ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ DUMPING ΣΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ: Η ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΗΣ ΒΑΡΚΕΛΩΝΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ MED QSR

της Κασσιανής Ντούβα, Ερευνήτριας της Ομάδας Περιβάλλοντος & Ενέργειας

Η προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος αποτελεί κομβικό ζήτημα για την διεθνή κοινότητα, καθώς συνδέεται άρρηκτα -πέρα από το προφανές ζήτημα της αυτοτελούς προστασίας του θαλάσσιου περιβάλλοντος ως αυτονόητης επιλογής- και με παραμέτρους που αφορούν σε διακυβεύματα κοινωνικού, πολιτικού και οικονομικού ενδιαφέροντος.

Υπό αυτή την οπτική θα αναλυθεί η έννοια και το περιεχόμενο της ρύπανσης, καθώς και πολιτικές προστασίας του θαλάσσιου περιβάλλοντος της Μεσογείου και πρωτοβουλίες που έχουν ληφθεί σε εθνικό, αλλά και περιφερειακό επίπεδο.

Το περιεχόμενο και η μορφή της μόλυνσης του θαλάσσιου περιβάλλοντος – Σύμβαση της Βαρκελώνης

Σύμφωνα με την σύμβαση της Βαρκελώνης ισχύουν τα εξής:

«Ο όρος «ρύπανση» σημαίνει την εισαγωγή από τον άνθρωπο, άμεσα ή έμμεσα, ουσιών ή ενέργειας στο θαλάσσιο περιβάλλον, συμπεριλαμβανομένων των εκβολών ποταμών, η οποία προκαλεί ή είναι πιθανόν να προκαλέσει τέτοιες επιβλαβείς επιπτώσεις, όπως ζημία σε ζωντανούς πόρους και στη θαλάσσια ζωή, κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία, παρεμπόδιση των θαλάσσιων δραστηριοτήτων, συμπεριλαμβανομένης της αλιείας και άλλων νόμιμων χρήσεων της θάλασσας, διαταραχή της ποιότητας του προς χρήση θαλάσσιου ύδατος και μείωση των χώρων αναψυχής».

Επιπλέον σύμφωνα με την ίδια σύμβαση προβλέπονται τα εξής για τα συμβαλλόμενα μέρη: (Raftopoulos, 2011)

«α. εφαρμόζουν, σύμφωνα με τις δυνατότητές τους, την αρχή της πρόληψης, δυνάμει της οποίας όπου υπάρχουν απειλές σοβαρής ή μη αναστρέψιμης ζημίας, τότε η έλλειψη πλήρους επιστημονικής βεβαιότητας δεν θα προβάλλεται ως λόγος αναβολής της λήψης αποδοτικών σε σχέση με το κόστος τους μέτρων, για την πρόληψη της περιβαλλοντικής υποβάθμισης,

β. αναλαμβάνουν εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων για προτεινόμενες δραστηριότητες, οι οποίες είναι πιθανόν να προκαλέσουν σημαντικές δυσμενείς επιπτώσεις στο θαλάσσιο περιβάλλον και υπόκεινται σε αδειοδότηση από τις αρμόδιες εθνικές αρχές,

γ. προάγουν τη διμερή και πολυμερή συνεργασία μεταξύ των Κρατών σε διαδικασίες εκτίμησης περιβαλλοντικών επιπτώσεων σχετικά με τις δραστηριότητες υπό τη δικαιοδοσία ή τον έλεγχό τους, οι οποίες είναι πιθανόν να προκαλέσουν σημαντικές δυσμενείς επιπτώσεις στο θαλάσσιο περιβάλλον άλλων Κρατών ή περιοχών εκτός των ορίων εθνικής δικαιοδοσίας, με βάση τη γνωστοποίηση, την ανταλλαγή πληροφοριών και τις διαβουλεύσεις,»

Ειδικότερα, πάντως, για το dumping πρέπει να σημειωθούν τα εξής. Το τελευταίο συνίσταται σε:

«α) τυχόν σκόπιμη απόρριψη στη θάλασσα αποβλήτων ή άλλων υλικών από πλοία ή αεροσκάφη ·

(β) οποιαδήποτε σκόπιμη διάθεση στη θάλασσα πλοίων ή αεροσκαφών.».

Από την έννοια αυτή, πάντως, αποκλείεται και εκφεύγουν από το πεδίο εφαρμογής της οι ακόλουθες περιπτώσεις:

«α) απόρριψη στη θάλασσα αποβλήτων ή άλλης ύλης παρεπόμενης ή προερχόμενης από τις συνήθεις πτήσεις πλοίων ή αεροσκαφών και του εξοπλισμού τους, εκτός από απόβλητα ή άλλα υλικά που μεταφέρονται από ή προς πλοία ή αεροσκάφη, που λειτουργούν για σκοπούς απόρριψης τέτοιων υλικών, ή που προέρχεται από την επεξεργασία τέτοιων αποβλήτων ή άλλου υλικού σε τέτοια σκάφη ή αεροσκάφη

(β) τοποθέτηση ύλης για σκοπό διαφορετικό από την απλή διάθεσή του, υπό τον όρο ότι η τοποθέτηση αυτή δεν αντιβαίνει στους στόχους του παρόντος Πρωτοκόλλου.» (Raftopoulos, E, 2011)

Όταν αναφερόμαστε στην θαλάσσια ρύπανση, όπως αυτή καθορίζεται από τον ΟΗΕ, αναφερόμαστε συνεκδοχικά σε όλες εκείνες τις ανθρώπινες δραστηριότητες, οι οποίες με τον έναν ή τον άλλο τρόπο οδηγούν στην μόλυνση περιβάλλοντος. Πρόδηλα εδώ αναφερόμαστε στην ανθρώπινη δραστηριότητα και τις συνέπειες αυτές σε ό,τι αφορά στην ισορροπία του θαλάσσιου οικοσυστήματος (SANDS, Ph., 2003). Υπάρχουν πολλοί τρόποι και πολλές μορφές στην βάση των οποίων μπορεί να προκληθεί θαλάσσια ρύπανση. Αυτή μπορεί να είναι είτε παράκτια είτε εναέρια, αλλά ακόμα και να πραγματοποιείται εντός της θαλάσσης. Ωστόσο, μία βασική αιτία για την πρόκληση μόλυνσης στους ωκεανούς και στα πελάγη αποτελούν τα πλοία, τα οποία αποθέτουν ή απελευθερώνουν ρυπογόνα φορτία εν κινήσει. (SANDS Ph., 2003).

Σε ό,τι αφορά στην παράκτια μόλυνση, αυτή είναι αποτέλεσμα της συγκέντρωσης σημαντικών ανθρώπινων πληθυσμών σε παράκτιες περιοχές, με αποτέλεσμα τα απόβλητα που δημιουργούνται να επιβαρύνουν το θαλάσσιο περιβάλλον. Μία από τις πλέον σημαντικές -και προφανείς- πηγές ρύπανσης είναι η απευθείας απόρριψη αποβλήτων στη θάλασσα είτε η απόρριψη τους με την διαμεσολάβηση δικτύων ποταμών (ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΣ, Ε., 2014). Επιπρόσθετα, μία σημαντική πηγή ρύπανσης και μόλυνσης του είναι και τα στερεά, αλλά και υγρά απόβλητα, που απελευθερώνονται στο θαλάσσιο περιβάλλον από τα διερχόμενα πλοία.

Οι επιμέρους μορφές μόλυνσης του θαλάσσιου περιβάλλοντος της Μεσογείου

Υπάρχουν πάρα πολλές μορφές αποβλήτων, οι οποίες προκαλούν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό μόλυνση στο θαλάσσιο περιβάλλον. Μία από τις σημαντικότερες μορφές είναι τα βαρέα μέταλλα, όπως ο μόλυβδος, το νικέλιο και το χρώμιο, τα οποία είναι εξαιρετικά βλαβερά και επιζήμια τόσο για την υγεία των ανθρώπων, όσο και των ζώων, ενώ έχουν επιπλέον αρνητικές επιδράσεις στο θαλάσσιο περιβάλλον. Η μόλυνση από τα βαρέα μέταλλα εμφανίζεται σε σημαντικό βαθμό στην περιοχή της Μεσογείου, ακριβώς γιατί στις παράκτιες περιοχές υπάρχει έντονη βιομηχανική δραστηριότητα, με αποτέλεσμα από τις βιομηχανίες να απορρίπτονται μεγάλες ποσότητες αποβλήτων είτε με άμεσους είτε με έμμεσους τρόπους (ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΣ Ε., 2014 ).

Σημαντικές επίσης πλευρές της θαλάσσιας ρύπανσης αποτελούν οι ραδιενεργές ουσίες, οι οποίες είναι εξαιρετικά επιβλαβείς για το θαλάσσιο περιβάλλον, αλλά και τα στερεά απόβλητα, μία εξαιρετικά διαδεδομένη μορφή. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι ραδιενεργά απόβλητα έχουν εντοπιστεί πάρα πολλές φορές τόσο στον Ειρηνικό, όσο και στον Ατλαντικό ωκεανό ακόμη και σε πολύ μεγάλα βάθη (ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΣ Ε., 2014). Τα στερεά απόβλητα που επηρεάζουν αρνητικά και σε σημαντικό βαθμό το θαλάσσιο περιβάλλον είναι κυρίως τα πλαστικά συνθετικά υλικά, τα οποία είναι πολύ δύσκολο να ανακυκλωθούν, ενώ όταν καταλήγουν στο θαλάσσιο περιβάλλον, η μόλυνση που επιφέρουν είναι πολύ σημαντική, καθώς διαταράσσει σε σημαντικό βαθμό το οικοσύστημα. Παραμένει, όμως, επιβλαβής και για τα θαλάσσια ζώα, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις βρίσκουν φρικτό θάνατο από την κατανάλωση αυτών των αποβλήτων. Τα πλαστικά απόβλητα αποβάλλονται κυρίως από τα πλοία ή και βρίσκουν την πορεία προς τη θάλασσα μέσω των αστικών λυμάτων, που μεταφέρονται μέσω των ποταμών στους ωκεανούς, ενώ μπορούμε να πούμε πως ίσως αποτελούν την μεγαλύτερη και την πλέον διαδεδομένη αιτία μόλυνσης του θαλάσσιου περιβάλλοντος.

Το έργο MED QSR για την περιβαλλοντική κατάσταση της Μεσογείου και ο σχεδιασμός σε περιφερειακό επίπεδο

Το MED QSR είναι μια σημαντική και καινοτόμος πρόταση για την αξιολόγηση της κατάστασης του μεσογειακού οικοσυστήματος. Παράλληλα, αποσκοπεί και στην επίτευξη -στο μέτρο του δυνατού- μιας ισορροπημένης περιβαλλοντικής κατάστασης. Το MED QSR συγκεντρώνει εθνικά δεδομένα και πληροφορίες σε περιφερειακό επίπεδο, μέσω αξιολόγησής τους στη βάση συγκεκριμένων δεικτών. Συμβάλλει, επίσης, στην εφαρμογή της Ατζέντας του 2030 για την Αειφόρο Ανάπτυξη, και ιδίως των επιμέρους Στόχων που σχετίζονται ειδικά με την προστασία των ωκεανών (Scovazzi T., 2008).

Το MED QSR βελτίωσε την κατανόηση του αντίκτυπου των ανθρώπινων απειλών στην περιοχή της Μεσογείου και εντόπισε τους κινδύνους για την διατάραξη της βιοποικιλότητας του θαλάσσιου περιβάλλοντος, αξιοποιώντας τα επιστημονικά δεδομένα και την διεθνή εμπειρία. Παράλληλα, παρέχει μια βάση για την αντιμετώπιση των κενών στη γνώση και τον συντονισμό της έρευνας θαλάσσιας επιστήμης στην περιοχή της Μεσογείου, αλλά και έναν κατάλογο βασικών προτεραιοτήτων εστιάζοντας, μεταξύ άλλων, στην εφαρμογή των βέλτιστων διαθέσιμων πρακτικών για την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος από πρακτικές dumping, που απειλούν με άμεσο τρόπο την βιοποικιλότητα (Scovazzi T., 2008).

Στην ως άνω κατεύθυνση εντάσσεται και το περιφερειακό σχέδιο για τη διαχείριση των θαλάσσιων απορριμμάτων στα πλαίσια του οποίου εγκρίθηκε ένα νομικά δεσμευτικό περιφερειακό σχέδιο για τη διαχείριση των θαλάσσιων απορριμμάτων στη Μεσόγειο, προβλέποντας ένα σύνολο προγραμμάτων και μέτρων, όπως και χρονοδιαγράμματα εφαρμογής για την πρόληψη και τη μείωση των αρνητικών επιπτώσεων των θαλάσσιων απορριμμάτων στο θαλάσσιο και παράκτιο περιβάλλον (Raftopoulos, E, 2011).

Το Περιφερειακό Σχέδιο περιλαμβάνει καινοτόμα μέτρα πολιτικής, νομικής, θεσμικής, ρυθμιστικής και τεχνικής φύσης, που αφορούν διάφορες πτυχές της πρόληψης και διαχείρισης απορριμμάτων από θαλάσσιες και χερσαίες πηγές. Τα μέτρα του Περιφερειακού Σχεδίου επιβάλλουν σαφείς υποχρεώσεις σχετικά με την ιεραρχία διαχείρισης αποβλήτων, τον έλεγχο παράνομων πρακτικών dumping, την μετάβαση σε βιώσιμα πρότυπα κατανάλωσης και παραγωγής, την απομάκρυνση υφιστάμενων θαλάσσιων απορριμμάτων, την χρήση περιβαλλοντικά ορθών πρακτικών, όπως είναι η αλιεία απορριμμάτων και οι εκστρατείες καθαρισμού (Raftopoulos, E, 2011).

Όπως ζητήθηκε από τα μέρη της Σύμβασης της Βαρκελώνης, η Γραμματεία του ΟΗΕ ανέλαβε την προετοιμασία της Έκθεσης του 2019 για την κατάσταση του περιβάλλοντος και της ανάπτυξης στη Μεσόγειο (SoED 2019). Αυτή η Έκθεση στοχεύει στην παροχή μιας ολοκληρωμένης και ενημερωμένης αξιολόγησης των αλληλεπιδράσεων μεταξύ περιβάλλοντος και ανάπτυξης στην περιοχή της Μεσογείου.

Το SoED 2019 θα αξιολογήσει τις περιβαλλοντικές, κοινωνικοοικονομικές και πολιτικές αλλαγές, που έχουν λάβει χώρα στη Μεσόγειο την τελευταία δεκαετία. Εφαρμόζοντας μια ολοκληρωμένη, συστημική και ολιστική προσέγγιση, το SoED 2019 θα αυξήσει την ευαισθητοποίηση και την κατανόηση της περιβαλλοντικής και αναπτυξιακής κατάστασης και των τάσεων στην περιοχή, των κινητήριων δυνάμεών τους, των επιπτώσεων και των αντιδράσεών τους, διευκολύνοντας τη μέτρηση της προόδου προς την αειφόρο ανάπτυξη (Raftopoulos, E, 2011). Θα παρέχει, παράλληλα, μια ενημερωμένη βάση για βελτιωμένη και επιστημονική λήψη αποφάσεων σε όλα τα επίπεδα και θα ενισχύσει την υλοποίηση της Αναπτυξιακής Ατζέντας 2030, την επίτευξη των SDGs και την εφαρμογή των μέσων και πολιτικών του MAP. Σε αυτή την κατεύθυνση, κομβικό ρόλο θα διαδραματίσει η επιστημονική κοινότητα, συμβάλλοντας τόσο στην εξαγωγή, όσο και στην αξιολόγηση των συμπερασμάτων (Raftopoulos E, 2011).

Συμπεράσματα

Η προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος συνολικά, αλλά και ειδικότερα η προστασία της θάλασσας της Μεσογείου από την μόλυνση μέσω πρακτικών dumping, όπως και από την απόρριψη λυμάτων και αποβλήτων στο θαλάσσιο περιβάλλον, συνιστά μια από τις πιο σημαντικές παγκόσμιες προκλήσεις που απασχολεί και θα απασχολήσει τη ανθρωπότητα όλο και περισσότερο τα επόμενα έτη.

Σε ό,τι αφορά ειδικά στην θάλασσα της Μεσογείου το πρόβλημα που συνδέεται με την μόλυνση αυτής είναι σημαντικό, καθώς η λεκάνη της Μεσογείου είναι εξαιρετικά ευεπίφορη σε ενδεχόμενη μόλυνση τόσο από απόβλητα που προέρχονται από παράκτιες βιομηχανικές εκμεταλλεύσεις, όσο και από απόβλητα και λύματα των διερχόμενων επιβατηγών πλοίων. Η ανάγκη προστασίας της θάλασσας της Μεσογείου, όπως και του θαλάσσιου περιβάλλοντος συνολικά, αποτελεί αδήριτη ανάγκη, δεδομένου ότι αυτή η επιδίωξη συνδέεται άμεσα τόσο με την αυτονόητη προστασία της θαλάσσιας βιοποικιλότητας, όσο και με την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής του πληθυσμού.

Βιβλιογραφία

Βιβλία

ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΣ, Ε., Συμβατική Περιβαλλοντική Διακυβέρνηση και Μεσόγειος ή PLUS ULTRA Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2014 (επανέκδοση)

ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΣ, Ε., Το Νέο Καθεστώς της Σύμβασης της Βαρκελώνης για την Προστασία του Περιβάλλοντος της Μεσογείου – Γλωσσολογική Προσέγγιση της Μετάφρασης, (Β’ Έκδοση) Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2015

Άρθρα

RAFTOPOULOS, E., “ Sustainable Development and the Mediterranean Action Plan Regime: Legal and Institutional Aspects”, In: Regional Seas Towards Sustainable Development (ed. Belfiore – Lucia – Pesaro), International Centre for Coastal and Ocean Policy Studies (ICCOPS) and International Geographical Union (IGU), Franco Angeli Publisher, Milan, Italy, 1995, σελ. 197-229”.

RAFTOPOULOS, E., “The Mediterranean Response to Global Challenges: Environmental Governance and the Barcelona Convention System” Στο: The World Ocean in Globalization – Climate Change, Sustainable Fisheries, Biodiversity, Shipping, Regional Issues (ed. Davor Vidas & Pete Johan Schei), Martinus Njhoff Publishers, Leiden – Boston, 2011, Chapter 27, σελ. 507-532

SANDS, Ph., Principles of International Environmental Law Cambridge University Press, 2^nd edition, 2003

SCOVAZZI, T., “The Developments within the ‘Barcelona System’ for the Protection of the Mediterranean Sea Against Pollution” Annuaire de Droit Maritime et Océanique, 2008, p. 201.