από τη Νίνα Μαργαρίτη, μέλος της Ομάδας Συνεντεύξεων

Ο τομέας της ενέργειας αποτελεί διαχρονικά έναν βασικό κλάδο της διεθνούς οικονομίας, ο οποίος στις μέρες μας θεωρείται ως ιδιαίτερα αναπτυσσόμενος (Enterprise Greece). Υπό το πρίσμα αυτό, ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποκτά ο τρόπος επίλυσης των διαφορών που προκύπτουν από energy projects, δηλαδή έργα στον τομέα της ενέργειας. Το θέμα της επίλυσης διαφορών από energy projects αναπτύσσει ο δικηγόρος Νικόλαος Μουσάς, διαχειριστής εταίρος της δικηγορικής εταιρείας “Moussas and Partners Law Firm”. 

Πείτε μας λίγα λόγια για εσάς.

Είμαι δικηγόρος στην Ελλάδα από το 1986 και θα έλεγα ότι έχω την τύχη να είμαι μία γέφυρα μεταξύ της παλαιάς γενιάς των δικηγόρων και των νεότερων γενεών που επιδιώκουν την εγκαθίδρυση της δικηγορικής πρακτικής στην Ελλάδα με τη σύγχρονη μορφή της δικηγορίας. Κατά την διάρκεια της καριέρας μου, έκανα ένα ευχάριστο διάλειμμα πηγαίνοντας στην Αμερική για μεταπτυχιακές σπουδές στο πανεπιστήμιο του Berkeley, κάτι που μπορώ να πω ότι μου άνοιξε τους ορίζοντες και μου παρείχε πάρα πολλές ευκαιρίες να δω την δικηγορία με διαφορετικό μάτι. Βεβαίως, γύρισα στην Ελλάδα και προσπαθώ με αυτά που έμαθα στην Αμερική και την γλώσσα την οποία έμαθα ότι μιλούν οι ξένοι συνάδελφοί μας να αναπτύξω την δικηγορική πρακτική με ένα σύγχρονο τρόπο, με τρόπο που να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της εποχής και των επενδύσεων που απαιτούνται, ώστε να πάει η Ελλάδα μπροστά.

Ποια είναι η παρούσα ενεργειακή πολιτική της Ελλάδας και σε τι βαθμό αυτή επηρεάζεται από την Ευρωπαϊκή Ένωση; 

Η Ελλάδα, με βάση τον Κανονισμό 2018/1999, έχει καταθέσει στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή το εθνικό σχέδιο για την ενέργεια και το κλίμα, το οποίο έχει εφαρμογή μέχρι το 2030, καθώς και τη μακροχρόνια στρατηγική μέχρι το 2050. Στα κείμενα αυτά διαγράφονται οι ενεργειακοί στόχοι και οι πολιτικές της Ελλάδας για τα προσεχή έτη, όπως για παράδειγμα η μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, η μετάβαση σε μία κλιματικά ουδέτερη οικονομία, η αύξηση του ποσοστού ανανεώσιμων πηγών στην παραγωγή ενέργειας, η βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας, η ηλεκτρική διασύνδεση των νησιών, η απολιγνιτοποίηση, η ηλεκτροκίνηση, καθώς και η εφαρμογή του target model. Οι στόχοι αυτοί, βέβαια, δεν μπορεί παρά να είναι εναρμονισμένοι με τους Ευρωπαϊκούς Κανονισμούς. 

Πώς επιλέγουν κατά βάση οι αντισυμβαλλόμενοι σε energy projects να επιλύουν τις διαφορές τους; 

Τα energy projects εξ ορισμού αφορούν συμβάσεις έργων που καταρτίζονται μεταξύ “sophisticated parties”, δηλαδή μεγάλων εταιρειών. Είναι γνωστό, δε, στην διεθνή πρακτική ότι οι μεγάλες εταιρείες για μεγάλες και εξειδικευμένες διαφορές επιλέγουν διαιτητικές ρήτρες, για να λύσουν τις διαφορές τους. Ένας κύριος λόγος είναι ότι τα energy projects έχουν τόσο εξειδικευμένη νομική διάλεκτο που μόνο εξειδικευμένοι επαγγελματίες νομικοί μπορούν να γνωρίζουν και να επιλύσουν.

Η ρήτρα διαιτητικής επίλυσης είναι πιο συχνή, όταν οι αντισυμβαλλόμενοι είναι από διαφορετικά κράτη;

Το κράτος, για να συμφωνήσει διαιτητική ρήτρα, έχει ορισμένη διαδικασία και, πράγματι, όλα τα κράτη κυρίως στις διακρατικές τους συμφωνίες προβλέπουν διαιτητικές ρήτρες, ιδίως όταν οι διαφορές τις οποίες αντιμετωπίζουν είναι επενδυτικές διαφορές. Έτσι, και οι ενεργειακές διαφορές μπορούν να καταστούν επενδυτικές διαφορές και τα κράτη έναντι των επενδυτών ή αντίστροφα οι επενδυτές έναντι των κρατών να ενεργοποιήσουν διαιτητικές ρήτρες οι οποίες περιέχονται στις διακρατικές τους συμφωνίες για την αμοιβαία προστασία των επενδύσεων με άλλα κράτη. Τα κράτη κυρίως επιλύουν τις επενδυτικές και ενεργειακές αυτές διαφορές τους με διαιτητικές ρήτρες.

Ο θεσμός της διαιτησίας στον χώρο των energy projects είναι εξίσου διαδεδομένος στην Ελλάδα και το εξωτερικό; 

Η εγκαθίδρυση της διαιτητικής επίλυσης διαφορών στα energy projects προέρχεται από το εξωτερικό. Όμως επειδή στην Ελλάδα πλέον τα ενεργειακά έργα είναι γνωστά και αποτελούν πολύ μεγάλο μέρος της οικονομικής δραστηριότητας, και στην Ελλάδα, όπως και στο εξωτερικό σε αυτά τα έργα συμφωνούνται διαιτητικές ρήτρες και έχει γίνει πλέον ο κανόνας. 

Έχετε συμμετάσχει σε υπόθεση διεθνούς διαιτησίας; Μιλήστε μας για την εμπειρία σας αυτή.

Η διαιτητική διαδικασία είναι μία διαδικασία η οποία είναι τόσο ζωντανή που ενθουσιάζει τον δικηγόρο της πράξης και τον δικηγόρο που του αρέσει το dispute resolution. Πράγματι, είχα την χαρά από παλιά να συμμετέχω σε διαιτητικές διαδικασίες διεθνούς χαρακτήρα, μία από τις πιο σπουδαίες θα έλεγα είναι η αντιδικία που είχε μία εταιρεία πελάτης μου από επένδυσή της στην πρώην Γιουγκοσλαβία και νυν Σερβία. Η διαιτησία αυτή διεξήχθη με τους κανόνες του UNCITRAL εκτός Ελλάδος και αφορούσε ζημία από νομοθέτηση η οποία έπληξε μία επένδυση. Χαίρομαι να πω ότι η διαιτητική αυτή διαδικασία κατέληξε επιτυχώς για την ελληνική εταιρεία. Κατά την διάρκεια της καριέρας μου, έχω συμμετάσχει σε πολλαπλές διεθνείς διαιτησίες που αφορούν ελληνικές επενδύσεις στην Ελλάδα και δη στον τομέα της ενέργειας. Αυτή, όμως, ήταν μία από τις σπουδαιότερες διαιτητικές διαδικασίες στις οποίες συμμετείχα, γι’ αυτό και κάνω ειδική αναφορά. 

Ποια είναι η ιδιαιτερότητα των κανόνων διαιτησίας της Επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών για το διεθνές εμπορικό δίκαιο (UNCITRAL Arbitration Rules) και πότε αυτοί εφαρμόζονται; 

Οι κανόνες αυτοί αποτελούν ένα ομοιόμορφο δίκαιο, είναι κανόνες διαδικαστικοί, δηλαδή κανόνες οι οποίοι μεριμνούν για τον τρόπο με τον οποίο συγκροτούνται τα διαιτητικά δικαστήρια, την επιλογή των διαιτητών, τους κανόνες που εφαρμόζουν, τον τρόπο με τον οποίο επιλύονται οι διαφορές. Οι κανόνες αυτοί -μεταξύ άλλων- προβλέπονται και σε διακρατικές επενδυτικές συμφωνίες που συνάπτουν μεταξύ τους τα κράτη ως προσήκοντες κανόνες για την επίλυση διεθνών διαιτητικών διαφορών, όπως για παράδειγμα παράλληλα υφίστανται οι κανόνες του ICSID. Δεν θα έλεγα ότι υπάρχει ιδιαιτερότητα στους κανόνες του UNCITRAL. Είναι ένα δίκαιο που εφαρμόζεται εύκολα και το οποίο γνωρίζει η διεθνής πρακτική. Ιδιαίτερο στοιχείο των κανόνων UNCITRAL θα μπορούσε να θεωρηθεί το ότι οι αποφάσεις που βγαίνουν με βάση τους κανόνες αυτούς προσβάλλονται με αίτηση ακύρωσης, ενώ για παράδειγμα οι διαιτητικές αποφάσεις που εκδίδονται με βάση τους κανόνες του ICSID δεν προσβάλλονται. Ο νομικός της πράξης κάθε φορά καλείται να δει ποιο από το πλέγμα των κανόνων τους οποίους γνωρίζει συγκριτικά είναι πιο συμφέρον για την υπόθεσή του να εφαρμόσει και να προβλέψει ότι θα εφαρμοστεί στη συγκεκριμένη συμφωνία. 

Ποιος ο ρόλος του International Chamber of Commerce (ICC) στην διαιτητική επίλυση διαφορών από energy projects;

Με τα στατιστικά δεδομένα τα οποία έχω στην διάθεσή μου, θα σας πω ότι το International Chamber of Commerce αποτελεί το δημοφιλέστερο κέντρο επίλυσης διαιτητικών διαφορών. Στο ICC εισήχθησαν για παράδειγμα το έτος 2015, σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία, 271 υποθέσεις και το έτος 2016, 343 υποθέσεις οι οποίες είναι πολύ περισσότερες σε σχέση με τα αντίστοιχα διαιτητικά κέντρα. Στον τομέα της ενέργειας παρουσιάζεται επίσης ραγδαία αύξηση υποθέσεων που εισάγονται στο International Chamber of Commerce. Ειδικότερα, το 2017 εισήχθησαν 155 νέες υποθέσεις ενέργειας οι οποίες αποτελούν το 19% του συνόλου των υποθέσεων του ICC το συγκεκριμένο έτος. Οι πιο συνηθισμένες υποθέσεις αφορούν διαφορές για αναθεωρήσεις τιμών, οι οποίες προκύπτουν από διακυμάνσεις των τιμών στους τομείς του πετρελαίου και του αερίου ή από την εισαγωγή κυβερνητικών διατάξεων που επηρεάζουν αρνητικά την αγοραία αξία των παραγώγων των ορυκτών καυσίμων. Το ICC είναι και αυτό ένα διαιτητικό κέντρο το οποίο καθορίζει διαδικαστικούς κανόνες και τρόπο ορισμού διαιτητών και διαιτητικών δικαστηρίων και εποπτεύει την διαιτητική διαδικασία. Δεν έχει ουσιαστικό ρόλο παρά μόνο διαδικαστικό και μπορώ να πω ότι είναι το πιο σύγχρονο κέντρο από όλα, διότι τώρα μάλιστα έχει ψηφίσει νέους κανόνες που αφορούν μικρότερες διαιτησίες, την επιτάχυνση των διαιτησιών, την συμμετοχή και περισσοτέρων μερών στην διαιτητική διαδικασία και λοιπά. 

Πώς θεωρείτε ότι θα εξελιχθεί μελλοντικά ο θεσμός της διαιτησίας; 

Ο θεσμός της διαιτησίας πιστεύω ότι θα είναι πολύ χρήσιμος στην επίλυση των διαφορών στο μέλλον ενόψει του ότι οι οικονομικές διαφορές, οι μεγάλες διαφορές μεταξύ μεγάλων παικτών διέπονται από δίκαιο το οποίο είναι πολύ εξειδικευμένο. Eιδικά στον τομέα της ενέργειας είναι το λεγόμενο ρυθμιστικό δίκαιο, η ορολογία του επίσης είναι πολύ εξειδικευμένη και συνεπώς λόγω της απαιτούμενης εξειδίκευσης η οποία δεν μπορεί να ευρεθεί εύκολα στους τακτικούς φυσικούς δικαστές, στην τακτική δικαιοσύνη, θα αναζητάται στις εξειδικευμένες γνώσεις και εμπειρίες διεθνών διαιτητών. Συνεπώς, η διαιτησία έχει πολύ μέλλον στην Ελλάδα όπως και στο εξωτερικό. Για αυτό το λόγο, άλλωστε, είναι ήδη υπό διαβούλευση ένα νομοσχέδιο με γνωστούς διεθνείς νομικούς της πράξης στον τομέα της διαιτησίας με το οποίο αναβαθμίζεται ο εγχώριος νόμος μας επί της διεθνούς διαιτησίας. 

Τι είναι σημαντικό να γνωρίζουν οι αναγνώστες μας επί του θέματος;

Αυτό που πρέπει να γνωρίζουν οι αναγνώστες σας είναι ότι τόσο ο τομέας της ενέργειας, όσο και ο τομέας της διαιτησίας είναι δύο τομείς οι οποίοι υπόσχονται λαμπρό μέλλον στους νέους νομικούς με διεθνή προσανατολισμό. Η διαιτησία έχει τα πλεονεκτήματα της ταχύτητας, της μυστικότητας, της ουδετερότητας, της εξειδίκευσης των μερών που συμμετέχουν και συνεπώς ενδείκνυται για την επίλυση μεγάλων και σημαντικών νομικών προβλημάτων που αναφύονται στις συμβάσεις ενέργειας. Ο ενεργειακός τομέας αναπτύσσεται συνέχεια και πέραν του παραδοσιακού ενεργειακού δικτύου που αφορά την εξόρυξη των ορυκτών, τις συμβάσεις προμήθειας αερίου, τις συμβάσεις πώλησης ρεύματος. Συγκεκριμένα, όπως βλέπουμε για παράδειγμα τώρα η ενέργεια επεκτείνεται και στον τομέα της αποθήκευσης ενέργειας, δηλαδή κατασκευάζονται μπαταρίες οι οποίες να μπορούν να αποθηκεύουν ενέργεια, πράγμα που δεν υπήρχε παλιότερα. Είναι πρόδηλο, λοιπόν, ότι ξεπερνά κάθε πρόβλεψη η ανάπτυξη του τομέα αυτού και η συμβουλή μου στους νέους νομικούς είναι ότι ο τομέας αυτός υπόσχεται λαμπρό μέλλον σε όποιον θέλει να ασχοληθεί.