Ενεργειακός Ανταγωνισμός στον 21ο αιώνα

της Ασημίνας Αντωνίου, 

Τα κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου αποτελούσαν ανέκαθεν πόλο έλξης για τις Μεγάλες Δυνάμεις στις κύριες ενεργειακές περιφέρειες παγκοσμίως. Οι διεθνείς αυτοί δρώντες –κράτη και επιχειρήσεις- ανταγωνίζονται, προκειμένου να εξασφαλίσουν την πρωτοκαθεδρία στην εκμετάλλευση των πηγών ενέργειας, η οποία κατά συνέπεια θα αποτυπωθεί και στην ενεργειακή αγορά του 21^ου αιώνα. Δεδομένης της παραδοχής πως «οι ανάγκες των ανθρώπων είναι ακόρεστες και τα αγαθά (πόροι) για να τις ικανοποιήσουν, κορεσμένα», γίνεται εύληπτο ότι ο ενεργειακός ανταγωνισμός είναι ένα υπαρκτό φαινόμενο, ενώ δε η κρισιμότητα αυτού, έγκειται στο γεγονός πως οι επιπτώσεις του επηρεάζουν σημαντικά την παγκόσμια αγορά.

Σκοπός της παρούσας ανάλυσης είναι αναδειχθεί κυρίως ο ανταγωνισμός που υφίσταται στις ενεργειακές περιφέρειες: α) Αρκτικός Κύκλος, β) Ανατολική Μεσόγειος και γ) Μέση Ανατολή ενώ, άμεσα ερωτήματα που δημιουργούνται και επρόκειτο να αναλυθούν είναι τα εξής:

Πρώτον, ποιες είναι οι κύριες πηγές ενέργειας στις περιοχές αυτές και ποια η οικονομική τους αξία;

Δεύτερον, ποιοι είναι οι κύριοι δρώντες που κατέχουν τα ενεργειακά αυτά αποθέματα;

Τρίτον, ποια η σημασία του ανταγωνισμού αυτού για την παγκόσμια αγορά;

Αρκτικός Κύκλος

Στις ημέρες μας, η ενεργειακή περιφέρεια του Αρκτικού κύκλου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως ένα «αναδυόμενο σύνορο». Ο λόγος που προβαίνουμε σε αυτήν την ονομασία είναι ότι πλέον, πληθώρα κρατών, ακόμα και αυτά που δεν συνορεύουν με την Αρκτική, επιθυμούν να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους μέχρι την κορυφή του βορείου ημισφαιρίου, σε μια προσπάθεια για πρόσβαση σε πλουτοπαραγωγικές πηγές όπως φυσικό αέριο, πετρέλαιο και άλλα προϊόντα εξόρυξης. Στην περιοχή αυτή, βρίσκονται διασκορπισμένα αποθέματα ουρανίου και άνθρακα, ενώ οι κύριοι πρωταγωνιστές είναι ο «μαύρος χρυσός» και το αέριο. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι ποσότητες αυτών των ενεργειακών αποθεμάτων είναι σχεδόν απροσδιόριστες, λόγω της τεράστιας έκτασης γης (Johnston, 2010). Σε έρευνα που διεξήχθη από την κρατική υπηρεσία γεωλογικών ερευνών των ΗΠΑ (United States Geological Survey – USGS), διαπιστώθηκε ότι κάτω από την τούνδρα και τον πάγο της Αρκτικής υπάρχουν εξαιρετικά σημαντικές ποσότητες ανεκμετάλλευτων πηγών ενέργειας. Ειδικότερα, πρόκειται για 90 δις. βαρέλια πετρελαίου, 1,669 τρις κυβικά πόδια φυσικού αερίου και 44 δις βαρέλια υγροποιημένου φυσικού αερίου (usgs.gov, n.d.).

 

Οι ανεκμετάλλευτες ποσότητες πηγών ενέργειας γίνονται αντικείμενο σύγκρουσης

Τα κράτη που συνορεύουν με την Αρκτική, όπως οι ΗΠΑ, η Ρωσία, ο Καναδάς και η Δανία θέτουν επί τάπητος στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων του Αρκτικού Συμβουλίου (Arctic Council)^[1] τις αναξιοποίητες ενεργειακές πηγές και αποσκοπούν στην κατάκτηση τους. Σε παγκόσμια κλίμακα τα αποθεματικά πετρελαίου φτάνουν τα 1.525 δις βαρέλια και το φυσικό αέριο τα 11.671 τρις κυβικών ποδιών, με την Αρκτική να συγκεντρώνει το 5,9% και το 24,3% των παγκόσμιων αποθεματικών πετρελαίου και φυσικού αερίου αντίστοιχα. Ταυτόχρονα, οι λόγοι σύγκρουσης των κρατών δεν επικεντρώνονται μόνο στα παραπάνω, αλλά εκτείνονται περαιτέρω, δεδομένου ότι στις περιοχές γύρω από τον Αρκτικό κύκλο υπάρχει πληθώρα πολύτιμων ορυκτών και μετάλλων. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι η Ρωσία –στο κομμάτι της Αρκτικής Σιβηρίας- έχει πρόσβαση σε ορυκτό πλούτο της τάξεως των 1,5-2 τρις δολάρια ($), μεταξύ άλλων χαλκό και διαμάντια, ενώ οι ΗΠΑ –μέσω της πολιτείας της Αλάσκας- συγκεντρώνει 67 εκατ. τόνους ψευδαργύρου και 67,6 εκατ. τόνους μολύβδου. (Desjardins, 2016).

Εικόνα 2: Ο ορυκτός πλούτος των κρατών της Αρκτικής (Source: businessinsider.com)

Λιώσιμο των πάγων: Δρόμοι εμπορίου;

Η Αρκτική ταλανίζεται έντονα τα τελευταία χρόνια από την κλιματική αλλαγή, με αποτέλεσμα το λιώσιμο των πάγων να είναι ένα υπαρκτό δεδομένο που απειλεί την παγκόσμια κοινότητα. Παρ’ όλα αυτά, η απειλή της υπερθέρμανσης του πλανήτη, δημιουργεί όλο ένα και μεγαλύτερη διεθνή κίνηση ανάμεσα στον Ατλαντικό και στον Ειρηνικό Ωκεανό, ενώ πολλάκις η περιοχή έχει χαρακτηριστεί ως «Η διώρυγα του Παναμά και του Σουέζ του 21^ου αιώνα».

Σε πρόσφατη διάσκεψη του Αρκτικού Συμβουλίου που συστάθηκε με αφορμή αυτό το ζήτημα, χαρακτηριστική ήταν η τοποθέτηση του Mike Pompeo (υπουργός εξωτερικών των ΗΠΑ), ο οποίος υποστήριξε ότι αυτή είναι η ευκαιρία της Αμερικής να επικρατήσει στην Αρκτική. Στο παρελθόν, τόσο οι προηγούμενες κυβερνήσεις, όσο και ο νυν Πρόεδρος της Αμερικής, Ντόναλντ Τραμπ, δεν είχαν εκδηλώσει κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την περιοχή της Αρκτικής, ώστε να τεθεί ως κυβερνητική προτεραιότητα η αξιοποίηση των ενεργειακών της αποθεμάτων (Shea, 2019).

Από την άλλη πλευρά, η Κίνα και η Ρωσία αναγνώρισαν εξ’ αρχής τον Αρκτικό κύκλο ως μία στρατηγική περιοχή που μπορεί να προσφέρει ενεργειακά αποθεματικά και κατ’ επέκταση, ενεργειακή ασφάλεια στα κράτη που θα τα αξιοποιήσουν.

Η Κίνα έχει επεκτείνει την πρωτοβουλία διείσδυσης «Belt and Road Initiative» και στην Αρκτική με την ονομασία «Polar Silk Road», με αντικειμενικό σκοπό τις επενδύσεις σε έργα υποδομής, όπως σιδηροδρόμους, λιμάνια και υποθαλάσσια καλώδια, προκειμένου να εξερευνήσει τις ενεργειακές προοπτικές των κρατών της Αρκτικής. Αυτή η κίνηση βρίσκει τις ΗΠΑ αρκετά επιφυλακτικές, θεωρώντας πως αυτή η πρωτοβουλία της Κίνας θα θέσει τα έθνη της Αρκτικής σε ένα δίκτυο μακροσκελών οικονομικών και διπλωματικών δεσμεύσεων.

Παράλληλα, η Ρωσία, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, έχει προβεί σε  στρατηγική τριών αξόνων στην περιοχή της Αρκτικής: α) Επενδύσεις για την εξόρυξη πετρελαίου και κυρίως φυσικού αερίου, απ’ όπου και αντλεί το 20% του ΑΕΠ της, β) Επέκταση και ενίσχυση των Ενόπλων Δυνάμεών της προς τον Αρκτικό κύκλο, ώστε να αναδειχθεί με αυτόν τον τρόπο ως μία από τις κυρίαρχες δυνάμεις και γ) Σύμπραξη με την Κίνα για την δημιουργία ενός επιστημονικού ερευνητικού κέντρου στην Αρκτική Ρωσία, το οποίο θα ερευνά ορυκτούς και ενεργειακούς πόρους και θα συμβάλει στην ανάπτυξη τεχνολογιών για την παρακολούθηση των ωκεανών (Conley, 2019).

Εικόνα 3: Γραφική απεικόνιση των θαλάσσιων οδών που θα δημιουργούν από το λιώσιμο των πάγων         (Source: The New York Times)

Ανατολική Μεσόγειος

Η περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου συνιστά ένα πολύπλοκο δίκτυο διμερών και πολυμερών σχέσεων, μιας και αποτελεί ένα ισχυρό σταυροδρόμι μεταξύ των ηπείρων της Ευρώπης, της Αρκτικής και της Ασίας. Ειδικότερα, η στρατηγική της σημασία είναι τόσο μεγάλη που θεωρείται ως ένα αναπόσπαστο τμήμα στην δυναμική οποιαδήποτε δύναμης. Το περιβάλλον της δε είναι ιδιαίτερα ευμετάβλητο και ευάλωτο σε συγκρούσεις, όπως πολιτικές αντιπαραθέσεις, καθημερινές εντάσεις λόγω απόκλισης συμφερόντων και ζητήματα οριοθέτησης θαλασσών και ενεργειακής ασφάλειας. (Τριανταφύλλου, n.d.)

Ενεργειακά Ζητήματα στην Ανατολική Μεσόγειο

Σύμφωνα με δεδομένα της Αμερικανικής υπηρεσίας γεωλογικών ερευνών, στην λεκάνη της Μεσογείου υπάρχουν ενεργειακά αποθέματα της τάξεως των 1,7 δις βαρελιών πετρελαίου και των 3,7 τρις κυβικών ποδιών φυσικού αερίου. Τα περιβάλλοντα κράτη όπως η Ελλάδα, η Κύπρος, η Τουρκία, το Ισραήλ και η Αίγυπτος αλλά και εξωγενείς δρώντες όπως οι ΗΠΑ και η Ρωσία, ακολουθούν στρατηγικές που καταλήγουν, είτε σε ευθυγράμμιση των συμφερόντων για έρευνα και εξόρυξη των κοιτασμάτων, είτε σε σύγκρουση ως αποτέλεσμα της ενεργειακής ανασφάλειας της πλειοψηφίας των κρατών αυτών. Συγκεκριμένα, αξίζει να αναφερθούμε σε κάποια ζητήματα που αιτιολογούν την συνεχιζόμενη αστάθεια της περιοχής:

Α) Ενεργειακοί κολοσσοί αμερικανικών συμφερόντων μεγέθους «Exxon Mobile», υπέγραψαν συμφωνίες για διεξαγωγή έρευνας υδρογονανθράκων στην Κυπριακή Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ), καθιστώντας με αυτόν τον τρόπο την παρουσία των ΗΠΑ για ακόμη μια φορά αισθητή στην περιοχή.

Β) Το μνημόνιο συνεργασίας μεταξύ Ελλάδας, Κύπρου και Ισραήλ έγινε πραγματικότητα και έδωσε το εναρκτήριο σήμα για την μεταφορά φυσικού αερίου από την Ανατολική Μεσόγειο στην υπόλοιπη Ευρώπη.

Γ) Η ανακάλυψη του κοιτάσματος αερίου «Zohr» στην Αιγυπτιακή ΑΟΖ έχει δημιουργήσει, αφενός νέα γεωλογικά δεδομένα για την ενεργειακή αγορά, ενώ αφετέρου έχει αναβαθμίσει συνολικά τον ρόλο της Αιγύπτου στην λεκάνη της Μεσογείου. Αξίζει να σημειωθεί, ότι μεγάλες ενεργειακές εταιρείες έχουν μπει στο προσκήνιο για διεξαγωγή εξορύξεων του αερίου, όπως η Ιταλική ENI, η οποία έχει πραγματοποιήσει ήδη 3 γεωτρήσεις. (Αθανασόπουλος, 2017)

 

Εικόνα 4: Η περιοχή ανακάλυψης του αερίου Zohr (Source: Institute of Energy of South East Europe)

Αγωγός EastMed

Στις 2 Ιανουαρίου του 2020, υπογράφεται η επίσημη συνεργασία Ελλάδας, Κύπρου και Ισραήλ, για την δημιουργία ενός υποθαλάσσιου αγωγού μήκους 1.300 μιλίων και αξίας 6 δις ευρώ (€), με το όνομα «EastMed». Σκοπός αυτού, καθίσταται η μεταφορά αερίου από την Ανατολική Μεσόγειο στην Ελλάδα, που θα λειτουργεί ως κόμβος για την τροφοδοσία της υπόλοιπης Ευρώπης. Πρόκειται για μία ιστορική συμφωνία, όχι μόνο για την ανάπτυξη της περιοχής, αλλά θεωρείται ότι θα συμβάλλει καθοριστικά στην αναβάθμιση της γεωπολιτικής θέσης των κρατών που εμπλέκονται σε αυτό το εγχείρημα. Προοδευτικά, υπάρχει μέριμνα να ενταχθεί και η Ιταλία στην συμφωνία ως μεσάζοντας διανομής του φυσικού αερίου (Carpenter, 2020).

Εικόνα 5: O σχεδιασμός της διαδρομής του αγωγού φυσικού αερίου Eastmed. Ξεκινώντας από το Ισραήλ, διαμέσου της Κύπρου, της Ελλάδας και της Ιταλίας, φτάνει στην Ευρώπη (Source: ant1news.gr)

Τι σημαίνει ο Eastmed για την Ευρώπη;

Η Ευρώπη παρουσιάζεται ως ένας από τους μεγαλύτερους καταναλωτές ενέργειας παγκοσμίως, με εισαγωγές φυσικού αερίου που αγγίζουν τα 10 δις κυβικά πόδια ετησίως, με το 40% να προέρχονται από την Ρωσία. Παράλληλα, εισάγει υγροποιημένο φυσικό αέριο (LNG) από τις ΗΠΑ, ενώ σε μία τελική ανάλυση παρουσιάζεται ως αρκετά ενεργειακά εξαρτημένη από τα παραπάνω κράτη.

Με τον Eastmed, η Ευρωπαϊκή Ένωση, αποσκοπεί στην αύξηση της ενεργειακής ασφάλειάς της.  Παράλληλα, σε διπλωματικό επίπεδο, παρά το τεταμένο κλίμα Ελλάδας – Τουρκίας, η συμφωνία, από την μία πλευρά, ξεπέρασε το τέλμα του ενεργειακού διπολισμού στην περιοχή της Κυπριακής ΑΟΖ,  απελευθερώνοντας πόρους για τροφοδότησης της Ευρώπης, ενώ από την άλλη, κατάφερε να παρακάμψει το τροχοπέδη της Τουρκίας που παρεμπόδιζε την μεταφορά ενέργειας.  Συμπερασματικά, ο αγωγός βρίσκει την έμπρακτη στήριξη και των ΗΠΑ, καθώς η προώθηση ενός ενεργειακού διαδρόμου στην Ανατολική Μεσόγειο θα δώσει την ευκαιρία στην ΕΕ να αποδεσμευτεί από το ρωσικό αέριο (protothema.gr, 2020).

Μέση Ανατολή

Η περιοχή της Μέσης Ανατολής συγκεντρώνει το 70% των παγκόσμιων αποθεμάτων σε κοιτάσματα φυσικού αερίου και πετρελαίου, γεγονός που την θέτει στο προσκήνιο της ενεργειακής αγοράς και στον 21^ο αιώνα. Τα κράτη που υπάγονται σε αυτήν την ενεργειακή περιφέρεια έχουν δημιουργήσει από το 1960 έναν διεθνή οικονομικό οργανισμό, τον «Οργανισμό Εξαγωγών Πετρελαιοπαραγωγών Χωρών», εν συντομία «ΟΠΕΚ», προκειμένου να προσδιορίζουν τα ευμενέστερα μέτρα προστασίας των συμφερόντων τους με τον κατά βούληση καθορισμό των τιμών πετρελαίου μέσω μίας ενιαίας πετρελαϊκής πολιτικής μεταξύ των κρατών μελών (opec.org).

Εικόνα 6: Τα ποσοστά πετρελαίου που κατέχουν τα κράτη – μέλη του ΟΠΕΚ για το 2018  (Source: opec.org)

Η συγκρουσιακή σχέση Σαουδικής Αραβίας – Ρωσίας και η θέση των ΗΠΑ

H Σαουδική Αραβία και η Ρωσία είναι δύο χώρες που μάχονται στον στίβο της ενεργειακής αγοράς πετρελαίου, με σχέσεις οι οποίες βασίζονται κυρίως στον ανταγωνισμό και στις κυρώσεις. Η Ρωσία για περίπου τρία χρόνια συνεργαζόταν στενά με τον ΟΠΕΚ, θεωρώντας πως με αυτόν τον τρόπο θα μπορεί να ελέγχει την πετρελαϊκή παραγωγή και μέσω της στήριξης των τιμών πετρελαίου που προσέφερε η ομπρέλα του ΟΠΕΚ, τα έσοδα των δημόσιων ρωσικών ταμείων ήταν σαφώς αυξημένα. Ωστόσο, δεδομένης της κρίσης που έχει ξεσπάσει λόγω της πανδημίας του COVID-19, η Σαουδική Αραβία έχει ζητήσει από την Ρωσία να μειώσει την παραγωγή πετρελαίου σε μια προσπάθεια η χώρα να διατηρήσει τον ηγεμονικό χαρακτήρα της σαν άτυπος εκπρόσωπος του οργανισμού. Σαφώς κάτι τέτοιο δεν θα γινόταν αποδεκτό από την Ρωσία, μιας και η εφαρμογή του μέτρου αυτού θα την έφερνε σε μειονεκτική θέση έναντι των υπολοίπων κύριων ενεργειακών δρώντων. Παράλληλα, δεδομένου ότι οι ΗΠΑ έχουν αυξήσει με ταχείς ρυθμούς την παραγωγή και εξαγωγή σχιστολιθικού πετρελαίου τα τελευταία χρόνια, πλέον χρησιμοποιούν την ενέργεια ως πολιτικό και οικονομικό όπλο με κυρώσεις, αφενός στον ρωσικό αγωγό τροφοδότησης αερίου στην Ευρώπη «Nord Stream 2» και αφετέρου σε έναν από τους μεγαλύτερους ενεργειακούς συνεργάτες της Ρωσίας, το Ιράν (Τσακίρης, 2018).

Ενεργειακές προοπτικές της Μέσης Ανατολής

Σύνολα τα κράτη που απαρτίζουν τη Μέση Ανατολή, έχουν δρομολογήσει επενδύσεις της τάξεως του 1 τρις δολάρια σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, αλλά και ορυκτά καύσιμα έως το 2023. Κύριος πρωταγωνιστής παραμένει και εδώ η Σαουδική Αραβία, η οποία έχει σχεδιάσει επενδύσεις άνω των 140 δις δολαρίων. Συγκεκριμένα το Ριάντ, θέλει να επενδύσει και στην βιωσιμότητα πέρα από το πετρέλαιο. Άλλωστε, πολλές φορές εκπρόσωποι της έχουν δηλώσει ότι θέλουν να είναι προετοιμασμένοι για έναν κόσμο χωρίς πετρέλαιο. Εν κατακλείδι, σύμφωνα με την πολυμερή αναπτυξιακή τράπεζα «Arab Petroleum Investment Corp» ο πετρελαϊκός κλάδος της Σαουδικής Αραβίας μέσα στην επόμενη τριετία, θα προσελκύσει επενδύσεις 304 δις δολαρίων, ενώ το φυσικό αέριο θα τονωθεί με 186 δις δολάρια (Naftemporiki.gr, 2019).

 Γενική αποτίμηση του ενεργειακού ανταγωνισμού στον 21^ο αιώνα

Αποτελεί κοινοτοπία πως η ενέργεια και κατ’ επέκταση η ενεργειακή ασφάλεια αποτελεί ζήτημα εθνικής ασφάλειας, καθώς πάνω στην απρόσκοπτη ροή ενέργειας στηρίζεται η ίδια η επιβίωση των κρατών και κατ’ επέκταση η ανάπτυξη, η ευημερία, καθώς και η στρατηγική τους θέση στο διεθνές οικονομικό και πολιτικό περιβάλλον. Μελετώντας τις κύριες ενεργειακές περιφέρειες του πλανήτη, δηλαδή τον Αρκτικό κύκλο, την Ανατολική Μεσόγειο και την Μέση Ανατολή εξάγεται το συμπέρασμα πως οι ενεργειακές σχέσεις είναι αρκετά συγκρουσιακές και παρότι δεν βρισκόμαστε σε κάποιο θέατρο επιχειρήσεων πολεμώντας για την ενεργειακή ασφάλεια του κράτους μας, άτυπα υπάρχει ένας είδος πολέμου μεταξύ των κρατών που έχουν στην κατοχή τους ενεργειακούς πόρους και σε αυτούς που επιθυμούν να τους αποκτήσουν. Όσον αφορά την Αρκτική, μεγάλο εμπόδιο στην διαρκή αναζωπύρωση του ενεργειακού ανταγωνισμού παρουσιάζεται η δυσκολία εξόρυξης αποθεμάτων ενέργειας που αποτρέπει σε μεγάλο βαθμό τα κράτη να διεκδικήσουν τους πόρους στο μέγιστο δυνατό βαθμό. Στην περίπτωση της Ανατολικής Μεσογείου αλλά και της Μέσης Ανατολής, οι έκρυθμες σχέσεις δημιουργούν ένα τεταμένο κλίμα συχνών συγκρούσεων μεταξύ των δρώντων. Για την Ανατολική Μεσόγειο θα μπορούσε να λεχθεί, ότι μέχρι και σήμερα, υπάρχει μια σχετική αμφισημία, καθώς παρουσιάζονται από την μία ευκαιρίες – αλλά και κίνδυνοι – για την επίλυση των υπαρκτών διαφορών που ταλανίζουν τα κράτη, όμως από την άλλη υπάρχει έντονο το στοιχείο του επαναπροσδιορισμού  των σχέσεων μεταξύ μεγάλων και περιφερειακών δυνάμεων. Τέλος, η Μέση Ανατολή σχεδόν μετά την λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, έχει δημιουργήσει ένα καθεστώς διεθνούς καρτέλ, δηλαδή τον ΟΠΕΚ, ο οποίος δίνει στα 13 κράτη – μέλη του ισχυρά πλεονεκτήματα στην ενεργειακή αγορά. Παρά ταύτα, αξίζει να αναφερθεί ότι είναι μια περιφέρεια που δέχεται πλήγματα από διάφορες αιτίες, όπως θρησκευτικές διαφορές, εμπόλεμες καταστάσεις, προγράμματα πυρηνικών δοκιμών κ.α., τα οποία δημιουργούν ένα συνεχές κλίμα αστάθειας με σχεδόν απροσδιόριστες προοπτικές για το μέλλον. Συνολικά, ο ανταγωνισμός και η αστάθεια στις εν λόγω ενεργειακές περιφέρειες του κόσμου είναι διάχυτα, καθώς αν λάβουμε υπόψη την κρισιμότητα των ενεργειακών πηγών, σε ποσοτικό και ποιοτικό επίπεδο και με γνώμονα τα εκάστοτε εθνικά συμφέροντα που απορρέουν, δημιουργούνται διαρκώς καθεστώτα συμμαχιών ή συγκρούσεων μεταξύ των κρατών που διεκδικούν τα αποθέματα ενέργειας.

 

 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Alhas, A., (2019). Energy Resources In Eastern Mediterranean: An Overview. [online] Aa.com.tr. Available here [Accessed 12 May 2020].

Carpenter, S., (2020).» New Pipeline Deal Gives Europe Access To Eastern Mediterranean Gas Reserves, Angering Turkey». Forbes. Available here [Accessed 13 May 2020].

Conley, H., (2019). «Η Αρκτική Άνοιξη».  Foreign Affairs – Hellenic Edition.  Available here [Accessed 11 May 2020].

Desjardins, J., (2016). This Infographic Shows How Gigantic The Arctic’s Undiscovered Oil Reserves Might Be. Business Insider. Available here [Accessed 10 May 2020].

Johnston, P., (2010). Arctic Energy Resources and Global Energy Security. Journal of Military and Strategic Studies, 12(2), pp. 2-4, 17-20. Available here [Accessed 9 May 2020].

Kathimerini.gr, (2019). «ΗΠΑ: Στήριξη «Τετραμερούς Μηχανισμού Συνεργασίας» Στην Ανατολική Μεσόγειο» . Available here [Accessed 13 May 2020].

Naftemporiki.gr, (2019). Η Μέση Ανατολή Ανάβει Τις Μηχανές: Επενδύσεις 1 Τρισ. Στην Ενέργεια Έως Το 2023. Available here [Accessed 13 May 2020].

Opec.org, n.d. OPEC: About Us.  Opec.org. Available here [Accessed 13 May 2020].

Patel, J. and Fountain, H., (2017). «As Arctic Ice Vanishes, New Shipping Routes Open». Nytimes.com. Available here [Accessed 10 May 2020].

Protothema.gr, (2020). «Eastmed: Υπεγράφη Η Ιστορική Συμφωνία Και Με Ρήτρα Για Την Ασφάλεια». ProtoThema. Available here [Accessed 13 May 2020].

Shea, N., (2019). «A New Cold War Brews As Arctic Ice Melts». Nationalgeographic. Available here [Accessed 10 May 2020].

USGS. USGS Fact Sheet 2008-3049 1 / 4. 1st ed. [ebook] Reston, Virginia, USA: U.S. Department of the Interior U.S. Geological Survey, pp.1-4. Available here [Accessed 10 May 2020].

Αθανασόπουλος, Ά., (2017). «Μπορεί Η Ανατολική Μεσόγειος Να Γίνει Η «Νέα Νορβηγία» Της Ενέργειας;» Το Βήμα Online. Available here [Accessed 12 May 2020].

Νικολάου, Κ., (2016). The Discovery Of Zohr Gas Field In Egypt. 1st ed. [ebook] Thessaloniki: Institute of Energy of South East Europe, pp.2-5. Available here [Accessed 12 May 2020].

Τριανταφύλλου, Δ., Επανεξετάζοντας Την Ανατολική Μεσόγειο. [online] ΕΛΙΑΜΕΠ. Available here [Accessed 11 May 2020].

Τσακίρης, Θ., (2018). «Το Γεωπολιτικό «Τετράγωνο» ΗΠΑ-Ρωσίας-Ιράν-Σ. Αραβίας». Foreign Affairs – Hellenic Edition. Available here [Accesse

^[1] Το Αρκτικό Συμβούλιο είναι ένας διεθνής οργανισμός που δραστηριοποιείται στην περιοχή του Αρκτικού κύκλου, προωθώντας την συνεργασία. Αποτελείται από τα 8 Αρκτικά Κράτη (Καναδάς, Δανία, Φινλανδία, Ισλανδία, Νορβηγία, Ρωσία, ΗΠΑ και Σουηδία) αντιπροσώπους των γηγενών της περιοχής, κράτη και οργανισμοί – παρατηρητές και ομάδες εργασίας, υπεύθυνες για την διεκπεραίωση των εργασιών του συμβουλίου.  Για περισσότερα βλ. εδώ