Ανθρωπόκαινος Εποχή

 από την Αριάδνη-Σοφία Κούρη,

Το 1907, o L.H. Baekeland ανέμειξε τη φαινόλη, μια χημική πετρελαϊκή ουσία, με φορμαλδεΰδη, αλκοόλη και υλικά πλήρωσης, θέρμανε το μείγμα κι έφτιαξε τον βακελίτη. Η πολυ-οξινο-βενζυλο-μεθυλενο-γλυκο-λανυδρίτη αντικατέστησε την παρκεζίνη που A. Parkes ανακάλυψε λίγα χρόνια νωρίτερα (1902). Το προϊόν της επεξεργασίας, πήρε το όνομά του από την ελληνική λέξη «πλαστικός» που σημαίνει «πλάθω, διαμορφώνω, δίνω σχήμα», επειδή ο βακελίτης έχει την ιδιότητα να είναι ιδιαίτερα εύπλαστος χάρη στα μόρια μονομερή άνθρακα που συνδέονται μεταξύ τους με την μορφή πολυμερούς αλυσίδας. Με χημικές αντιδράσεις ή πρόσθετες ύλες, προκύπτουν δύο είδη πλαστικών, τα θερμοπλαστικά, που όταν θερμαίνονται γίνονται μαλακά (χαλιά ρούχα, έπιπλα), και τα θερμοσκληρυντικά, τα οποία παραμένουν άκαμπτα και στερεά αφού πήξουν (ηλεκτρικά εξαρτήματα, επιφάνειες εργασίας, αμαξώματα). Έτσι, προκύπτει ένα όμορφο, πολύ ελαφρύ, ανθεκτικό, πυρίμαχο και σπουδαίο μονωτικό υλικό.

Πολλές αναπτυσσόμενες βιομηχανίες έσπευσαν να το αξιοποιήσουν. Το πλαστικό κατέληξε να γίνει τόσο σημαντικό για την αυτοκινητοβιομηχανία που ο Χένρυ Φορντ, σε μια από τις προσπάθειές του να ανακαλύψει εναλλακτικές μεθόδους παρασκευής, παρουσίασε, το 1941, ένα πλήρως λειτουργικό πρωτοποριακό αυτοκίνητο, φτιαγμένο από βακελίτη με φυσικό λάδι, σπόρους σόγιας και καλαμπόκι. Η ιστορία όμως τον πρόλαβε. Οι επιτακτικές ανάγκες του Β’ Παγκόσμιου Πόλεμου και η έλλειψη πρώτων υλών επέβαλαν στα εργοστάσια, προκειμένου να εξασφαλίσουν μαζική παραγωγή σε σύντομο χρονικό διάστημα, να χρησιμοποιήσουν την συνήθη μέθοδο μετατροπής των πετροχημικών σε πλαστικό για την κατασκευή όπλων, τανκς και εξοπλισμών.

Στις μεταπολεμικές δεκαετίες, περνώντας από τον πόλεμο στην ειρήνη, από τις μάχες στην διασκέδαση, το πλαστικό γίνεται τρόπος ζωής. Εφευρίσκεται το πλεξιγκλάς, το τεφλόν, η πλαστική μεμβράνη φαγητού, το βινύλιο, οι νάιλον κάλτσες. Το 1942, έρχονται τα τάπερ. Το 1945, οι περισσότεροι δεν είχαν ακουστά την τηλεόραση, όμως το 1949, που το πλαστικό τις κάνει φθηνότερες, οι Αμερικανοί αγοράζουν 100.000 την εβδομάδα. Μεταξύ του 1955 και του 1965, το 42% του παγκόσμιου πληθυσμού ξεκινά αντισύλληψη με προφυλακτικά. Το 1965 και η πλαστική σακούλα, κάνει την εμφάνισή της. Στο τέλος της δεκαετίας του ‘60, τα πλαστικά με τον Νιλ Άρμστρονγκ βγαίνουν εκτός πλανήτη, ξεπερνώντας κάθε προηγούμενο όριο.

Η Coca Cola, θέλοντας να αντικαταστήσει τα περίφημα γυάλινα μπουκάλια της με κάτι πιο φθηνό, εισάγει το 1975 το μπουκάλι PET που καμία σχέση δεν έχει με ζωάκια. PET είναι η συντομογραφία για το τετραφθαλικό πολυαιθυλένιο που ευθύνεται για την δημιουργία ενός αρκετά ανθεκτικού πλαστικού, ιδανικού για την εμφιάλωση των αναψυκτικών, κατασκευάζεται γρήγορα και δεν κοστίζει. Έκτοτε, το πλαστικό δεν άργησε να κυριαρχήσει στην βιομηχανική παραγωγή και σύντομα, ο πλανήτης βρέθηκε σε σημείο μηδέν.

Στις αρχές του ‘80, ο κόσμος συνειδητοποίησε το πρόβλημα. Παρ’ όλα αυτά, από την δεκαετία του ‘90, η ζωή μας κατέληξε να εξαρτάται αποκλειστικά από πλαστικά. Το 1950 παράγονταν 1.500.000 τόνοι πλαστικού, βάρος που αντιστοιχούσε σε 60 πετρελαιοφόρα. Στα μέσα της δεκαετίας του ‘60, η παραγωγή εκτοξεύτηκε σε 25.000.000 τόνους, περίπου 1.000 πετρελαιοφόρα. Την δεκαετία του ‘70, ο αριθμός διπλασιάστηκε φτάνοντας τους 50.000.000 τόνους, κάπου δηλαδή στα 2.000 πετρελαιοφόρα, σχεδόν 140 φορές περισσότερο από το βάρος του Empire State Building. Σήμερα (2020), παράγουμε 20 φορές περισσότερο πλαστικό απ’ ότι 50 χρόνια πριν!

Το σπίτι μας υπάρχει μόνο χάρη σ’ αυτά. Υδραυλικά, έπιπλα, συστήματα φωτισμού, όλα είναι πλαστικά. Το ίδιο και η τηλεόραση, το πλυντήριο και οι συσκευές της κουζίνας. Ακόμα και η υγεία μας εξαρτάται από το πλαστικό. Οι χειρούργοι χάρη στα πλαστικά εργαλεία είναι πιο αποτελεσματικοί. Οι έρευνες για την δημιουργία ζωής και την καταπολέμηση ασθενειών θα ήταν αδιανόητες χωρίς τα πλαστικά. Κυριολεκτικά το πλαστικό μας σώσει τη ζωή. Κάθε χρόνο 600.000 άνθρωποι ζουν περισσότερο χάρη στους βηματοδότες που φέρουν πλαστική μόνωση. Το πλαστικό ρέλι στις ζώνες μειώνει κατά 45% την θνησιμότητα. Περίπου 30.000 σώζονται μόνο στο Ηνωμένο Βασίλειο χάρη στα ηλεκτρικά σοκ με πλαστικούς απινιδωτές, ενώ πάνω από 10.000 άνθρωποι επωφελούνται από τα τρισδιάστατα πλαστικά ακουστικά. Με τις πλαστικές σύριγγες μιας χρήσεως, 35.000.000 διαβητικοί διατηρούνται στην ζωή. Και οπωσδήποτε, τα ρούχα με ανθρακονήματα αραμιδίου βοηθούν τους πυροσβέστες και τις ομάδες διάσωσης να σώζουν ζωές παραμένοντας και οι ίδιοι ζωντανοί…

Ουσιαστικά, δεν ζούμε χωρίς αυτά. Όμως, η αποτυχία μας να τα απορρίψουμε σκοτώνει την Γη. Τα δύο τρίτα πλαστικού που παρήγαγε ποτέ ο πολιτισμός μας από τα μέσα του 20^ου αιώνα εξακολουθούν να βρίσκονται στο περιβάλλον. Αυτό σημαίνει ότι 7,8 δισεκατομμύρια τόνοι πλαστικών αποβλήτων που δημιουργήσαμε στα 60 χρόνια της μαζικής παραγωγής υπάρχουν έως σήμερα. Η ανακύκλωση είναι λύση, αλλά ανακυκλώνοντας δεν λύνουμε το πρόβλημα της ρύπανσης, απλώς το επιβραδύνουμε. Άλλωστε, η ανακύκλωση ως πρακτική δεν λειτουργεί όπως θα έπρεπε. Για να λειτουργήσει σωστά η διαδικασία, πρέπει πρώτα να γίνει σωστή διαλογή των πλαστικών του παραγώγων (ΡΕΤ, ΡΡ, PVC, ΡΕ) κι ύστερα να ξεκινήσει η αποδόμηση των απορριμμάτων. Στην πράξη, επειδή δεν υπάρχουν υποδομές, έμπειρο ανθρώπινο δυναμικό ή κατάλληλος εξοπλισμός για τέτοιου είδους διαδικασίες, το 15% τουλάχιστον των πλαστικών που ανακυκλώνονται καταλήγει κοινό απόβλητο. Επιπλέον, πολλές φορές οι καιρικές συνθήκες που δυσχεραίνουν την πρόσβαση των φορτηγών της ανακύκλωσης σε δυσπρόσιτες περιοχές, η έλλειψη ενημέρωσης των κατοίκων στις μικρές κοινότητες και η δυσπιστία των γηραιότερων, συνεπικουρούν αρνητικά. Σύμφωνα με την αναφορά της Υπηρεσίας Προστασίας Περιβάλλοντος των Η.Π.Α. (U.S.E.P.A.), το 2014 παρήχθησαν 33 τόνοι πλαστικό, ενώ μόλις το 9.5% ανακυκλώθηκε. Σήμερα, αν και το ποσοστό απορριμμάτων που ανακυκλώνονται παγκοσμίως έχει καταφέρει να φτάσει το 17%, παραμένει χαμηλό. Έτσι, όχι μόνο τα πλαστικά ενταφιάζονται στις χωματερές μολύνοντας τον υδροφόρο ορίζοντα, αλλά κάποια καίγονται προκαλώντας τοξικούς ατμούς που ευθύνονται σε μεγάλο βαθμό για την τρύπα του όζοντος και το φαινόμενο του θερμοκηπίου.

Επίσης, μολύνουμε τις θάλασσές μας μ’ αυτά. Το 57% των σκουπιδιών στις παραλίες είναι αποτσίγαρα, πλαστικοί σωλήνες, περίακτές φαγητού, μπατονέτες, χαρτοπετσέτες και συσκευασίες αντηλιακών που δεν κατέληξαν στους κάδους απορριμμάτων όπως θα έπρεπε. Κάθε χρόνο, 8-12.000.000 τόνοι πλαστικού απορρίπτονται στους θαλάσσιους αποδέκτες. Περίπου 4,8-12.700.000 τόνοι καταλήγουν κάθε χρόνο στους ωκεανούς. Στη Μεσόγειο, επιπλέουν 1.455 τόνοι. Αυτή την στιγμή, υπάρχουν 5 γιγάντιοι πλωτοί σκουπιδότοποι. Ο μεγαλύτερος βρίσκεται στον Ειρηνικό με 80.000-100.000 τόνους πλαστικού κι έκτασή ίση όσο 2 φορές το μέγεθος του Τέξας. Στην Ελλάδα, από τους 180-300.000 τόνους πλαστικής συσκευασίας που παράγονται ετησίως, μόνο 8% ανακυκλώνεται. Το υπόλοιπο καταλήγει στα βράχια και στις πόλεις, μετατρέποντας το τοπίο σε ανεξέλεγκτη χωματερή.

Πέραν του ότι είναι αντιαισθητικό και δυσάρεστο, είναι και θανατηφόρο. Κάθε χρόνο πάνω από 100.000 θαλάσσια ζώα και 1.000.000 θαλασσοπούλια πεθαίνουν, είτε επειδή νομίζουν ότι τα πλαστικά είναι τροφή, τα τρώνε και δηλητηριάζονται, είτε επειδή είναι τόσο γεμάτος ο βυθός που δεν μπορούν να ξεφύγουν. Επίσης, πολύ συνηθισμένο είναι να προσκολλούνται πάνω στα σκουπίδια κατά λάθος και να ταξιδεύουν με αποτέλεσμα να μεταφέρονται αφιλόξενα περιβάλλοντα όπου δεν μπορούν να επιβιώσουν. Με αυτό το ρυθμό, η WWF προειδοποιεί ότι το 2050 τα πλαστικά στους ωκεανούς θα είναι περισσότερα από τα ψάρια.

Τα τελευταία χρόνια πλαστικά έχουν βρεθεί ακόμη και στα παρθένα χιόνια της Αρκτικής και στα βουνά των Άλπεων. Επιστήμονες από το Γερμανικό Ινστιτούτο Πολιτικής και Θαλάσσιας Έρευνας (ΑΒΙ) ανέλυσαν δείγματα χιονιού από τις Γερμανικές και τις Ελβετικές Άλπεις ως την Αρκτική. Παντού βρέθηκαν κόκκοι μικροπλαστικών που έφτασαν εκεί με τον αέρα. Η επικεφαλής M.K. Bergman της ερευνητικής ομάδας, σύμφωνα με το περιοδικό Science Advances, την Guardian και το New Scientist, «εγείρει ξανά το ερώτημα, πόσο πολύ πλαστικό εισπνέουν οι άνθρωποι και πώς αυτό επηρεάζει την υγεία τους». Καθώς η ηλιακή ακτινοβολία και μηχανική της αποσύνθεσης μετασχηματίζουν τα πλαστικά σε τρισεκατομμύρια μικροσκοπικές ίνες που δεν φαίνονται, αυτά εισχωρούν στην τροφική αλυσίδα κι επηρεάζουν αρνητικά την ανθρώπινη ανάπτυξη, το αναπαραγωγικό και το ανοσοποιητικό σύστημα. Πράγματι, σε έρευνα του 2018, πλαστικά βρέθηκαν ακόμα και σε ανθρώπινα περιττώματα κι αποδείχθηκε πως η ρύπανση είναι τόσο σοβαρή που κάθε βδομάδα καταπίνουμε μικροπλαστικά σωματίδια που ισοδυναμούν με το μέγεθος μιας ολόκληρης πιστωτικής κάρτας.

Εντούτοις, ακόμα και η ελάχιστη προσπάθεια μπορεί να έχει αντίκτυπο. Αρχικά, η βιομηχανία παραγωγής πλαστικού δημιουργεί θέσεις εργασίας. Στις ΗΠΑ, 700.000 περίπου άνθρωποι δουλεύουν στον κλάδο της ανακύκλωσης. Κάνοντας ανακύκλωση, καταναλώνεται 88% λιγότερη ενέργεια για την κατασκευή προϊόντων απ’ ότι με τις πρώτες ύλες. Ένα πλαστικό μπουκάλι εξοικονομεί αρκετή ενέργεια για να τροφοδοτήσει μια λάμπα volt τριών ορών, ενώ δεκαεννιά πλαστικά μπουκάλια PET εξοικονομούν όσο νήμα χρειάζεται για να φτιαχτεί ένα large T-shirt μπλουζάκι. Γενικά, η ανακύκλωση ενός τόνου πλαστικού εξοικονομεί πάνω από 1.000 γαλόνια βενζίνης. Από την άλλη, τα αέρια που διοχετεύονται στο περιβάλλον κατά την ανακύκλωση πλαστικών μπουκαλιών είναι ελάχιστα σε σύγκριση με όσα εκπέμπονται, όταν κατασκευάζονται από πετρέλαιο. Επιπλέον, γίνεται 90% λιγότερη σπατάλη νερού.

Είναι αυτή η απαρχή της Ανθρωποκαίνου Εποχής; Της Εποχής Πλαστικών και της απόλυτης κυριαρχίας  του ανθρώπου έναντι όλων των άλλων; «Είναι τρομακτικό» σχολιάζει η ωκεανολόγος  J. Brandon «οι επόμενες γενιές να αναφέρονται στην εποχή μας ως εποχή των πλαστικών, όπως εμείς μαθαίναμε στο σχολείο για την εποχή του χαλκού ή του σιδήρου».Οι ζωές μας εξαρτώνται από αυτό, αλλά το θαύμα του πλαστικού, έχει υψηλό τίμημα. Το θετικό είναι πως σταδιακά έχουν αρχίσει να εμφανίζονται ορισμένες προσπάθειες επανεξέτασης του περιβαλλοντικού μας ζητήματος. Πλήθος μικρών εταιρειών φτιάχνουν τσάντες και ρούχα με ανακυκλώσιμα υλικά. Εταιρείες κολοσσοί, όπως η Adidas, προχωρούν στη χρήση ανακυκλώσιμων υλικών. Προγράμματα, όπως για παράδειγμα το «SeaChange Greek Islands» που σχεδίασε και υλοποιεί το Κοινωφελές Ίδρυμα Αθανασίου Κ. Λασκαρίδη, συμβάλλει στην αλλαγή της σχέσης μας με τη θάλασσα. Ερευνητικές κοινότητες δουλεύουν πάνω σε χημικά συστατικά, ένζυμα και φυτά όπως η βουχλόη, το ζαχαροκάλαμο ελαιόσπορος, ή τα φύκια με σκοπό να φτιάξουν νέους τύπους βιοδιασπώμενων πλαστικών, κατάλληλων να γίνουν βορά από βακτήρια σε μόλις λίγες μέρες, εν αντιθέσει με τα τωρινά που έχουν ως βάση το πετρέλαιο για το οποία απαιτούνται πάνω από 450 χρόνια έως ότου αποσυντεθούν. Η Ε.Ε. προωθεί εδώ και κάποιο καιρό την κυκλική οικονομία επαναχρησιμοποίησης και αναπαραγωγής των πλαστικών. Η Ελλάδα πρωτοστατεί στην καταπολέμηση της περιβαλλοντικής καταστροφής. Μέσα στην επόμενη διετία, έχει φιλόδοξα δεσμευτεί να μειώσει κατά 30% το πλαστικό και μέχρι 2030, να απαγορεύσει την κυκλοφορία σε μια σειρά από συγκεκριμένες πλαστικές συσκευασίας πολύ επιβλαβείς.

Η ατομική ευθύνη είναι επίσης πολύ σημαντική. Υπ’ αριθμόν ένα, πρέπει να διατηρούμαστε ενημερωμένοι σχετικά με τα προγράμματα ανακύκλωσης πλαστικών σε πόλεις, γειτονιές ή τοπικές κοινότητες και για όσα μπορούμε να κάνουμε. Μονάχα η προσπάθεια μπορεί να αφήσει αποτύπωμα. Είναι πολύ σημαντικό να μειώσουμε τα σκουπίδια μας και να ανακυκλώνουμε όσα πλαστικά δεν γίνεται να αποφύγουμε τη χρήση τους. Καλό είναι να ανακυκλώνουμε συστηματικά και να επιλέγουμε τους ξεχωριστούς κάδους για κάθε τύπο πλαστικού.

Είναι γνωστό πως πλέον συνίσταται να χρησιμοποιούμε δικές μας πάνινες τσάντες, ποτήρια, και καλαμάκια αντί αυτών που κυκλοφορούν στο εμπόριο και προορίζονται για μία χρήση. Ωστόσο, πρέπει να έχουμε στο νου μας ότι πολλά οικολογικά αντικείμενα, όπως τα καλαμάκια από μπαμπού, μπορεί εξίσου να καταλήξουν απορρίμματα αν δεν φροντίσουμε να τα απορρίψουμε σωστά. Όπως και οι «πράσινες» σακούλες ή εκείνες που φτιάχνονται από πατάτα και καλαμπόκι, χρειάζονται 6 έως 36 μήνες για να διαλυθούν. Γι’ αυτό συνίσταται και προσοχή στα βιοδιασπώμενα προϊόντα.

Επίσης, να επιλέγουμε προϊόντα με ελάχιστη συσκευασία ή προϊόντα που είναι συσκευασμένα με ανακυκλωμένα και φιλικά στο περιβάλλον υλικά. Υπάρχουν εξαιρετικά πλαστικά δοχεία τροφίμων με μεγαλύτερη διάρκεια ζωής, ή γυάλινα δοχεία που μπορούν να ανακυκλωθούν ξανά και ξανά. Και ποτέ να μην προσθέτουμε επιπλέον συσκευασία. Γενικά, να αγοράζουμε προϊόντα που μπορούν να ξαναγεμίσουν όποτε είναι δυνατόν. Σίγουρα, πρέπει να περιορίσουμε την χρήση πλαστικής μεμβράνης και να πούμε όχι στα πλαστικά μαχαιροπίρουνα. Να αποφεύγουμε τα πλαστικά στα φαστφουντάδικα, ίσως και τα ίδια τα φαστφουντάδικα. Πρέπει να διαλέγουμε φυσικά υλικά για ενδύματα και υποδήματα, δίχως συνθετικές ίνες. Τέλος, καλό είναι να επαναχρησιμοποιούμε όλα τα πράγματά μας, να δωρίζουμε και να μην πετάμε ούτε ρούχα, ούτε βιβλία ούτε παλιά παιχνίδια.

Στην ιστοσελίδα της Greenpeace μπορεί κανείς να δει πώς θα αλλάξει τις επιβλαβείς για το περιβάλλον καθημερινές του συνήθειες με τον πιο απλό τρόπο. Μας καλεί για παράδειγμα να δεσμευτούμε ότι θα μειώσουμε την χρήση των πλαστικών αντικειμένων μιας χρήσης, όπως οι σακούλες, τα μπουκάλια ή τα ποτήρια, αντικαθιστώντας τα με αντίστοιχα πολλαπλών χρήσεων και χρησιμοποιώντας οικολογικές συσκευασίες για το φαγητό. Ή να αξιοποιήσουμε άδειες κονσέρβες φαγητού και κεσεδάκια από γιαούρτι ως γλάστρες στον κήπο και το μπαλκόνι. Αντί να αγοράσουμε καθαριστικό φούρνου σε πλαστική συσκευασία, να φτιάξουμε το δικό μας χωρίς χημικά. Επίσης, υπάρχουν διάφορα vlogs εθελοντών που περιγράφουν το πώς κατάφεραν να μειώσουν το πλαστικό μιας χρήσης στην καθημερινότητά τους μέσα από μικρές, εύκολες αλλαγές.

Εδώ και καιρό ο ιστορικός D. Attenborough έχει προβλέψει ότι η μόλυνση του πλανήτη από τα κάθε λογής πλαστικά θα δημιουργήσει στο μέλλον αντίστοιχο αποτροπιασμό όπως έγινε κάποτε με την δουλεία. Ζούμε σε μια ατέλειωτη διαδοχή παραλογισμών που επιβάλλει η τυφλή λογική της κοντόφθαλμης σκέψης. Το πρόβλημα υπάρχει. Το ζητούμενο λοιπόν είναι προσδιορίσουμε αν είμαστε μέρος του ή λύση. Αλλά όταν καθορίζουμε το που ανήκουμε, ας έχουμε στο νου ότι η σχέση μας με τη Γη και την οικολογία είναι πολλά περισσότερα από μια επιλογή. Το να παλέψουμε για το περιβάλλον έχει να κάνει με την υποχρέωση απέναντι σε εμάς και τον κόσμο γύρω μας, αφορά την ανάγκη να έρθουμε λίγο πιο κοντά αλήθεια, είναι στην τελική το πιο σημαντικό μας χρέος. Γιατί αυτός είναι ο πλανήτης μας, δεν έχουμε άλλον!