της Αντωνίας Στεργίου, Ερευνήτριας της Ομάδας Κοινωνικών Ζητημάτων

Όπως σημείωσαν εύστοχα η Εκτελεστική Διευθύντρια του Φορέα του ΟΗΕ για την Ισότητα των Φύλων και την Ενδυνάμωση των Γυναικών (United Nations Entity for Gender Equality and the Empowerment of Women-UN Women), Phumzile Mlambo-Ngcuka, και η Ευρωπαία Επίτροπος για ζητήματα Φύλου, Helena Dalli, οι καταστροφές διαμορφώνουν τον ρου της ιστορίας… Μία από τις πιο σημαντικές κοινωνικές μετατροπές που προκλήθηκε και με αφορμή την Ισπανική γρίπη, το 1918, ήταν η ένταξη των γυναικών στην αγορά εργασίας και η κατάληψη θέσεων που μέχρι πρότινος αναλάμβαναν μόνο άντρες. 

Σήμερα, σχεδόν έναν αιώνα αργότερα, η ανθρωπότητα βιώνει και πάλι μια υγειονομική κρίση με τις επιπτώσεις της να εκτείνονται στους περισσότερους τομείς της κοινωνικής ζωής. Με την κατάκτηση της έμφυλης ισότητας να εξακολουθεί να αποτελεί παγκόσμια πρόκληση, το ερώτημα που γεννάται είναι: μπορεί η επόμενη αλλαγή να αφορά την έμφυλη βία, ξεκινώντας ακριβώς από αυτό το σημείο-καμπή;

Σύμφωνα με στοιχεία της Επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών για τις Γυναίκες, 243 εκατομμύρια γυναίκες και κορίτσια, ηλικίας 15-49 ετών, είχαν υποστεί σωματική ή/και σεξουαλική βία από το σύντροφο ή το σύζυγό τους, τους προηγούμενους 12 μήνες από την εμφάνιση της πανδημίας. Με την εφαρμογή του γενικού απαγορευτικού στα περισσότερα κράτη, η Επιτροπή σημείωσε, σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, αύξηση των ποσοστών, σύμφωνα με τις καταγεγραμμένες καταγγελίες. Μία αύξηση που, δυστυχώς προμηνύεται πολύ εντονότερη, αν λάβει κανείς υπόψη του το βαθμό αορατότητας του φαινομένου.

Το παγόβουνο της ενδοοικογενειακής βίας

Μία από τις πιο επικίνδυνες διαστάσεις του προβλήματος είναι ότι οι περισσότερες υποθέσεις δεν καταγγέλλονται καθόλου, με αποτέλεσμα ο αριθμός των περιπτώσεων που γίνονται γνωστές να μην είναι αντιπροσωπευτικός του συνολικού ποσοστού (Gracia, 2004). Το φαινόμενο αυτό είναι γνωστό κι ως φαινόμενο-παγόβουνο, μία νοητική αναπαράσταση του οποίου τοποθετεί τις καταγγελίες που λαμβάνουν χώρα στην κορυφή του παγόβουνου, με τις υπόλοιπες να βρίσκονται κάτω από την “ίσαλο γραμμή” της θεσμικής, αλλά κυρίως της κοινωνικής, ορατότητας. 

Διεθνής θεσμική ορατότητα της ενδοοικογενειακής βίας

Ήδη αμέσως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο συγκροτείται ένα διεθνές θεσμικό πλαίσιο για την προστασία και την προώθηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το 1946 ιδρύεται η Επιτροπή του ΟΗΕ για το Καθεστώς των Γυναικών (CSW-Committee on the Status of Women), αρχικά ως υπό-επιτροπή της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων κι έπειτα αναλαμβάνοντας πλήρες καθεστώς Επιτροπής, ως αποτέλεσμα των πιέσεων που ασκούνταν από τα γυναικεία ακτιβιστικά κινήματα. Μεταξύ 1949-1959, η Επιτροπή υιοθέτησε μία σειρά από Συμβάσεις, δίνοντας προτεραιότητα στα προβλήματα των γυναικών που απαιτούσαν άμεσες λύσεις. Συγκεκριμένα υιοθετήθηκαν από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών:

  • η Σύμβαση για τα Πολιτικά Δικαιώματα των Γυναικών (20 Δεκεμβρίου 1952),
  • η Σύμβαση για την Ιθαγένεια των Παντρεμένων Γυναικών (29 Ιανουαρίου 1957),
  • η Σύμβαση για τη Συναίνεση στο Γάμο, την Ελάχιστη Ηλικία για Γάμο και την Εγγραφή των Γάμων (7 Νοεμβρίου 1962) και 
  • η Σύσταση για τη Συναίνεση στο Γάμο, την Ελάχιστη Ηλικία Γάμου και την Εγγραφή των Γάμων (1 Νοεμβρίου 1965).

Ωστόσο, αν και η υιοθέτηση των παραπάνω Συμβάσεων απεικόνισε την πρόθεση του διεθνούς συστήματος να προωθήσει τα ανθρώπινα δικαιώματα των γυναικών, η προσέγγισή τους ήταν αποσπασματική. Έτσι, το 1965, συγκροτήθηκε από την Επιτροπή μία ομάδα Ειδικών, προκειμένου να συντάξει τη Διακήρυξη για την Εξάλειψη των Διακρίσεων εις βάρος των Γυναικών, η οποία και υιοθετήθηκε το 1967. 

Παρ’όλα αυτά, οι συστηματικές και έντονες διακρίσεις κατά των γυναικών δεν έλαβαν τέλος. Έτσι, το 1972, πέντε χρόνια μετά την υιοθέτηση της Διακήρυξης, η Επιτροπή εξέτασε τη δυνατότητα προετοιμασίας μιας δεσμευτικής Διεθνούς Συνθήκης που θα έδινε κανονιστική ισχύ στις υπάρχουσες διατάξεις. Η Σύμβαση για την Εξάλειψη όλων των Μορφών Διακρίσεων κατά των Γυναικών (CEDAW- Convention on the Elimination Against Women) εγκρίθηκε από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών το 1979, διαδραματίζοντας σημαντικό ρόλο στο να φέρει το 50% της ανθρωπότητας που αποτελείται από γυναίκες στο επίκεντρο των προβληματισμών για τα ανθρώπινα δικαιώματα. 

Μιλώντας συγκεκριμένα για το ενδοοικογενειακό περιβάλλον, το άρθρο 16 παράγραφος 1 της Σύμβασης αναφέρει πως: “τα συμβαλλόμενα κράτη οφείλουν να λαμβάνουν όλα τα κατάλληλα μέτρα για την εξάλειψη των διακρίσεων εις βάρος των γυναικών σε όλα τα θέματα που σχετίζονται με το γάμο και τις οικογενειακές σχέσεις”.

Το πρώτο, όμως, διεθνές δεσμευτικό κείμενο που αναφέρεται μεταξύ άλλων στην ενδοοικογενειακή βία είναι η Διαμερικανική Σύμβαση Belem do Pará, ενώ στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο πλέον υπάρχει η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, που υιοθετήθηκε στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης. Περιλαμβάνει ένα σύνολο νομικών και πολιτικών μέτρων που αποσκοπούν στην πρόληψη του φαινομένου, στην υποστήριξη των θυμάτων και στην τιμωρία των θυτών. Η Σύμβαση τέθηκε σε ισχύ την 1η Αυγούστου του 2014. Από τον Μάρτιο του 2019, έχει υπογραφεί από όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ (και μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης) και έχει κυρωθεί από τα 21. Η ΕΕ, ως ξεχωριστή νομική οντότητα, υπέγραψε τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης στις 13 Ιουνίου 2017 και βρίσκεται στη διαδικασία κύρωσής της. (1η Ετήσια Έκθεση για τη Βία κατά των Γυναικών-Γενική Γραμματεία Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων, 2020).

Ορολογία που πλαισιώνει το φαινόμενο…

Μιλώντας για ενδοοικογενειακή βία είναι πολύ σημαντικό αρχικά να επισημανθούν τα όρια του προθέματος “ενδό-”. Με άλλα λόγια, ποιο είναι το πλαίσιο μέσα στο οποίο ασκείται, αλλά και καταδικάζεται πλέον νομικά η άσκηση βίας;

Το δικαιικό σύστημα κάθε κράτους ορίζει με διαφορετικό τρόπο τον όρο οικογένεια. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με τον νόμο 3500/2006 για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας, οικογένεια θεωρείται “η κοινότητα που αποτελείται από συζύγους ή γονείς και συγγενείς πρώτου και δεύτερου βαθμού εξ αίματος ή εξ αγχιστείας και τα εξ υιοθεσίας τέκνα τους”. 

Μετά την κύρωση της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης από τη χώρα μας με τον νόμο 4531/2018, επήλθαν κάποιες τροποποιήσεις. Συγκεκριμένα, προστέθηκε η περίπτωση τα πρόσωπα να είναι συνδεδεμένα μέσω συμφώνου συμβίωσης ή ακόμα και να μην κατοικούν στην ίδια οικία, διευρύνοντας έτσι το νομικό πλαίσιο προστασίας των θυμάτων.

Έτσι, σύμφωνα με τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης: “ο όρος ενδοοικογενειακή βία σημαίνει όλες τις πράξεις φυσικής, σεξουαλικής, ψυχολογικής ή οικονομικής βίας οι οποίες συμβαίνουν εντός της οικογένειας ή οικογενειακής μονάδας ή μεταξύ πρώην ή νυν συζύγων ή συντρόφων, ανεξάρτητα ή όχι του κατά πόσο ο δράστης μοιράζεται ή έχει μοιρασθεί την ίδια κατοικία με το θύμα”. 

Η ενδοοικογενειακή βία είναι, επίσης, συνυφασμένη με τον όρο έμφυλη βία και συχνά χρησιμοποιούνται εναλλακτικά. Η τελευταία αναφέρεται στη βία που στρέφεται κατά ενός ατόμου εξαιτίας του φύλου, της ταυτότητας φύλου ή της έκφρασης φύλου του ή σε αυτήν που επηρεάζει δυσανάλογα τα άτομα συγκεκριμένου φύλου. Σύμφωνα με ποσοστά ανά τον κόσμο, η βία μέσα στην οικογένεια πλήττει με πολλαπλούς τρόπους, κυρίως γυναίκες και κορίτσια.

Κοινωνική ορατότητα ή αφάνεια;

Τα «εν οίκω μη εν δήμω»:

Στα τέλη της δεκαετίας του 1960, ορθώνεται στους λόγους του φεμινιστικού ακτιβισμού το σύνθημα “το προσωπικό είναι πολιτικό”, κάτι το οποίο μπορεί να εφαρμοστεί σε πληθώρα θεμάτων που αφορούν τις συλλογικές εμπειρίες των γυναικών. 

Μεταφέροντας τη δυναμική του συνθήματος στο πεδίο της ενδοοικογενειακής βίας, γίνεται σαφές ότι τα προσωπικά βιώματα της κάθε γυναίκας που υφίσταται βία δεν αποτελούν ιδιωτική υπόθεση, ούτε (πρέπει να) μένουν “εντός των τεσσάρων τοίχων ενός σπιτιού”, όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά.

Ωστόσο, σε πολλές χώρες με διαφορετικά πολιτισμικά και κοινωνικά συγκείμενα φαίνεται να ισχύει η αρχή “τα εν οίκω μη εν δήμω”, δηλαδή ότι τα ζητήματα που αφορούν την οικογένεια δεν πρέπει να δημοσιοποιούνται και να αναπαράγονται εκτός των μελών της. 

Η κανονικοποίηση της βίας:

Η κοινωνιολογική ερμηνεία της ενδοοικογενειακής βίας αναπτύχθηκε τη δεκαετία του ’70 σε μια προσπάθεια απάντησης στην ψυχιατρική ανάλυσή του, η οποία υποστηρίζει ότι οι δράστες κακοποίησης είναι μόνο οι άντρες που έχουν διαγνωσμένες ψυχιατρικές διαταραχές. Οι εκπρόσωποι αυτής της προσέγγισης αναδεικνύουν μια πραγματικότητα η οποία είχε αγνοηθεί: Η χρήση και διατήρηση της βίας ως μέσο διατήρησης της πατριαρχίας έχει κανονικοποιηθεί σε τέτοιο βαθμό που σε πολλές περιπτώσεις τείνει να θεωρείται φυσιολογική (Παπαμιχαήλ, 2005).

Με βάση τα παραπάνω, η ενδοοικογενειακή βία οφείλει την εμφάνισή της στην κανονικοποίηση των έμφυλων ρόλων. Πρόκειται για την κατασκευή θηλυκοτήτων και αρρενωποτήτων των ατόμων που εντάσσονται σε ένα κοινωνικό περιβάλλον, με βάση τις βιολογικές τους διαφορές (Steans, 2016). Μέσα στο μικρόκοσμο της οικογένειας, επομένως, ο ρόλος των γυναικών μεταφράζεται στο να υπομένουν, να συντηρούν και να δέχονται, μιας και στα χαρακτηριστικά του φύλου τους έχει αποδοθεί η παθητικότητα, η σύνεση, η εγκράτεια και η ανοχή. Από την άλλη, η κατασκευή αρρενωποτήτων υπακούει σε μία έμφυτη επιθετικότητα, η οποία για να κατευναστεί απαιτεί πολλές φορές την άσκηση κάθε μορφής βίας.

Η απεικόνιση της βίας.

Ορατές και αόρατες μορφές:

Σύμφωνα με τη διεθνή ορολογία, τέσσερις είναι οι βασικές μορφές βίας που ασκούνται στο οικογενειακό περιβάλλον: Σωματική, Σεξουαλική, Οικονομική και Ψυχολογική. 

  • Η σωματική βία περιλαμβάνει τραυματισμούς και κακώσεις, τα οποία δεν οφείλονται σε ατύχημα και μπορούν να οδηγήσουν μέχρι και στο θάνατο του θύματος (στην περίπτωση των γυναικών χρησιμοποιείται ο όρος γυναικοκτονία).
  • Η σεξουαλική βία περιλαμβάνει το βιασμό, τη σεξουαλική παρενόχληση, την καταναγκαστική είτε εγκυμοσύνη, είτε στείρωση, είτε έκτρωση.
  • Η οικονομική βία μεταφράζεται ως οικονομική εξάρτηση του θύματος από τον θύτη και άρνηση που αφορά την πρόσβαση σε οικονομικούς πόρους, στην υγειονομική περίθαλψη, στην εκπαίδευση, στην αγορά εργασίας και σε τομείς της κοινωνικής ζωής.
  • Η ψυχολογική βία αναφέρεται σε πλήθος συμπεριφορών, όπως η λεκτική κακοποίηση, η υποτίμηση, η απόρριψη, η επίκριση, η ακύρωση κ.ά.. Ανήκει στις αθέατες μορφές βίας, καθώς οι επιπτώσεις της δεν γίνονται -άμεσα- ορατές (Evans, 2010).

Τα αποτελέσματα σε μίκρο- και μάκρο-επίπεδο:

Οι επιπτώσεις της ενδοοικογενειακής βίας εντοπίζονται σε πολλαπλά στρώματα τόσο σε ατομική, όσο και σε κοινωνική κλίμακα. Τα άτομα συχνά υφίστανται βαρύτατες κακώσεις και σε πολλές περιπτώσεις οδηγούνται στον θάνατο. Έχει, επίσης, διαπιστωθεί ότι η μακροχρόνια χρήση βίας μπορεί να έχει ως συνέπεια σωματικές και ψυχολογικές δυσλειτουργίες, όπως για παράδειγμα έντονες μυαλγίες ή μετατραυματικό άγχος.

Κοιτώντας τη μεγαλύτερη εικόνα, η ενδοοικογενειακή βία αποτελεί μία κατάφωρη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και δή των γυναικείων. Η θέση της γυναίκας αποδυναμώνεται και γυρνά την ανθρωπότητα αιώνες πίσω. Πολλές γυναίκες φτάνουν σε σημείο να μην εργάζονται ή να αλλάζουν συνεχώς εργασιακά περιβάλλοντα, ενώ αποκλείονται κι από τομείς της δημόσιας και κοινωνικής ζωής. Ταυτόχρονα, διαιωνίζεται ένας κύκλος έμφυλης βίας, με αποτέλεσμα τα παιδιά (ως θύματα ή αμέτοχοι παρατηρητές) να γίνονται η νέα γενιά θυμάτων και θυτών.

COVID-19: Οι αριθμοί μιας παράλληλης σκιώδους πανδημίας…

Τα παγκόσμια στατιστικά:

Σχεδόν αμέσως μετά την έναρξη των γενικών απαγορευτικών στα κράτη, ο Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών, António Guterres, έκανε λόγο για μία παράλληλη «σκιώδη» πανδημία που μαστίζει την ανθρωπότητα: την ενδοοικογενειακή βία που υφίστανται χιλιάδες γυναίκες και κορίτσια ανά τον κόσμο αναγκασμένες να συμβιώνουν με τους βασανιστές τους.

Σύμφωνα με στοιχεία που εξέδωσε ο Παγκόσμιος Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών για τις Γυναίκες, τα ποσοστά αυξήθηκαν ραγδαία σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Στη Γαλλία και την Ισπανία οι αναφορές για ενδοοικογενειακή βία αυξήθηκαν σε ποσοστό 30% από την έναρξη της πανδημίας. Στην Αργεντινή, η αύξηση των κλήσεων προς τις γραμμές βοήθειας έφτασε το ποσοστό του 25%, ενώ στη Σιγκαπούρη το 33%. Επιτακτική έγινε, επίσης, η ανάγκη για αναζήτηση στέγης στις Ηνωμένες Πολιτείες, στον Καναδά, στο Ηνωμένο Βασίλειο και στη Γερμανία (Issue brief: COVID-19 and ending violence against women and girls | Digital library: Publications, 2020).

Η περίπτωση της Ελλάδας:

Ήδη από το 2010, έχει σχεδιαστεί και υλοποιείται από τη Γενική Γραμματεία Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων (ΓΓΟΠΙΦ) το «Εθνικό πρόγραμμα για την Πρόληψη και Καταπολέμηση της Βίας κατά των Γυναικών.» Στο πλαίσιο αυτό λειτουργεί η 24ωρη γραμμή βοήθειας 15900, καθώς και 42 Συμβουλευτικά Κέντρα σε όλη τη χώρα, όπου τα θύματα έμφυλης βίας λαμβάνουν υπηρεσίες συμβουλευτικής, νομικής στήριξης και παραπομπή ή/και συνοδεία στις αρχές και στα κέντρα φιλοξενίας.

Την περίοδο του γενικού απαγορευτικού λόγω COVID-19, η δράση της ΓΓΟΠΙΦ συστηματοποιήθηκε με την προώθηση της ενημέρωσης μέσω των ΜΜΕ και τη συνεργασία με φορείς της κοινωνίας των πολιτών. 

Σύμφωνα με τα στοιχεία που εξέδωσε η Γενική Γραμματεία στην πρώτη ετήσια έκθεση για τη βία κατά των γυναικών, το διάστημα από 1η Νοεμβρίου 2019 έως 31 Οκτωβρίου 2020, υποστηρίχθηκαν συνολικά 4.872 γυναίκες θύματα βίας και πολλαπλών διακρίσεων. Το 84% από το σύνολο των καταγεγραμμένων μορφών βίας στα Συμβουλευτικά Κέντρα ανά την επικράτεια αφορά περιπτώσεις ενδοοικογενειακής βίας. Επίσης, την περίοδο αναφοράς το 38.5% των καταγγελιών εξυπηρετήθηκε στην Αττική σε συνολικά 8 Συμβουλευτικά Κέντρα, ενώ το μεγαλύτερο ποσοστό των ηλικιών που εξυπηρετήθηκαν αγγίζει το 29% και αφορά γυναίκες μεταξύ 36-45 ετών. 

Την περίοδο αναφοράς στους Ξενώνες Φιλοξενίας του δικτύου φιλοξενήθηκαν συνολικά 269 γυναίκες και 270 παιδιά εκ των οποίων οι 96 είναι γυναίκες πρόσφυγες και τα 117 παιδιά πρόσφυγες. Ταυτόχρονα, καταγράφηκαν από την Γραμμή SOS 15900 συνολικά 8.609 κλήσεις, εκ των οποίων οι 6.042 αφορούσαν «Περιστατικά Βίας» και οι 944 «Χρήσιμη Ενημέρωση», εκ των οποίων το 68% ήταν ωφελούμενες και το 32% τρίτα πρόσωπα.

Επίλογος

Χωρίς αμφιβολία, τα διαθέσιμα στοιχεία ανά τον κόσμο οδηγούν σε έντονο προβληματισμό σχετικά με το μέλλον της ισότητας και την εξάλειψη της βίας. Το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων αναφέρει χαρακτηριστικά σε πρόσφατο άρθρο του πως «η ΕΕ απέχει τουλάχιστον 60 χρόνια από την επίτευξη της πλήρους ισότητας των φύλων, εάν συνεχίσουμε με τον τρέχοντα ρυθμό». 

Στρέφοντας το φακό προς την Ελλάδα, οι προβλέψεις είναι ακόμα πιο αποθαρρυντικές, καθώς σύμφωνα με τον τελευταίο Ευρωπαϊκό Δείκτη για την Ισότητα των Φύλων, η Ελλάδα είναι μία από τις χώρες που καταλαμβάνουν τις τελευταίες θέσεις και υστερούν  σε σχέση με τις υπόλοιπες.

Έχοντας σημειώσει αξιοπρόσεκτη πρόοδο όσον αφορά την επαγρύπνηση και ανταπόκριση των φορέων κατά τη διάρκεια μιας πρωτόγνωρης δυστοπικής κρίσης, κρίνεται απαραίτητη η περαιτέρω κινητοποίηση της κοινωνίας στο κομμάτι της πρόληψης. Η βία -και δή η έμφυλη- απαντάει πάντα σε ένα «γιατί», του οποίου η αποδόμηση είναι πολλές φορές επώδυνη. Όμως, μόνο με αυτόν τον τρόπο μπορεί να εξαρθρωθεί αποτελεσματικά μια τόσο δομικά διαβρωτική έκφρασή της, τόσο στην οικογένεια, όσο και στην κοινωνία.

Βιβλιογραφία

Βιβλία:

Evans, P. (2010) The Verbally Abusive Relationship: How to recognize it and how to respond. Expanded Third Edition. USA: Adams Media.

Steans, J. (2016) Φύλο και Διεθνείς Σχέσεις: Θεωρία, πρακτική, πολιτικές. Αθήνα: Πεδίο.

Παπαμιχαήλ, Σ. (2005)  Κοινωνικές αναπαραστάσεις της κακοποίησης των γυναικών από τους συζύγους/ συντρόφους τους. Αθήνα-Κομοτηνή: Αντ. Ν. Σάκκουλας.

Επιστημονικά άρθρα:

Gracia, E. (2004) Unreported cases of domestic violence against women: towards an epidemiology of social silence, tolerance, and inhibition. Journal of Epidemiology & Community Health, 58(7), pp.536-537.

Ιστότοποι:

European Institute for Gender Equality. (2020). “Gender Equality Index 2020: Can We Wait 60 More Years?”.  Ανακτήθηκε από εδώ [Accessed 26 November 2020].

United Nations. (2020) “Short History of CEDAW Convention”. Ανακτήθηκε από εδώ [Accessed 24 November 2020].

UN Women. (2020) “Issue Brief: COVID-19 and Ending Violence against Women and Girls”. Digital Library: Publications. Ανακτήθηκε από εδώ [Accessed 26 November 2020].

UN Women. (2020) “Op-Ed: How COVID-19 Can Bring Gender Justice | New And Events”. Ανακτήθηκε από εδώ [Accessed 24 November 2020].

Γενική Γραμματεία Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων. (2020) “1Η Ετήσια Έκθεση Για Τη Βία Κατά Των Γυναικών – Γενική Γραμματεία Οικογενειακής Πολιτικής Και Ισότητας Των Φύλων”. Ανακτήθηκε από εδώ [Accessed 25 November 2020].

Διοτίμα. (2020) “Πέντε Ερωτήσεις Και Απαντήσεις Για Την Έμφυλη Βία – Διοτίμα”. Ανακτήθηκε από εδώ [Accessed 26 November 2020].

Βασικά Διεθνή Νομικά Κείμενα:

UN Women. “Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women”. Ανακτήθηκε από εδώ [Accessed 9 December 2020].

Council of Europe. “Council of Europe Convention on preventing and combating violence against women and domestic violence”. Ανακτήθηκε από εδώ [Accessed 9 December 2020].