φάρμακο. Έπειτα ακροάται «γηθόμενος» τα νέα καμώματα των low-life. Δόξα τη επιστήμη – δεν είναι σαν και αυτούς.

Εύλογη συνέπεια και συνέχεια του φαρισαϊσμού είναι ο δογματισμός, με την έννοια της εμμονής στο κυρίαρχο αφήγημα και του αποκλεισμού κάθε αντιλόγου. Οι φαρισαίοι κατέχουν «το πλήρωμα του νόμου και των προφητών». Αν κάποιος λευίτης της επιστήμης εκφέρει μία τεκμηριωμένη θέση που αποκλίνει από την εικόνα που έχουν σχηματίσει, τον αποπέμπουν στο εξώτερον πυρ των πεπλανημένων αιρετικών, που απάγουν τον απληροφόρητο λαό στην απώλεια.

Η πνευματική αδιακρισία είναι κάτι χειρότερο από το να ζητάς να μάθεις την ηλικία ή την περιουσία κάποιου. Είναι μία ισοπεδωτική θέαση και αντιμετώπιση της πραγματικότητας. Οι αντιδράσεις που δημιούργησαν οι αιρετικές πλην τεκμηριωμένες θέσεις του Ι. Ιωαννίδη είναι ένα πρόσφορο παράδειγμα. Λέχθηκε ότι οι θέσεις του έχουν ψήγματα ορθότητας, αλλά οδηγούν σε λάθος συμπεράσματα, αν διαβαστούν από άτομα που δεν πρέπει ή αν φτάσουν σε λάθος αυτιά.

Παραμερίζοντας λίγο το μίτο της αλληγορίας, αρκεί να πούμε ότι τα «λάθος αυτιά» και τα «δεν πρέπει» είναι τουλάχιστον αποκαρδιωτικά, όταν μιλάμε για επιστήμη του 21ου αιώνα. Σίγουρα, η μετά-έρευνα δεν μπορεί να γίνει κατανοητή από όλους, ή «μεθεκτή κατά την ουσία» στην εκκλησιαστική γλώσσα. Μπορεί, όμως, να παρουσιαστεί με απλά λόγια προκειμένου να νοηματοδοτήσει τις ενέργειες που απορρέουν από αυτήν.

Στον 21ο αιώνα, αξίζουμε να κατανοούμε τις οδηγίες που ακολουθούμε. Μένουμε σπίτι γιατί δεν έχουμε τα δεδομένα που θα μας καθησυχάσουν. Μένουμε σπίτι για να δώσουμε χρόνο στους ειδικούς να χαρτογραφήσουν πλήρως το πεδίο της μάχης, να δοκιμάσουν και να αναπτύξουν τις θεραπευτικές στρατηγικές τους. Μένουμε σπίτι γιατί είμαστε ειλικρινείς μεταξύ μας. Μπορεί να υπερβάλλουμε, αλλά μέχρι να το μάθουμε, ας προσέχουμε. Οι καλοί λογαριασμοί κάνουν τους καλούς φίλους. Η καραντίνα είναι μια πρώτης τάξεως ευκαιρία εκπαίδευσης, εκπαίδευσης στην κριτική σκέψη και στοιχειώδους κατανόησης της μεθοδολογία της επιστήμης. Η πρόσβαση όλων στην επιστημονική αλήθεια δίχως διερμηνείς είναι ένα ευγενές όραμα. Σίγουρα, έχουμε δρόμο ακόμα, αλλά (θέλουμε να) πορευόμαστε προς αυτό. Σε αντίθετη περίπτωση, η θρησκευόμενη επιστήμη γυρίζει στις ένδοξες εποχές που ο παπισμός απαγόρευε τη μετάφραση της Αγίας Γραφής σε οποιαδήποτε άλλη γλώσσα πέραν των λατινικών, των ελληνικών και των εβραϊκών.

Η υποκρισία έγκειται στην ενσυνείδητη απόκρυψη της ταυτότητας και των κινήτρων μας. Είναι συγκινητικό το ενδιαφέρον για τους ηλικιωμένους και τις ευπαθείς ομάδες, αλλά η εκδήλωση για κάποιο λόγο συνέπεσε με την εμφάνιση ενός παθογόνου που απειλεί άμεσα και όσους το εκδηλώνουν. Παραφράζοντας τη γνωστή ευαγγελική ρήση, θα λέγαμε ότι “τους ηλικιωμένους και τους ανοσοκατεσταλμένους πάντοτε έχετε μεθ’ εαυτών”. Ο φόβος είναι ανθρώπινος, δικαιολογημένος και αναγνωρισμένος πλέον από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας. Είναι προτιμότερο όσοι τον αισθάνονται να τον εκφράζουν ελεύθερα για να βοηθηθούν και όσοι όντως φοβούνται για τους ευπαθείς και όχι δι’ εαυτούς να προσφέρουν εθελοντικά τη βοήθεια τους. Μια σακούλα με ψώνια ή φάρμακα προστατεύουν περισσότερο τον ηλικιωμένο γείτονα από έναν φιλιππικό ενάντια στον σκοταδισμό. Όσο περίεργο και αν φαίνεται, ο ίδιος ηλικιωμένος μπορεί όντας κατά πάσα πιθανότητα ψηφιακά αναλφάβητος και απομονωμένος να βρίσκει παρηγοριά σε αυτές τις “επικίνδυνες” δοξασίες. Αν κηδόμαστε των ευπαθών, οφείλουμε να προασπίσουμε όλες τις ανάγκες τους – ακόμα και αυτές που δεν ταυτίζονται με τις δικές μας.

Η γνήσια επιστήμη καλώς ή κακώς πρεσβεύει τον διάλογο. Έχει ενιαίες μεθοδολογικές αρχές, αλλά αποδέχεται ότι αυτές εξειδικεύονται ανά πεδίο του επιστητού. Αντί να ισοπεδώνει όποιον δεν μπορεί να διαλεχθεί στην ίδια βάση, του μαθαίνει τη γλώσσα της. Αντί να αποχαρακτηρίζει τις φιλοσοφικές και θεολογικές της απαρχές, διαλέγεται μαζί τους. Αντί να κρύβει κάτω από το χαλί ανεπιθύμητα ευρήματα, όπως η πνευματική υγεία (spiritual health) και φροντίδα (pastoral care), επιχειρεί να τα εντάξει στη στρατηγική της.

Η επιστήμη, τέλος, δεν ακολουθεί πολιτικές πρακτικές. Ο Λαβουαζιέ έχασε τη ζωή του, επειδή η πολιτική δεν είχε ανάγκη επιστημόνων. Πολλά χρόνια έχουν κυλήσει έκτοτε, αλλά είναι τουλάχιστον ασεβής στη μνήμη του η εργαλειοποίηση της επιστήμης για την κάλυψη (ανθρωπίνων και κατανοητών) πολιτικών κενών.

Εν ολίγοις, η επιστήμη έχει ήθος, αλλά όχι ηθικολογία. Οι ενιστάμενοι προφανώς και γνωρίζουμε τη σημασία και τη δυναμική της. Την αγαπάμε επειδή είναι ό,τι καλύτερο ανθρωπίνως έχουμε. Τη σεβόμαστε γιατί επωμίζεται σε παγκόσμιο επίπεδο την ευθύνη της καταπολέμησης της πανδημίας. Τη θαυμάζουμε γιατί μάχεται έναν άγνωστο εχθρό για την εμφάνιση του οποίου η ίδια δεν ευθύνεται.

Οι επιστήμονες – «σοφοί» στη γλώσσα του Καβάφη – αισθάνονται των προσιόντων. Η επιδημιολογία, η στατιστική, η τεχνητή νοημοσύνη, αλλά ακόμα και το πολυσυζητημένο “gut feeling” – η φωνή της εμπειρίας – ξεκλειδώνουν σενάρια του άμεσου μέλλοντος. Προσαρμόζοντας τις καμπύλες της πανδημίας στην Κίνα, στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες, εκδίδουν οδηγίες που ισοδυναμούν με προβλέψεις για ανάσχεση ή τουλάχιστον μη επιδείνωση των συνθηκών στις επόμενες μέρες και εβδομάδες.

Η ανάπτυξη φαρμάκων και εμβολίων επεκτείνει την αίσθηση των προσιόντων στους επόμενους μήνες. Σε καιρούς λοιμού η επιστήμη καλείται και μπορεί να πει τα πράγματα με το όνομά τους. Μπορούμε να πούμε ότι τα μέτρα που συστήνουμε είναι ό,τι καλύτερο μπορούμε να έχουμε αυτή στιγμή. Μπορεί να αποδειχθούν υπερβολικά. Αν όμως έχουμε εξηγήσει το σκεπτικό τους, η επιστήμη δεν θα εκτεθεί και κανείς δεν θα περιμένει να πάρει τη ρεβάνς.

«Τα μέλλοντα γνωρίζουν οι Θεοί», ενώ «εις την οδόν έξω/ουδέν ακούουν οι λαοί»: εκεί στηρίζεται το ηθικό χρέος της επιστήμης – όχι μόνο να διαφωτίσει σε θεωρητικό επίπεδο, αλλά και να καθοδηγήσει. Αλλά από εκεί εκπορεύεται και ο μόνος περιορισμός σε αυτό το χρέος; Η επιστήμη δεν μπορεί ούτε να αποφαίνεται συνοδικά ούτε να κηρύσσει ex cathedra.

Όσο η επιστήμη δίνει χώρο σε θιασώτες – ιεροκήρυκες, που την κάνουν σημαία της χλεύης τους, χάνει. Αντίθετα, η επιστήμη που αναζητά και (επί)κοινωνεί την αλήθεια με το πλήρωμα της, κερδίζει. Κερδίζει, μάλιστα, τόσο την τακτική μάχη έναντι του κορωνοϊού, όσο και τις καρδιές των ανθρώπων.

 

H SAFIA (Student Association For International Affairs) δεν υιοθετεί ως Οργανισμός πολιτικές θέσεις. Οι απόψεις που δημοσιεύονται στο The SAFIA Blog αποδίδονται αποκλειστικά στους συγγραφείς  και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Σωματείου, του Διοικητικού Συμβουλίου ή των κατά περίπτωση και καθ’οιονδήποτε τρόπο συνεργαζόμενων φορέων.