του Ηλία Λουκαΐτη,

Με αφορμή την κρίση του κορονοϊού, ο Πρόεδρος Τραμπ υιοθέτησε επιθετική ρητορική ενάντια στην Κινεζική ηγεσία λόγω της ευθύνης της για την εξάπλωση του ιού παγκοσμίως. Το γεγονός αυτό αναζωπύρωσε τις συζητήσεις όσον αφορά στις σχέσεις ΗΠΑ – Κίνα και τις εντάσεις  μεταξύ των δύο χωρών. Δημιουργείται, λοιπόν, το ερώτημα κατά πόσο, μελλοντικά, θεωρείται αναπόφευκτο να συγκρουστούν οι ΗΠΑ με την Κίνα. Αυτή η προβληματική, η οποία αποτελεί και την ‘’παγίδα του Θουκυδίδη’’, έχει αποτελέσει ξανά σημείο ενδιαφέροντος στην διαμάχη μεταξύ Αθήνας – Σπάρτης για το κατά πόσο η αναδυόμενη ισχύς της Αθήνας αποτελούσε πρώτης τάξης απειλή για την Σπαρτιατική ηγεμονία.

Η έννοια της Παγίδας του Θουκυδίδη

Ο Θουκυδίδης, ο οποίος θεωρείται ο πατέρας των Διεθνών Σχέσεων, στην διάρκεια του Πελοπονησιακού Πολέμου κατάφερε να εξηγήσει την βασική αιτία του πολέμου. Όταν μια ανερχόμενη δύναμη, ανεξαρτήτως προθέσεων, προσπαθεί να μεταβάλει την ισορροπία ισχύος υπέρ της, τότε η βίαιη σύγκρουση μετατρέπεται σε κανόνα και όχι σε εξαίρεση. Ο ίδιος ο ιστορικός έργαψε μεταξύ άλλων <<Η άνοδος της Αθήνας και ο φόβος που προξένησε στην Σπάρτη έκαναν τον πόλεμο αναπόφευκτο>>. Ο Θουκυδίδης σε όλο το έργο του κατέγραψε το πως η Αθήνα μπόρεσε να αναπτυχθεί σχέδον σε όλους τους τομείς και να προκάλεσει ένα δομικό στρες προς την σπαρτιατική πλευρά, η οποία ένιωσε έντονα να απειλείται η κυριαρχία της με την θεαματική αυτή άνοδο. Ο Graham Alisson εισήγαγε την έννοια της παγίδας του Θουκυδίδη και συμπέρανε ότι κατά τα τελευταία 500 χρόνια υπήρξαν 16 τέτοιες περιπτώσεις, εκ των οποίων οι 12 κατέληξαν σε πόλεμο. Σημαντικότερες εξ’αυτών ήταν η Γαλλία με τους Αψβούργους(πρώτο μισό 15ου αιώνα), η Ολλανδία με την Αγγλία(μέσα με τέλη 17ου αιώνα), η Μεγάλη Βρετανία εναντίον της Γερμανίας(αρχές 19ου αιώνα) και οι ΗΠΑ-Ιαπωνία στα μέσα του 20ου αιώνα με την ναυτική επίθεση στο Περλ Χάρμπορ. Αξίζει να επισημανθεί, ότι παρά την έντονη διαμάχη μεταξύ των υπερδυνάμεων ΕΣΣΔ και ΗΠΑ για την παγκόσμια ισχύ, δεν αντιπαρατέθηκαν ποτέ άμεσα πολεμικά, με εξαίρεση το  περιστατικό της κρίσης των Χοίρων κατά το οποίο οι δύο χώρες έφτασαν πιο κόντα από ποτέ σε πολεμική σύγκρουση, 

Η διαμάχη Σπάρτης -Αθήνας

Ο Θουκυδίδης ανέφερε πως αυτό που κατέστησε τον πόλεμο αναπόφευκτο ήταν ο φόβος της Σπάρτης για την αλματώδη ανάπτυξη της Αθήνας. Είναι αυτό που αποκαλεί ο Graham Alisson, <<η δριμύτητα του δομικού στρες της κυρίαρχης δύναμης>>. Ενώ η Αθήνα και η Σπάρτη διαχειρίστηκαν αρκετά ζητήματα μέχρι να ξέσπασει ο πόλεμος (πόλεμος εναντίον των Περσών, σύναψη Τριακονταετούς Ειρήνης, ακόμα και την αναγνώριση των μεταξύ τους διαφορών), η Παγίδα του Θουκυδίδη έγκλωβισε τις δύο δυνάμεις και τελικά, τις οδηγήσε σ’έναν ολέθριο πόλεμο. Η Σπάρτη ήταν, πριν το 490 π.Χ., η κυρίαρχη δύναμη του Ελλαδικού χώρου για περισσότερο από έναν αιώνα. Οι Σπαρτιάτες αποτελούν, έως και σήμερα, σύμβολο απόλυτης στρατιωτικής κουλτουρας. Η εκπαίδευση τους ήταν σκλήρη καθώς είχε στόχο την δημιουργία μελλοντικών πολεμιστών. Το θάρρος, η ανδρεία και η πειθαρχία υπήρξαν βασικές τους αρχές. Η Σπάρτη ήταν περηφάνη για την ιδιαίτερη ταυτότητα της και το πολιτικό της σύστημα ήταν μια μείξη μοναρχίας και ολιγαρχίας. Αντίθετα, η Αθήνα είχε εναλλακτικό προφίλ για την εποχή εκείνη. Βασικά στοιχεία της νοοτροπίας της ήταν ο πολιτισμός, το εμπόριο, ενώ δοκιμάστηκε για πρώτη φορά το πολίτευμα της Δημοκρατίας. Η νίκη έναντι των Περσών έδινε την αίσθηση στους Αθηναίους ότι μπορούν να έχουν έναν βαθμό αυτονομίας.

Η απαρχή της διαμάχης τους υπήρξε μια τοπική διαμάχη της Κορίνθου εναντίον των Κερκυραίων, ενώ βασικό ρόλο διαδραμάτισε η στήριξη των δύο δυνάμεων προς τις ατιτθέμενες πλευρές. Οι παρεμβάσεις της Αθήνας σε διάφορα κράτη (Νάξος, Ποτιδαία, Κέρκυρα) καθώς και η μετατροπή της συμμαχίας σε Ηγεμονία άρχισαν να ανησυχούν τους Σπαρτιάτες καθώς η στρατιωτική ισχύς της Αθήνας αυξήθηκε σημαντικά.

Ήταν ο μεταξύ τους πόλεμος αναπόφευκτος ;

Η απάντηση στο ερώτημα αυτό μπορεί να καθορίστει από τους εξής 3 παράγοντες: εθνικά συμφέροντα, ο φόβος και η τιμή. Η άνευ προηγούμενου επέκταση της Αθήνας που έπληξε τις σπαρτιατικές συμμαχίες δεν άφηνε άλλο περιθώριο στην Σπάρτη παρά τον πόλεμο για την προστασία των συμφερόντων της. Επιπρόσθετο συναίσθημα της λογικής αυτης είναι ο φόβος. Όμως, αξίζει να σημειωθεί πως η Σπάρτη έπρπε να αξιολογήσει αντικείμενικα αν οι φόβοι της ήταν βάσιμοι. Εξαιρετικά σημαντικός πάραγοντας για την εποχή εκείνη ήταν η έννοια της τιμής. Ο Θουκυδίδης προσδιόριζε την έννοια αυτή σε σχέση με την αντίληψη του ίδιου του κράτους για τον εαυτό του και την συνολική του εικόνα. Οι ηγέτες των δυο πόλεων αναλώθηκαν στις δικές τους εσωτερικές ποπλιτικές.

Ο πόλεμος στην περίπτωση Αθήνας-Σπάρτης απότελεσε και το πρώτο παράδειγμα της Παγίδας του Θουκυδίδη. Ουσιαστικά, όσο μεγάλωνε η Αθήνα τόσο αγωνιούσε η Σπάρτη και έκαναν επιλογές που πραγματικά έκαναν εν τέλει τον πόλεμο αναπόφευκτο.

ΗΠΑ-Κίνα: Σε παρόμοια πορεία με τις Αθήνα- Σπάρτη  ;

Το όραμα της Κίνας του Σι

Επί της εποχής του Μάο Τσε Τουνγκ, η Αμερική ήταν στοχοποιημένη από την Κίνα ως ο χάρτινος τίγρης. Η παγκοσμιοποίηση, στις αρχές της δεκαετίας του 1980, φάνηκε τελικά 20 χρόνια αργότερα να ευνοεί την Κίνα, η οποία ξεκίνησε να γνωρίζει μια άνευ προηγουμένου οικονομική ανάπτυξη. Τα οικονομικά προβλήματα που επήλθαν σε πολλες δυτικές χώρες έδωσαν την ευκαιρία να επεκταθεί μέσω της οικονομικής ισχύος της σχέδον σε κάθε ήπειρο.  Γεωπολιτικά, δόθηκε μεγάλη εμφαση στους εξοπλισμούς, στην επεκτατική στρατηγική (κυρίως στην Αφρική), καθώς παράλληλα τηρήθηκε αποφασιστική στάση σε θέματα της Νοτιανατολικης Ασίας (Ταϊβάν και Χονγκ Κονγκ). Κεντρικό δόγμα του Προέδρου Σι είναι το κέντρο του σύμπαντος καθώς και το σύνθημα <<να ξαναγίνει η Κίνα μεγάλη>>. Αυτό θα μπορέσει να επιτευχθεί μέσω 3 στοιχείων: πλούτος, ισχύς και σεβασμός. Η αντιληψη της Κίνας για την διεθνή τάξη αντικατοπτρίζεται ουσιαστικά από την εξωτερίκευση των ίδιων αντιλήψεων και αρχών που εκδηλώνονται στο εσωτερικό(Fairbank). Τα υπόλοιπα κράτη θα έπρεπε να προσαρμόζονται στην αρχή του Κουμφούκιου: <<Γνώριζε την θέση σου>>. Θα πρέπει τα άλλα κράτη να έχουν επίγνωση της θέσης τους και των πράξεων τους. Η αναδιόργανωση θα γινόταν μέσω της αναδιάταξης του στρατού, της οικονομίας, του εθνικισμού και της φύσης των κομμάτων. Οι στόχευσειες του Σι είναι να έχει η Κίνα ρυθμό ανάπτυξης 6,5% μέχρι το 2021, να πρωτοστατήσει στις νέες τεχνολογίες και την έρευνα και να προώθησει πρακτικές για την μείωση της ρύπανσης. Το όραμα του Προέδρου Σι είναι τέτοιο όπου η Κίνα είναι ετοιμή να αναλάβει τον ρόλο του παγκόσμιου και περιφερειακού Ηγεμόνα, ζητώντας την αποχώρηση των αμερικανικών στρατευμάτων από την Κινεζική Θάλασσα. Η Κίνα έχει φτάσει σε σημείο να κατέχει τα 18% του παγκόσμιου ΑΕΠ, σε σχέση με το 2% που είχε το 1980.

Η Αμερική ως άλλη Σπάρτη

Οι Αμερικανοί, με πρώτο τον Πρόεδρο Ομπάμα, από το 2011 και μετά άρχισαν να δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στην Ασία με τον σχεδιασμό Pivot to Asia, αποκλιμακόνωντας την παρουσία τους στην Μέση Ανατολή.  Το 2014, η Κίνα μπόρεσε να ξεπεράσει την Αμερική σε ποσοστό του ΑΕΠ. Έτσι, η αμερικανική ηγεσία ως άλλη Σπάρτη άρχισε να ανησυχεί με την ανάπτυξη της Κίνας. Με την εκλογή του Προέδρου Τραμπ, το 2016 ξεκίνησε μια αντικινέζική ρητορική, καθώς οι δύο χώρες επιδόθηκαν σε έναν εμπορικό πόλεμο, σχετικό με τους δασμούς που επιβάλλονταν στα αμερικανικά προϊόντα που εισάγονταν στην Κίνα. Ο Τραμπ κατηγόρησε το Πεκίνο για άδικο εμπόριο και για κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας. Στο επίπεδο της εκπαίδευσης, το MIT, το 2015, κατετάγη δεύτερο στο QS με πρώτο το Πανεπιστήμιο της Τσινγκχούα στον τομέα της μηχανολογίας. Ερχόμενοι στην σημερινή εποχή, ο Πρόεδρος Τραμπ έχει δημιουργήσει ένα κλίμα κλιμάκωσης των σχέσεων των δύο χωρών, με βασικό επιχείρημα ότι η Κίνα πρέπει να λογοδοτήσει για την εξάπλωση της πανδημίας του ιού αλλά και ότι επηρεάζει τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας. Επίσης, τέθηκαν ζητήματα για την διαχείριση του ζητήματος του Χονκγ Κονγκ. με τον Μαϊκ Πομπέο να δηλώνει πως η Αμερική θα αντιμετώπισει το θέμα οπώς είναι και όχι όπως επιθυμεί η Κίνα. Σε πιο πρόσφατες ενέργειες, επέβαλαν περιορισμούς στην έκδοση καρτών VISA των κινέζων εργατών που είναι υπόπτοι για παροχή υποστηρικτού υλικού σε κράτη που παραβιάζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα. Τέλος, το Υπουργείου Δικαιοσύνης κατηγόρησε δύο κινέζους χάκερς για πρόσβαση σε απόρρητα αρχεία σχετικά με την μακροχρόνια αμερικανική πολιτική περί COVID-19.

Προς το που οδεύουμε 

Η Παγίδα του Θουκυδίδη εμφανίστηκε για πρώτη φορά τον 5ο αιώνα και βλέπουμε πως έχει ισχύ μέχρι και σήμερα. Ο πόλεμος μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης υπήρξε ένας από τους πιο αιματηρούς πολέμους της Ιστορίας, με βασική αιτία το δομικό στρες της Σπάρτης, εξαιτίας της αναδυόμενης ισχύς της Αθήνας. Σήμερα, οι σχέσεις ΗΠΑ-Κίνας κλιμακώνονται σημαντικά σε όλα τα μέτωπα. Όμως, οι δύο χώρες είναι δύσκολα θα καταφύγουν σε στρατιωτική διαμάχη, καθώς έχουν ήδη επιδοθεί σε άλλο είδος πόλεμο. Η Κίνα, προωθόντας την γεωοικονομία (δηλαδή την χρήση οικονομικών μέσων για την επίτευξη γεωστρατηγικών σκοπών), προσπαθεί να επιδοθεί ουσιαστικά σ’έναν οικονομικό-τεχνολογικό πόλεμο χωρίς όμως την χρήση στρατιωτικών μέσων.  Οι ΗΠΑ ακολουθούν την Κίνα στην λογική αυτή. Μένει να δούμε αν η τακτική αυτή μεταβληθεί και ο πόλεμος των δύο υπερδυνάμεων ακολουθήσει την κλασική σημασία του όρου.