της Κέλλυ Πισιμίση,

11 Μαρτίου 2020: ο Γενικός Διευθυντής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (World Health Organization – WHO) χαρακτηρίζει επισήμως τον νέο ιό COVID-19 ως πανδημία, κυρίως λόγω της υψηλής διασποράς του εντός και εκτός Κίνας, καθώς επίσης και του πολύ υψηλού αριθμού κρουσμάτων.

Η νέα αυτή συνθήκη έφερε τα κράτη αντιμέτωπα με μία πρωτόγνωρη κατάσταση. Για την αντιμετώπιση αυτής της άγνωστης και αχαρτογράφητης απειλής, καθένα συμπεριφέρεται διαφορετικά, υιοθετώντας την δική του πολιτική υγείας. Το χάσμα μεταξύ της αποκαλούμενης “ανοσίας της αγέλης” ορισμένων (π.χ. Ηνωμένου Βασιλείου και Σουηδίας) και της αγωνιώδους προσπάθειας “επιπεδοποίησης των καμπυλών κρουσμάτων και νεκρών” άλλων (συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας) με τη λήψη ακόμα και πιο δραστικών μέτρων (με κραυγαλέο παράδειγμα την περιστολή ορισμένων δικαιωμάτων) είναι εμφανές.

Μολονότι εδώ και καιρό μονοπωλεί το ενδιαφέρον των ειδησεογραφικών πρακτορείων, ο νέος ιός δεν εξάλειψε τις υπόλοιπες απειλές κατά της υγείας. Πολύ περισσότερο δεν αποτέλεσε ευκαιρία για παύση των εχθροπραξιών σε όλη την υφήλιο, όπως ο ίδιος ο Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών πρότεινε στις 23 Μαρτίου 2020 (βλ. επίσης επανάληψη της κλήσης αυτής εδώ). Τα προβλήματα, οι αγωνίες και οι επιφυλάξεις για τη συμβατότητα ορισμένων εθνικών πολιτικών με το Διεθνές Δίκαιο (κυρίως με τα Ανθρώπινα Δικαιώματα) εμφανίζονται μετ’ επιτάσεως, όταν στο περιβάλλον αυτό προστίθεται και μία ακόμα παράμετρος: μία ένοπλη σύγκρουση ή μία κατάσταση κατοχής. Στην παρούσα ανάλυση θα εστιάσουμε κυρίως στην τελευταία διάσταση.

Οι υποχρεώσεις των Κατεχουσών Δυνάμεων στην αντιμετώπιση του COVID-19

Κατεχόμενα εδάφη εντοπίζουμε σε αρκετά σημεία της υφηλίου. Κάποια μας ενδιαφέρουν περισσότερο λόγω εθνικής ομοιογένειας (στην περίπτωση του κατεχόμενου ήδη από το 1974 από την Τουρκία βορείου τμήματος της Κύπρου), άλλα τα γνωρίζουμε λόγω της μακράς, χρονίζουσας σύγκρουσης και μεγάλης έκτασης που έχουν λάβει διεθνώς (όπως τα κατεχόμενα από το Ισραήλ παλαιστινιακά εδάφη), ενώ ορισμένα δεν είναι τόσο ευρέως γνωστά, παρά μόνο -κυρίως, αν όχι αποκλειστικά- στους κύκλους των μελετητών του Διεθνούς Δικαίου και των Διεθνών Σχέσεων (βλ. για παράδειγμα την υπό μαροκινή κατοχή περιοχή της Δυτικής Σαχάρας).

Σε κάθε περίπτωση, πάντως, οι περιστάσεις αυτές τυγχάνουν μίας και μόνο αντιμετώπισης από πλευράς Διεθνούς Δικαίου και εν μέσω πανδημίας παρουσιάζουν ακόμα περισσότερες προκλήσεις.

Το πρώτο λογικό ερώτημα που θα θέσει ο αναγνώστης είναι πώς ορίζεται νομικά η κατοχή. Η έννοια αυτή καθ’ εαυτή δεν ορίζεται στο Διεθνές Δίκαιο. Αυτό που πράγματι προσδιορίζεται κάπως περιγραφικά είναι η έννοια του κατεχόμενου εδάφους. Έτσι τόσο στη Σύμβαση και στους Κανονισμούς της Χάγης για τον Σεβασμό των Νόμων και Εθίμων Πολέμου του 1899, όσο και στις αναθεωρημένες εκδοχές τους του 1907, ως κατεχόμενο έδαφος ορίζεται εκείνο, που έχει (α) πράγματι τεθεί (β) υπό τον έλεγχο ενός (γ) ξένου στρατού και (δ) εκτείνεται μέχρι το σημείο στο οποίο πράγματι μπορεί να ασκηθεί η εξουσία αυτή (άρθρο 42 του Κανονισμού του 1907) (Μαρούδα, 2015). Βασικό στοιχείο της κατοχής (πέραν της προσωρινής της φύσεως), που περιγράφεται στο αμέσως επόμενο άρθρο, είναι η υποκατάσταση των εξουσιών της Νόμιμης Αρχής και η μεταβίβασή τους στην Κατέχουσα Δύναμη. Έτσι, η τελευταία υποχρεούται να λάβει μέτρα, ώστε να επαναφέρει και να εξασφαλίσει -στο μέτρο πάντοτε του δυνατού- τη “δημόσια τάξη και ασφάλεια” , σεβόμενη πάντοτε (;!) τους ισχύοντες στο κατεχόμενο έδαφος κανόνες. Ας σημειωθεί σε αυτό το σημείο πως ήδη εθνικά δικαστήρια έχουν κρίνει ότι η γενικόλογη αυτή αναφορά στη  δημόσια τάξη και ασφάλεια δεν περιορίζεται απλώς σε στρατιωτικά ζητήματα και θέματα ασφαλείας. Αντιθέτως, καλύπτει όλη την γκάμα των ζητημάτων, μεταξύ άλλων και της οικονομίας, της εκπαίδευσης, της υγείας και της υγιεινής, της πρόνοιας (βλ. Απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου του Ισραήλ, 1983, παρ.18).

Οι βασικές αυτές ρυθμίσεις εξειδικεύονται έτι περαιτέρω μετά την υιοθέτηση των τεσσάρων Συμβάσεων της Γενεύης του 1949 και των Προσθέτων Πρωτοκόλλων του 1977. Πιο συγκεκριμένα, στην Τέταρτη Σύμβαση της Γενεύης, που αφορά στην προστασία των αμάχων εν καιρώ πολέμου και κατοχής (άρθρο 2), απαριθμούνται οι υποχρεώσεις της Κατέχουσας Δύναμης για την εξασφάλιση τροφής και ιατροφαρμακευτικού υλικού στον πληθυσμό (άρθρο 55), τη διασφάλιση και προστασία των ιατρικών και νοσοκομειακών μονάδων, ακόμα και με τη συνεργασία με τις τοπικές αρχές (σε οριακές περιπτώσεις ακόμα και με τη βοήθεια ουδέτερων κρατών ή/και ανθρωπιστικών οργανώσεων κατά το άρθρο 59), για την πρόληψη και αντιμετώπιση μεταδοτικών ασθενειών και επιδημιών (άρθρο 56). Τα μέτρα πρόληψης και προφύλαξης εξειδικεύονται στο Σχολιασμό του 1958, όπου και απαριθμώνται ενδεικτικά η μέριμνα για την ενημέρωση του πληθυσμού, η διανομή φαρμάκων, η οργάνωση εξετάσεων και απολυμάνσεων, η ενίσχυση των μαστιζόμενων από την ασθένεια περιοχών με μονάδες υγείας, η απομόνωση των ασθενών και η δημιουργία νέων νοσοκομείων και κέντρων υγείας (Longobardo, 2020).

Οι ως άνω εφαρμοστέες διατάξεις -πέραν των θετικών υποχρεώσεων που επιβάλλουν στην Κατέχουσα Δύναμη- απαγορεύουν καταρχήν την επίταξη του ιατρικικού και νοσοκομειακού υλικού και των εγκαταστάσεων, εκτός αν συντρέχουν όλως εξαιρετικές και οριακές καταστάσεις. Αυτή την απαγόρευση εξαγγέλλει και το άρθρο 14 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου του 1977 (βλ. επίσης και Σχολιασμό του 1987).

Η ανάπτυξη του ισχύοντος διεθνούς νομικού πλαισίου δεν είναι άνευ σημασίας. Η πανδημία άγγιξε και τα κατεχόμενα παλαιστινιακά εδάφη, όπως αποδεικνύουν και στοιχεία διεθνών φορέων (ενδεικτικά από το Γραφείο των Ηνωμένων Εθνών για τον Συντονισμό Ανθρωπιστικών Υποθέσεων εδώ), καθιστώντας επιτακτικό τόσο το Ισραήλ ως Κατέχουσα Δύναμη, όσο και η Παλαιστινιακή Αρχή (που είναι αρμόδια για την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη ορισμένων περιοχών βάσει των Συμφωνιών του Όσλο) να αναλάβουν είτε μεμονωμένα είτε από κοινού μέτρα για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Ταυτόχρονα, ακόμα και η Hamas, ως de facto αρχή στην Λωρίδα της Γάζας, οφείλει να λάβει μέτρα για την καταπολέμηση της πανδημίας. Πράγματι, και οι τρεις αυτοί δρώντες έχουν λάβει κάποια μέτρα για την αντιμετώπιση της υγειονομικής κρίσης είτε μεμονωμένα είτε συνεργατικά (αν και όχι απαραίτητα επιτυχώς) (Abdallah, 2020).

Παράλληλα, όμως, αξίζει να εμμείνουμε στο εξής: πρόσφατα κατέκλυσε τα ΜΜΕ η είδηση ότι το Ισραήλ κατεδάφισε σκηνές στο βόρειο τμήμα της Λωρίδας της Γάζας, που προορίζονταν για κέντρα υγείας και πρώτων βοηθειών στις εκεί παλαιστινιακές κοινότητες, και κατέσχε ιατρικό και νοσοκομειακό υλικό. Σαφώς, όπως συνάγεται και από τα ανωτέρω, μία τέτοια κίνηση σαφώς έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τις υποχρεώσεις του Ισραήλ υπό το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο, είναι κατακριτέες και καταδικαστέες, ενώ ταυτόχρονα αποτελούν και ένα τρανταχτό παράδειγμα προς αποφυγή, ειδικά μεσούσης μιας υγειονομικής κρίσης (Longobardo, 2020. Abdallah, 2020).

Αντίστοιχες υποχρεώσεις φέρει και η Τουρκία για την κατάσταση στα κατεχόμενα εδάφη της Βορείου Κύπρου (τμήμα στο οποίο ασκεί de facto έλεγχο από το 1974, όπως έχει χαρακτηριστικά επισημάνει και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, τόσο στην εμβληματική Υπόθεση Λοϊζίδου, όσο και στις διακρατικές προσφυγές της Κύπρου κατά της Τουρκίας), όπου επίσης έχουν καταγραφεί κάποια κρούσματα (και θύματα) του COVID-19. Ομοίως και στην περίπτωση του Μαρόκου για τα κρούσματα που έχουν καταγραφεί στην κατεχόμενη Δυτική Σαχάρα και επιβεβαιωθεί από την σχετική Αποστολή των Ηνωμένων Εθνών στην περιοχή (βλ. εδώ). Στην τελευταία πάντως περίπτωση, οι ίδιοι οι αρχές των Σαχράουι έχουν ήδη λάβει μέτρα για τον περιορισμό διασποράς του ιού, ενώ συγχρόνως Διεθνείς Οργανισμοί καταστρώνουν στρατηγικές πρόληψης και αντιμετώπισης, ιδίως στους προσφυγικούς καταυλισμούς στην περιοχή (βλ. κοινή στρατηγική του Παγκοσμίου Επισιτιστικού Προγράμματος, της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες και της UNICEF). Προσεκτική μελέτη τέτοιων σχεδίων και στρατηγικών οδηγεί στο συμπέρασμα πως όλα περιστρέφονται γύρω από όσα το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο θεωρεί ως minimum standards και οι άμεσα ενδιαφερόμενοι θα πρέπει να εξασφαλίζουν.

Άλλα εφαρμοστέα κείμενα στις περιπτώσεις κατοχής

Το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο, όμως, δεν είναι το μόνο που τυγχάνει εφαρμογής σε αυτό το πλαίσιο. Η διεθνής νομολογία και θεωρία -ανεξάρτητα από τις θεωρητικές ανησυχίες και διαφωνίες- έχει εδώ και καιρό καταλήξει στην παράλληλη εφαρμογή του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου και του Δικαίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Περράκης, 2013. Σισιλιάνος, 2013).

Το βασικό θιγόμενο δικαίωμα σε αυτό το πλαίσιο είναι το δικαίωμα στην υγεία, όπως αυτό κατοχυρώνεται στο άρθρο 12 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα (1966) (Νάσκου-Περράκη, 2016). Σύμφωνα με την παράγραφο 2 περίπτωση c του εν λόγω άρθρου, τα συμβαλλόμενα μέρη οφείλουν μεταξύ άλλων να λάβουν μέτρα για “την πρόληψη, θεραπεία και τον έλεγχο επιδημιών, ενδημικών, επίκτητων ή άλλων ασθενειών”. Η δε Επιτροπή του Συμφώνου έχει δώσει ενδεικτικά παραδείγματα των μέτρων που θα μπορούσαν να λάβουν προς αυτή την κατεύθυνση τα κράτη (βλ. σχετικά 14η Γενική Σύσταση, παρ. 16). Κατά συνέπεια, εφόσον τέτοιες ρυθμίσεις δεν έρχονται σε αντίθεση με άλλες διεθνείς υποχρεώσεις, τόσο η Κατέχουσα Δύναμη, όσο και οι τοπικές αρχές οφείλουν να αναλαμβάνουν μέτρα για την αντιμετώπιση της πανδημίας, δίνοντας νέα διάσταση στους ήδη καθιερωμένους διεθνείς κανόνες (Longobardo, 2020. Abdallah, 2020).

Συμπεράσματα

Η πανδημία του COVID-19 έχει πραγματικά οδηγήσει το Διεθνές Δίκαιο στα όριά του. Η υγειονομική αυτή κρίση έρχεται απλώς να προστεθεί στην ήδη δύσκολη διεθνή πραγματικότητα και άλλοτε προκαλεί, άλλοτε επιβεβαιώνει και επιρρωνύει τη διεθνή νομική φαρέτρα. Ενδεικτική είναι η περίπτωση των κατεχομένων εδαφών, που έρχεται απλώς να μας υπενθυμίσει τις πολλαπλές υποχρεώσεις των εμπλεκομένων μερών να εξασφαλίσουν την πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη στα κατεχόμενα εδάφη, αλλά και τις απορρέουσες από το Δίκαιο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, που συνεχίζουν να υφίστανται και να δεσμεύουν (Longobardo, 2020). Και μολονότι οι περιπτώσεις της Κύπρου και της Δυτικής Σαχάρας δεν έχουν λάβει αυτό τον καιρό μεγάλες διαστάσεις, τα κατεχόμενα παλαιστινιακά εδάφη έχουν έρθει στο προσκήνιο, αποκαλύπτοντας τις βαριές επιπτώσεις μιας χρονίζουσας κατάστασης…

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Συγγράμματα

Μαρούδα, Μ-Ντ. (2015). Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο. Αθήνα: Εκδόσεις Ι. Σιδέρης.

Νάσκου-Περράκη, Π. (2016). Δικαιώματα του Ανθρώπου. Παγκόσμια και Περιφερειακή Προστασία. Θεωρία και Νομολογία. Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σάκκουλα.

Περράκης, Στ. (2013). Διαστάσεις της διεθνούς προστασίας των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου: προς ένα jus universalis. Αθήνα: Εκδόσεις Ι. Σιδέρης.

Σισιλιάνος, Λ.Α. (2013). Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου: Ερμηνεία κατ’ άρθρο. Δικαιώματα-Παραδεκτό-Δίκαιη ικανοποίηση-Εκτέλεση. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.

Άρθρα

Abdallah, M. (2020). The Right to Health in the Occupied Palestinian Territory during the COVID-19 Pandemic. Opinio Juris. May 19th, 2020.Available here.

Longobardo, M. (2020). The Duties of Occupying Powers in Relation to the Fight against Covid-19. EJIL: Talk! April 8th, 2020. Available here.

Διεθνείς Συμβάσεις

International Committee of the Red Cross (ICRC), Geneva Convention Relative to the Protection of Civilian Persons in Time of War (Fourth Geneva Convention), 12 August 1949, 75 UNTS 287. Available here.

UN General Assembly, International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, 16 December 1966. Available here.

International Committee of the Red Cross (ICRC), Protocol Additional to the Geneva Conventions of 12 August 1949, and relating to the Protection of Victims of International Armed Conflicts (Protocol I), 8 June 1977, 1125 UNTS 3. Available here.

Σχολιασμοί και Συστάσεις

International Committee of the Red Cross. (1958). Commentary on the Fourth Geneva Convention: Convention (IV) relative to the Protection of Civilians in Times of War. Switzerland: International Committee of the Red Cross. Available here.

International Committee of the Red Cross. (1987). Commentary on the Protocol Additional to the Geneva Conventions of 12 August 1949, and relating to the Protection of Victims of International Armed Conflicts (Protocol I). Switzerland: International Committee of the Red Cross. Available here.

CESCR, General Comment No. 14: The Right to the Highest Attainable Standard of Health (Art. 12). ECOSOC, E/C.12/2000/4, 11 August 11th, 2000. Available here.

Νομολογία

Israeli High Court of Justice, Jam’iat Iscan Al-Ma’almoun Al-Tha’auniya Al-Mahduda Al-Mauliya, Cooperative Association Legally registered at the Judea and Samaria Area Headquarters v. Commander of the IDF Forces in the Area of Judea and Samaria & Supreme Planning Committee in the Judea and Samaria Area, HCJ 393/82, 25 July 1982, 28 December 1983. Available here.

Πράξεις Διεθνών Οργανισμών

Γενικός Γραμματέας Ηνωμένων Εθνών

SG/SM/20018, Secretary-General Calls for Global Ceasefire, Citing War-Ravaged Health Systems, Populations Most Vulnerable to Novel Coronavirus. Press Release. March 23th, 2020. Available here.

SG/SM/20032, Secretary-General Reiterates Appeal for Global Ceasefire, Warns ‘Worst Is Yet to Come’ as COVID-19 Threatens Conflict Zones. Press Release, April 3rd, 2020. Available here.

Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας

World Health Organization, Director-General’s opening remarks at the media briefing on COVID-19. March 11th, 2020. Available here.

Γραφείο των Ηνωμένων Εθνών για το Συντονισμό Ανθρωπιστικών Υποθέσεων

UNOCHA, COVID-19 Emergency Situation Report 2 (24 March – 31 March 2020). March 31st, 2020.Available here.

Άλλοι Οργανισμοί και Θεσμοί

World Food Programme, UNHCR & UNICEF. Refugees from Western Sahara Tindouf, Algeria. Comprehensive Needs for COVID-19: Prevention and Response. April 19th, 2020. Available here.