ΜΙΑ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΑΥΤΟΔΙΑΘΕΣΗ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΣΑΧΡΑΟΥΙ

της Νίκης Τούρκα, Ερευνήτριας της Ομάδας Διεθνούς Δικαίου

Η Συμφωνία Εκεχειρίας μεταξύ Μαρόκου και Λαϊκού Απελευθερωτικού Μετώπου Πολισάριο, που τέθηκε σε εφαρμογή στις 6 Σεπτεμβρίου του 1991 υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών και του -τότε- Οργανισμού Αφρικανικής Ενότητας (Organization of African Unity – OAU), κινδυνεύει να βρεθεί χωρίς αντίκρισμα (Συμφωνία Εκεχειρίας, 1991). Από τις 13 Νοεμβρίου του 2020, παρατηρείται σημαντική αύξηση των τριβών ανάμεσα στις δύο πλευρές, ύστερα από απόφαση της μαροκινής Κυβέρνησης να ξεκινήσει επιχειρήσεις σε αποστρατικοποιημένη ζώνη της Δυτικής Σαχάρας, κοντά στα σύνορα με τη Μαυριτανία, προκαλώντας την ανταλλαγή πυρών με το Μέτωπο Πολισάριο. Μέσα σε λίγες μόλις ώρες, το τελευταίο κήρυξε την περιοχή σε κατάσταση πολέμου, αναζητώντας μία χείρα βοηθείας από τη διεθνή κοινότητα και συγκεκριμένα από τα Ηνωμένα Έθνη (HE).

Βάσει του Άρθρου 1 παρ.1 Χάρτη Ηνωμένων Εθνών (ΧΗΕ), στόχος του Οργανισμού είναι “η διασφάλιση και η διατήρηση της διεθνούς ειρήνης μέσω της λήψης άμεσων και αποτελεσματικών συλλογικών μέτρων για την καταστολή κάθε επιθετικής ενέργειας ή άλλης μορφής παραβίαση των κανόνων διεθνούς δικαίου” (UN Charter, 1945). Κατά συνέπεια, κάθε κράτος-μέλος του Οργανισμού οφείλει να εκπληρώνει με καλή πίστη το σύνολο των υποχρεώσεων που απορρέουν από τον Χάρτη, ενώ ο ίδιος ο Οργανισμός “οφείλει να διασφαλίσει ότι και τα κράτη, που δεν είναι μέλη του, σέβονται τις Αρχές του, ώστε να διατηρηθεί η διεθνής ειρήνη και ασφάλεια” (Άρθρο 2 παρ. 2 και 6 ΧΗΕ).

Το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης, όπως έχει καθιερωθεί στο Διεθνές Δίκαιο, μοιάζει να είναι ένα μεν ένα παραδοσιακό θέμα προς συζήτηση, αλλά συνάμα και πιο σύγχρονο από ποτέ, μιας και συνεχίζει να απασχολεί τη διεθνολογική επικαιρότητα, όπως διαφαίνεται από τις συνεχείς εξελίξεις στη Δυτική Σαχάρα. Αντικείμενο της παρούσας μελέτης, λοιπόν, είναι το δικαίωμα αυτό, αλλά με ειδική αναφορά στην περίπτωση των Σαχράουι -εξαιτίας και της τρέχουσας κατάστασης- υπό το πρίσμα των βασικότερων σχετικών πράξεων σε διεθνές και περιφερειακό επίπεδο.

Μία σύντομη ιστορική αναδρομή

Η Δυτική Σαχάρα τοποθετείται γεωγραφικά στο βορειοδυτικό τμήμα της Αφρικής και συνορεύει με το Μαρόκο, την Μαυριτανία και την Αλγερία. Στο μεγαλύτερό της τμήμα αποτελείται από αμμώδη έρημο, γεγονός που την καθιστά μία από τις πιο αραιοκατοικημένες περιοχές του κόσμου.

Το 1884, με τη Διάσκεψη του Βερολίνου, η Δυτική Σαχάρα κηρύσσεται ισπανικό προτεκτοράτο. Η περιοχή διεκδικήθηκε το ‘57 και το ‘60 από το Μαρόκο και τη Μαυριτανία αντίστοιχα (ICJ, Advisory Opinion Western Sahara, par.35-37). Το 1970, παράλληλα, αναδύεται -έπειτα από μία εξέγερση των νομαδικών πληθυσμών στην περιοχή- το Μέτωπο Πολισάριο, εξαιτίας κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών, εξαιτίας μίας μακράς περιόδου ξηρασίας (Britannica, 2021). Το 1975, οι Ισπανοί αποχωρούν επισήμως από την περιοχή. Πλέον, οι μόνοι διεκδικητές -εκτός των αυτόχθονων πληθυσμών- της περιοχής είναι το Μαρόκο και τη Μαυριτανία. Το φθινόπωρο του 1975, η μαροκινή Κυβέρνηση επιχειρεί στρατιωτική εισβολή στη Δυτική Σαχάρα και καταλαμβάνει το βόρειο τμήμα της, ενώ η Μαυριτανία το νότιο. Έναν χρόνο αργότερα, οι Σαχράουι -που εκπροσωπούνται από το Μέτωπο Πολισάριο- ανακηρύσσουν την ανεξαρτησία της Δυτικής Σαχάρας (Shaw, 2008). Το 1979, υπεγράφη η Συνθήκης Ειρήνης μεταξύ Σαχράουι και Μαυριτανίας, ωστόσο το Μαρόκο την ίδια ώρα προσάρτησε τα εδάφη της Μαυριτανίας στην εν λόγω περιοχή (Britannica, 2021).

Οι προσπάθειες ανεξαρτητοποίησης των Σαχράουι συνεχίζονται και κατά τη δεκαετία του 1980, όταν το Μέτωπο Πολισάριο διεξάγει ανταρτοπόλεμο σε φυλάκια του Μαρόκου. Ακριβώς αυτή η κίνηση δίνει λαβή στους Μαροκινούς να σκληρύνουν τη στάση τους: κατασκευάζουν ένα τεράστιο ανάχωμα μήκους περίπου 2000 χιλιομέτρων. Το έτος 1991 σηματοδοτεί το τέλος των εχθροπραξιών των δύο στρατοπέδων, αλλά και την αφετηρία μίας νέας περιόδου που σηματοδοτείται από μία απόπειρα ειρηνευτικής διπλωματικής συνεννόησης με τη διαμεσολάβηση του ΟΗΕ, οπότε και ιδρύεται η Επιχείρηση ΜINURSO (UN, MINURSO, 2021). H υπογραφή του λεγόμενου Settlement Plan των ΗΕ, στις 6 Σεπτεμβρίου 1991, προέβλεπε και τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για την ανεξαρτησία της περιοχής, κάτι που δε συνέβη λόγω διαφωνιών για την αναγνώριση του δικαιώματος του εκλέγειν. Έκτοτε, όμως, έχουν σημειωθεί παραβιάσεις της Συμφωνίας εκατέρωθεν (Britannica, 2021).

Το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης εκ του σύνεγγυς…

Η Αρχή της Αυτοδιάθεσης των λαών έχει απασχολήσει ιδιαιτέρως τη διεθνή κοινότητα, με μειονότητες και λαούς να την επικαλούνται συχνά, με στόχο σε ορισμένες περιπτώσεις την απόσχιση. Πρόκειται για ένα αρκετά αμφιλεγόμενο ζήτημα, εξαιτίας των θεμάτων που εγείρονται σε σχέση με την εδαφική κυριαρχία και ακεραιότητα ενός κράτους (Walter, Ungern-Sternberg, Abushov, 2014). Αφετηρία του προβληματισμού, αν και η αρχή εμφανίζεται ακόμα νωρίτερα, εντοπίζεται σε σχέση με το υποκείμενο διεκδίκησης του εν λόγω δικαιώματος, μετά το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν αυτό χρησιμοποιείται ως νομιμοποιητική βάση για την έναρξη του αντι-αποικιακού αγώνα και την δημιουργία ανεξάρτητων, αυτόνομων κρατών.

Στο πλαίσιο αυτό, το κοινό Άρθρο 1 των δύο Διεθνών Συμφώνων για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Μορφωτικά Δικαιώματα, 1966) ορίζει ότι “όλοι οι λαοί έχουν Δικαίωμα στην Αυτοδιάθεση και δύνανται να καθορίζουν ελεύθερα το πολιτικό καθεστώς τους, καθώς και να εξασφαλίζουν ελεύθερα την οικονομική, κοινωνική και μορφωτική ανάπτυξή τους”. Ακολούθως, το Άρθρο 2 τονίζει ότι κάθε λαός “έχει δικαίωμα στη διαχείριση των πλουτοπαραγωγικών πηγών του με την επιφύλαξη των υποχρεώσεων που απορρέουν από τη διεθνή οικονομική συνεργασία, η οποία έχει ως γνώμονα λειτουργίας την αρχή του αμοιβαίου συμφέροντος και του διεθνούς δικαίου”.

Η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, εποπτικό όργανο του πρώτου Συμφώνου, υποστηρίζει ότι το Δικαίωμα στην Αυτοδιάθεση είναι συλλογικό και, για αυτό τον λόγο, δεν το έχει εξετάσει ποτέ επί της ουσίας, αλλά έχει ασχοληθεί σχετικά μόνο επ’ ευκαιρία ατομικών προσφυγών. Στο 12ο Γενικό Σχόλιό της, του 1984 (Γενικό Σχόλιο, 1984), επισήμανε ότι “τα συμβαλλόμενα στο Σύμφωνο κράτη οφείλουν να διευκολύνουν και να σέβονται την υλοποίηση του Δικαιώματος όλων των λαών”, ενώ με την 48^η Συνεδρίαση του 1996, υπενθύμισε στις Κυβερνήσεις των κρατών την αναγκαιότητα της τήρησης και της απόλυτης εφαρμογής των διεθνών μέσων για τα ανθρώπινα δικαιώματα, εννοώντας κυρίως της Διεθνούς Σύμβασης για την Εξάλειψη όλων των μορφών Φυλετικών Διακρίσεων (CERD, 1965). Aκόμη, το ΔΔΧ έχει τοποθετηθεί και αυτό με τη σειρά του επί του ζητήματος για τη Ναμίμπια, τη Δυτική Σαχάρα και πρόσφατα για το Αρχιπέλαγος Τσάγκος (Shaw, 2008).

Σε μία γενικότερη προσπάθεια αποκατάστασης της ειρήνης και κατοχύρωσης του διεθνούς κανονιστικού πεδίου σχετικά με τις Μη Αυτοδιοικούμενες περιοχές, που χαρακτήριζε την παγκόσμια κοινότητα τη δεδομένη χρονική στιγμή, τόσο το Διεθνές Δικαστήριο Χάγης (ΔΔΧ), όσο και το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών (ΣA/HE) έλαβαν θέση υπέρ της Αυτοδιάθεσης των λαών. Με αφορμή τις εξελίξεις των τελευταίων πενήντα ετών, το ΔΔΧ επισήμανε ότι στόχος όλων των διαπραγματευτικών διαδικασιών ήταν η πρακτική εφαρμογή του Δικαιώματος στην Αυτοδιάθεση από τους ενδιαφερόμενους λαούς, εν προκειμένω τους Σαχράουι. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να υλοποιηθεί μέσω της ανακήρυξης της Δυτικής Σαχάρας σε κυρίαρχο ανεξάρτητο κράτος, της ελεύθερης σύνδεσής της με ανεξάρτητο ελεύθερο κράτος ή της ένταξής της σε ένα ανεξάρτητο κράτος (GA Res. 1514, 1960).

Το ΔΔΧ, έπειτα από σχετικό το αίτημα της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών (στη βάση των άρθρων 96a ΧΗΕ και 65 παρ. 1 Κατ.ΔΔΧ – 21 Δεκεμβρίου 1974) παρείχε Γνωμοδότηση για την διαρκώς κλιμακούμενη κατάσταση στη Δυτική Σαχάρα (Γνωμοδότηση, 1975, παρ. 161-162). Αναλυτικότερα, στις 16 Οκτωβρίου 1975, απαντώντας στην πρώτη ερώτηση της Γενικής Συνέλευσης περί του εδαφικού καθεστώτος της Δυτικής Σαχάρας κατά την περίοδο της αποικιοκρατίας από την Ισπανία, αποφάσισε ομόφωνα ότι τη δεδομένη χρονική περίοδο, η Δυτική Σαχάρα δεν ήταν μία περιοχή που ανήκε σε κανέναν, και έτσι, δεν μπορεί να της αποδοθεί ο νομικός χαρακτηρισμός terra nullius. Ακολούθως, αναφορικά με τους νομικούς δεσμούς μεταξύ Βασιλείου του Μαρόκου, Μαυριτανίας και Δυτικής Σαχάρας, κατέληξε ομόφωνα στο συμπέρασμα ότι δεν υπήρχαν δεσμοί εδαφικής κυριαρχίας μεταξύ τους, που να επηρεάζουν την εφαρμογή στην διαφιλονικούμενη περιοχή του Ψηφίσματος της Γενικής Συνέλευσης 1514 (XV), τη Διακήρυξη δηλαδή για τη Χορήγηση Ανεξαρτησίας σε Αποικιακά Κράτη και Λαούς (παράγραφος 55). Σε αυτό το σημείο, θα πρέπει να σημειωθεί ότι το ΔΔΧ χαρακτήρισε το Δικαίωμα της Αυτοδιάθεσης ως ένα Δικαίωμα των ανθρώπων και όχι ως ένα όπλο των κυβερνήσεων, η πρακτική άσκηση του οποίου αποτελούσε -και εξακολουθεί να αποτελεί- απαραίτητη προϋπόθεση για τη διασφάλιση και την εγγύηση των ατομικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Σε ένα δεύτερο στάδιο, το ΣΑ/ΗΕ με το Ψήφισμα 621 Συμβουλίου Ασφαλείας, στις 20 Σεπτεμβρίου 1988, εξουσιοδοτεί τον Γενικό Γραμματέα να διορίσει έναν ειδικό εκπρόσωπο για τη Δυτική Σαχάρα. Παράλληλα, ζητά την υποβολή Έκθεσης στο ΣΑ/ΗΕ σχετικά με την πορεία διεξαγωγής δημοψηφίσματος για την αυτοδιάθεση του λαού στη Δυτική Σαχάρα, καθώς και τρόπους εποπτείας αυτού από τα Ηνωμένα Έθνη και τον Οργανισμό Αφρικανικής Ενότητας.

Διανύοντας την τρίτη δεκαετία του 21^ου αιώνα και υπό την απειλή μίας επικείμενης συγκρουσιακής εξέλιξης ανάμεσα στο Μαρόκο και το Front Polisario, το ΣΑ/ΗΕ προέβη σε περαιτέρω δράσεις -με την πιο πρόσφατη εντός του 2020- (Ψήφισμα 2548 Συμβουλίου Ασφαλείας, 30 Οκτωβρίου 2020), η σημαντικότερη εκ των οποίων ήταν η παράταση της αποστολής της MINURSO έως και τις 31 Οκτωβρίου 2021. Αυτό σημαίνει ότι η αποστολή των Ηνωμένων Εθνών για οργάνωση και διεξαγωγή δημοψηφίσματος στη Δυτική Σαχάρα τίθεται -για ακόμη μία φορά- στη λίστα αναμονής. Ακόμη, υπογράμμισε, μεταξύ άλλων, την ανάγκη επίτευξης μίας δίκαιης, αμοιβαίας και διαρκούς πολιτικής λύσης στο ζήτημα της Δυτικής Σαχάρας, ενώ εξέφρασε την υποστήριξή του στον Γενικό Γραμματέα του Οργανισμού και τον Ειδικό Απεσταλμένο του για τις συνεχιζόμενες προσπάθειες σταθεροποίησης και αποκλιμάκωσης των εξελίξεων στην περιοχή.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στην περίπτωση της Δυτικής Σαχάρας, και ειδικότερα των Σαχράουι, το Δικαίωμα στην Αυτοδιάθεση βρίσκεται αντιμέτωπο με έναν αέναο κύκλο προβληματισμών ερμηνευτικής φύσεως. Σε μία πρώτη απόπειρα θεωρητικής προσέγγισης, το εξεταζόμενο θέμα συνδέεται με το φαινόμενο της αποαποικιοποίησης. Πιο συγκεκριμένα, στο δεύτερο μισό του 20^ού αιώνα, οι ευρισκόμενες υπό ξένο ζυγό περιοχές εντείνουν τις προσπάθειές τους για ανεξαρτησία, αυτονομία και -εν τέλει- αυτοδιάθεση. Σύμφωνα με τη Δήλωση περί Χορήγησης Ανεξαρτησίας σε πρώην αποικίες (Γενική Συνέλευση, Ψήφισμα 1514, 1960), η Δυτική Σαχάρα, ως πρώην ισπανική αποικία, δικαιωματικά απαιτεί την ανεξαρτησία της από το Μαρόκο στα βόρεια, μεταφράζοντας το εν λόγω δικαίωμα ως έναν αγώνα εδαφικής ανεξαρτησίας.

Προς επίρρωση αυτής της προσέγγισης, το Δικαίωμα στην Αυτοδιάθεση είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το Δικαίωμα ενός λαού στην αντίσταση ενάντια σε κάθε ξένη παρέμβαση εντός των συνοριακών γραμμών του. Αυτό σημαίνει ότι η προσάρτηση της Δυτικής Σαχάρας στο Μαρόκο θεωρείται παράνομη και, ως εκ τούτου, ο λαός της έχει δικαίωμα να τηρήσει αντίσταση απέναντί του. Από πλευράς διεθνούς δικαίου, η μαροκινή Κυβέρνηση θα μπορούσε να δικαιολογήσει την παρουσία της στην περιοχή μόνο εάν αναφερόταν στα Ηνωμένα Έθνη ως «Διαχειριστική Δύναμη της Επικράτειας» (Λίστα Μη Αυτοδιοικούμενων εδαφών, ΟΗΕ) και αναλάμβανε να μεταβιβάζει πληροφορίες για την ανάπτυξη της περιοχής που είχε υπό τον έλεγχό της. Ωστόσο, το Μαρόκο αφενός δεν έχει επιλέξει κανέναν τέτοιο τίτλο, αφετέρου δεν του έχει ανατεθεί αντίστοιχος ρόλος από τα Ηνωμένα Έθνη βάσει του Άρθρου 73 του Χάρτη (Χάρτης ΟΗΕ, 1945).

Το τελευταίο αυτό ζήτημα απασχόλησε κατά μία έννοια και περιφερειακούς οργανισμούς. Ειδικότερα, το 2015, το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) εξέδωσε απόφαση στην υπόθεση T‑512/12, Μέτωπο Πολισάριο κατά Συμβουλίου της ΕΕ, επί της αίτησης ακύρωσης συμφωνίας της ΕΕ με το Μαρόκο σχετικά με αμοιβαία μέτρα ελευθέρωσης για τα γεωργικά προϊόντα, τα μεταποιημένα γεωργικά προϊόντα, τα ψάρια και τα αλιευτικά προϊόντα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, αφού επιβεβαίωσε το ήδη καθιερωμένο διεθνές πλαίσιο και αναγνώρισε την ενεργητική νομιμοποίηση του Μετώπου Πολισάριο ενώπιον του Γενικού Δικαστηρίου της ΕΕ, αποφάσισε την ακύρωση της εν λόγω συμφωνίας στο μέτρο που το Μαρόκο την εφαρμόζει στην περιοχή της Δυτικής Σαχάρα.

Ένα χρόνο αργότερα, όμως, επί της αιτήσεως αναιρέσεως, το ΔΕΕ αποφάσισε την αναίρεση της απόφασης του Γενικού Δικαστηρίου και την απόρριψη ως απαράδεκτης της αρχικής αίτησης ακυρώσεως του Μετώπου Πολισάριο, προχωρώντας απλώς σε διαφορετική ανάγνωση του ήδη σαφώς προσδιορισμένου νομικού πλαισίου που διέπει την περιοχή.

Υπό αυτές τις συνθήκες θα μπορούσε κανείς με ευκολία να συναγάγει το συμπέρασμα ότι ο λαός των Σαχράουι σαφώς έχει δικαίωμα στην Αυτοδιάθεση, όπως επιβεβαιώνουν το ΔΔΧ, τα ΗΕ, αλλά και το ΔΕΕ. Αντιθέτως, το Μαρόκο προσπαθεί επανειλημμένα και κατά παράβαση του ως άνω κεκτημένου να προσαρτήσει την περιοχή.

Επίλογος

Παρά τις προσπάθειες της διεθνούς κοινότητας για πρακτική εφαρμογή του Δικαιώματος στην Αυτοδιάθεση από τον λαό των Σαχράουι, είναι κοινώς παραδεκτό ότι η κατάσταση σταδιακά επιδεινώνεται, καθώς εγείρονται προβληματισμοί σχετικά με την πορεία των διπλωματικών -και όχι μόνο- σχέσεων των δύο αντιμαχόμενων πλευρών. Το ερώτημα που πλέον προκύπτει είναι αν οι δύο πλευρές θα μπορέσουν -ή μάλλον θα αντέξουν- να διαπραγματευτούν επί ίσοις όροις στο ίδιο τραπέζι. Αν ναι, τότε ποια θα είναι τα αποτελέσματα; Θα συνεχίσει το Μέτωπο Πολισάριο να αντιστέκεται στις μαροκινές προκλήσεις ή θα λαχταρίσει μία εκπτωτική συμφωνία άμεσης σωτηρίας; Το μόνο σίγουρο είναι ότι ο δρόμος προς την απονομή της δικαιοσύνης φαντάζει (μάλλον) μακρύς…

Βιβλιογραφία

Βιβλία

Ρούκουνας, Ε. (2019). Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο. 3η έκδοση. Αθήνα: Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη.

Συρίγος, Ά. (). Το κράτος. Στο Κ. Αντωνόπουλου & Κ. Μαγκλιβέρα, Το Δίκαιο της Διεθνούς Κοινωνίας, 3η Έκδοση, Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, σελ. 105-150.

Abushov, K., Ungern-Sternberg, A. and Walter, C., (2014). Self-Determination And Secession In International Law. Oxford: Oxford University Press, pp.262-265.

Saul, M., (2011). The Normative Status Of Self-Determination In International Law: A Formula For Uncertainty In The Scope And Content Of The Right?. Oxford: Oxford University Press, pp.609-644.

Shaw, M., (2003). International Law. 5th edition. Cambridge: Cambridge University Press, pp.225-231.

Πηγές

Νομολογία

International Court of Justice, Western Sahara, Advisory Opinion, 16 October 1975. Available here.

International Court of Justice, Legal Consequences for States of the Continued Presence of South Africa in Namibia (South West Africa) notwithstanding Security Council Resolution 276 (1970), Advisory Opinion, 21 June 1971. Available here.

International Court of Justice, Legal Consequences of the Separation of the Chagos Archipelago from Mauritius in 1965, Advisory Opinion, 25 February 2019. Available here.

Court of Justice of the European Union, Front populaire pour la libération de la saguia-el-hamra et du rio de oro (Front Polisario) v Council of the European Union, Case T-512/12, 10 December 2015. Available here.

Court of Justice of the European Union, Council of the European Union v Front populaire pour la libération de la saguia-el-hamra et du rio de oro (Front Polisario), Case C-104/16 P, 21 December 2016. Available here.

Human Rights Committee, General Comment No.12: Article 1 (Right to Self-determination) The Right to Self-determination of peoples, 13 March 1984. Available here.