της Έλενας Μιχαήλου, Ερευνήτριας της Ομάδας Περιβάλλοντος & Ενέργειας

Κατά τις τελευταίες δεκαετίες οι νόμοι που κωδικοποιούν εθνικές και διεθνείς αξιώσεις στην κλιματική αλλαγή έχουν αυξηθεί σε αριθμό, ειδικότητα και σημασία. Καθώς αυτοί οι νόμοι έχουν αναγνωρίσει νέα δικαιώματα και έχουν δημιουργήσει νέα καθήκοντα, οι δικαστικές διαφορές επιδιώκουν να ελέγξουν είτε την εφαρμογή τους αλλά έχουν επίσης ως στόχο να πιέσουν τους νομοθέτες και τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής να είναι πιο φιλόδοξοι και διεξοδικοί στις προσεγγίσεις τους για την κλιματική αλλαγή. Η παρακάτω ανάλυση επιδιώκει να ορίσει την σχετικά νέα τάση του climate change litigation, να εκθέσει την τρέχουσα κατάσταση αυτής της παγκόσμιας δικαστικής διαφοράς για την κλιματική αλλαγή καθώς και να παρουσιάσει μία υπόθεση αντιδικίας, αυτή του Ιδρύματος Urgenda.

Τι είναι η τάση του Climate Change Litigation;

H κλιματική αλλαγή είναι ένα πολύπλοκο πρόβλημα που καλύπτει πολλαπλά επίπεδα διακυβέρνησης, τομείς δικαίου και τομείς της οικονομίας. Η αντιδικία για την κλιματική αλλαγή είναι ένα αναδυόμενο σώμα νομικής πρακτικής που έχει σχεδιαστεί για την περαιτέρω προσπάθεια μετριασμού των κλιματικών αλλαγών από δημόσιους οργανισμούς, όπως κυβερνήσεις και εταιρείες. Ενόψει της αργής πολιτικής της κλιματικής αλλαγής που καθυστερεί τον μετριασμό της, ακτιβιστές και δικηγόροι έχουν αυξήσει τις προσπάθειές τους να χρησιμοποιήσουν εθνικά και διεθνή δικαστικά συστήματα για να προωθήσουν την προσπάθεια. Από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, τα νομικά πλαίσια για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής είναι όλο και περισσότερο διαθέσιμα μέσω της νομοθεσίας και ένα αυξανόμενο σώμα δικαστικών υποθέσεων έχει αναπτύξει ένα διεθνές σώμα δικαίου που συνδέει τη δράση για το κλίμα με νομικές προκλήσεις που σχετίζονται με το συνταγματικό δίκαιο, το διοικητικό δίκαιο, το ιδιωτικό δίκαιο , το δίκαιο προστασίας των καταναλωτών ή τα ανθρώπινα δικαιώματα (Nagra και Mallett, n.d.).

 Οι Jacqueline Peel και Hari Μ. Osofsky στο βιβλίο τους «Climate Change Litigation: Regulatory Pathways to Cleaner Energy» παρουσιάζουν την αντίληψή τους για την εκδίκαση της κλιματικής αλλαγής σε μια σειρά ομόκεντρων κύκλων. Στον πυρήνα βρίσκονται οι περιπτώσεις στις οποίες η κλιματική αλλαγή είναι το κεντρικό ζήτημα στις διαφορές. Αυτές οι περιπτώσεις τείνουν να έχουν κάποιο στοιχείο σκόπιμης διατύπωσης των επιχειρημάτων με όρους κλιματικής αλλαγής. Όπως επισημαίνει ο καθηγητής Chris Hilson, «η διαμόρφωση αξιώσεων για την κλιματική αλλαγή είναι ένα σχετικά νέο φαινόμενο». 

Έχουν υπάρξει αγωγές εδώ και αρκετά χρόνια που αφορούν έργα για την εξόρυξη ορυκτών καυσίμων και τις εντατικές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου τόσο στις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και στην Αυστραλία. Ωστόσο, μόνο την τελευταία δεκαετία ένα σημαντικό μέρος αυτών των αγωγών έχει χρησιμοποιήσει τη συμβολή στην κλιματική αλλαγή ως μέρος του επιχειρήματος ή του κινήτρου για την υπόθεση. Στα εξωτερικά όρια των δικαστικών διαφορών, υπάρχουν διαφορές που δεν συνδέονται ρητά με συγκεκριμένα επιχειρήματα για την κλιματική αλλαγή, αλλά έχουν σαφείς επιπτώσεις στον μετριασμό ή στην προσαρμογή της κλιματικής αλλαγής. Στο μεταξύ, υπάρχουν περιπτώσεις όπου πρώτον ανακύπτει η κλιματική αλλαγή, αλλά ως περιφερειακό ζήτημα στη διαφορά και, δεύτερον, οι ανησυχίες σχετικά με την κλιματική αλλαγή παρακινούν την αγωγή, τουλάχιστον εν μέρει, αλλά δεν θίγονται ρητά στις αξιώσεις ή στην απόφαση (Peel και Osofsky, 2014). 

                Πηγή:Peel, J. and Osofsky, H., 2014. Climate Change Litigation. Cambridge University  Press

Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Grantham, από τις αγωγές που ασχολούνται με την κλιματική αλλαγή, οι 1023 κατατέθηκαν στο δικαστήριο των ΗΠΑ μεταξύ Μαΐου 2018 και Μαΐου 2019. Υπήρχαν περίπου 205 φορές λιγότερες αγωγές κλιματικής αλλαγής στη Γερμανία. Παρατηρείται, λοιπόν, ότι από όλες τις αγωγές για την παγκόσμια κλιματική αλλαγή τα τρία τέταρτα του νομικού έργου προέρχονται από τις ΗΠΑ.

Στη συνέχεια, εξετάστηκαν 873 κλιματικές αγωγές στις ΗΠΑ μεταξύ 1990 και 2016. Παρόλο που στις ΗΠΑ πραγματοποιείται το μεγαλύτερο μέρος των δικαστικών διαφορών για την αλλαγή του κλίματος παγκοσμίως, κατά τη διάρκεια αυτών των δυόμισι δεκαετιών περίπου το 1/3 αυτών των περιπτώσεων οδήγησε σε αποτελέσματα που εμποδίζουν ρυθμίσεις που αφορούν την κλιματική αλλαγή, ενώ μόλις το 1/4 των αποφάσεων τις ευνοούσε.

Όπως βλέπουμε και στο παρακάτω γράφημα οι περισσότερες από τις μη αμερικανικές αγωγές σχετικά με την κλιματική αλλαγή πραγματοποιούνται στην Αυστραλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και την ΕΕ και περιστρέφονται γύρω από τη μείωση εκπομπών αερίων θερμοκηπίου και τις περιβαλλοντικές εκτιμήσεις.

Πηγή:  https://www.statista.com/chart/18759/global-climate-change-law/ [Πρόσβαση 18/01/2021]

Το Ινστιτούτο Grantham διαπίστωσε ότι σε υποθέσεις εκτός Η.Π.Α μεταξύ 1994 και 2019, περίπου το 43% αυτών των υποθέσεων ενίσχυσε τον κανονισμό για την κλιματική αλλαγή, ενώ λίγο περισσότερο από το 1/4 των περιπτώσεων εμπόδισε το νόμο για την κλιματική αλλαγή.

a) United States: 1990–2016                   

  b) Outside the United States: 1994–May 2019

Πηγή: www.lse.ac.uk/GranthamInstitute/climate-change-laws-ofthe-world/ [Πρόσβαση 18/01/2021]

Τόσο στο δικαστικό σύστημα των ΗΠΑ όσο και εκτός αυτών, σχεδόν όλες οι διαφορές για την κλιματική αλλαγή είναι εναντίον των κυβερνήσεων, πράγμα που σημαίνει ότι η επιρροή και τα αποτελέσματα αυτών των αποφάσεων έχουν τεράστιες συνέπειες για τον τρόπο με τον οποίο ο νόμος για την αλλαγή του κλίματος εξελίσσεται για εκατομμύρια ανθρώπους (Setzer και Byrnes, 2019). 

Climate change litigation και Ανθρώπινα Δικαιώματα 

Η υιοθέτηση της Συμφωνίας του Παρισιού προκάλεσε μια έντονη αντιδικία για την κλιματική αλλαγή, τόσο για την επανόρθωση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής όσο και για την πίεση των κρατικών και μη κρατικών φορέων να υιοθετήσουν πιο φιλόδοξη δράση για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Η χρήση του νόμου περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων ως συμπληρωματικού κενού για την παροχή διορθωτικών μέτρων όταν δεν υπάρχουν άλλοι τομείς του νόμου δεν είναι νέα, ειδικά στο περιβαλλοντικό πλαίσιο. Επομένως, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι γίνονται όλο και περισσότερο εγχειρήματα για τα ανθρώπινα δικαιώματα και όλο και περισσότερο αναζητούνται ένδικα μέσα σε διαφορές σχετικά με την κλιματική αλλαγή (Savaresi και Auz, 2019). 

Αν και η κλιματική αλλαγή μπορεί να μην είναι πάντα το κεντρικό ζήτημα των περιβαλλοντικών διαφορών, ακόμη και όταν προκύπτει περιφερειακά, οι δικαστές καλούνται όλο και περισσότερο να ασχοληθούν με επιχειρήματα και γεγονότα που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή και την επιστήμη του κλίματος που προηγουμένως δεν παρουσιάστηκαν ενώπιον δικαστηρίων. Η αντιδικία για την κλιματική αλλαγή έχει δύο ευρείες κατηγορίες. Πρώτον, αγωγές δημοσίου δικαίου εναντίον κυβερνήσεων και δημόσιων αρχών, αυξάνοντας τα ανθρώπινα δικαιώματα, επιχειρήματα συνταγματικού και διοικητικού δικαίου και δεύτερον δράσεις ιδιωτικού δικαίου που βασίζονται σε τομείς δικαίου, όπως αδικοπραξία, απάτη,  προγραμματισμός και εταιρικό δίκαιο (Clarke και Hussain, 2018). 

Τα επιχειρήματα για τα ανθρώπινα δικαιώματα στις αγωγές για την κλιματική αλλαγή χρησιμοποιούνται όλο και περισσότερο για να υποστηρίξουν τις καταγγελίες σχετικά με την αποτυχία των κρατών να μετριάσουν την κλιματική αλλαγή ή σε περιορισμένο βαθμό να αντιμετωπίσουν τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Συχνά ζητείται από τα δικαστήρια και τους οργανισμούς ανθρωπίνων δικαιωμάτων να εξετάσουν τις επιπτώσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη δράση του κράτους (π.χ. άδειες για την εξόρυξη πετρελαίου) ή στην αδράνεια (π.χ να μην υλοποιούν στόχους που κατοχυρώνονται στο νόμο) σχετικά με την κλιματική αλλαγή (John H. Knox,2009). 

Δύο σημαντικές αποφάσεις που ελήφθησαν το 2018 έδειξαν ότι, όταν διαμορφωθούν σωστά, τα επιχειρήματα για τα ανθρώπινα δικαιώματα ενδέχεται να είναι επιτυχημένα. Στην πρώτη, μια ομάδα Κολομβιανών νέων αμφισβήτησε επιτυχώς την Kυβέρνηση της Κολομβίας σχετικά με την αποτυχία να αντιμετωπίσει την αποψίλωση των δασών στον Αμαζόνιο, παραβιάζοντας έτσι αρκετές υποχρεώσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα που κατοχυρώνονται τόσο στο σύνταγμα της Κολομβίας, όσο και στα διεθνή μέσα (Future Generations v. Ministry of the Environment and Others). Στη δεύτερη, στην οποία θα αναφερθούμε εκτενώς στη συνέχεια, το Ίδρυμα Urgenda και μια μεγάλη ομάδα πολιτών αμφισβήτησαν με επιτυχία την ολλανδική Κυβέρνηση, επειδή δεν έλαβε επαρκώς φιλόδοξη δράση για τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου.

Urgenda Case

Μια ολλανδική περιβαλλοντική ομάδα, το Ίδρυμα Urgenda, και 900 Ολλανδοί πολίτες μήνυσαν την ολλανδική Κυβέρνηση με την πρόθεση να απαιτήσουν από την ίδια να κάνει περισσότερα για να αποτρέψει την παγκόσμια κλιματική αλλαγή. Το δικαστήριο της Χάγης διέταξε το ολλανδικό κράτος να περιορίσει τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου σε ποσοστό 25% των επιπέδων του 1990 έως το 2020, θεωρώντας ότι η υφιστάμενη δέσμευση της κυβέρνησης να μειώσει τις εκπομπές κατά 17% δεν επαρκεί για να καλύψει τη δίκαιη συμβολή του κράτους στον στόχο του ΟΗΕ να διατηρήσει τις παγκόσμιες αυξήσεις θερμοκρασίας δύο βαθμούς Κελσίου των προ-βιομηχανικών συνθηκών. 

Το δικαστήριο κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το κράτος έχει καθήκον να λάβει μέτρα άμβλυνσης της κλιματικής αλλαγής λόγω της «σοβαρότητας των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής και του μεγάλου κινδύνου εμφάνισης κλιματικών αλλαγών». Για να καταλήξει σε αυτό το συμπέρασμα, το δικαστήριο ανέφερε (χωρίς άμεση εφαρμογή) το άρθρο 21 του ολλανδικού Συντάγματος, τους στόχους μείωσης των εκπομπών της ΕΕ, τις αρχές της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, την αρχή του «διεθνούς δικαίου χωρίς ζημία», το δόγμα της επικίνδυνης αμέλειας, την αρχή της δικαιοσύνης, την αρχή της προφύλαξης και την αρχή της αειφορίας που περιλαμβάνεται στη Σύμβαση-πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για την κλιματική αλλαγή και την αρχή ενός υψηλού επιπέδου προστασίας, την αρχή της προφύλαξης και την αρχή της πρόληψης που ενσωματώνεται στην ευρωπαϊκή πολιτική για το κλίμα. Το δικαστήριο δεν διευκρίνισε τον τρόπο με τον οποίο η κυβέρνηση πρέπει να εκπληρώσει την εντολή μείωσης, αλλά πρότεινε αρκετές προτάσεις, όπως εμπορία εκπομπών ή φορολογικά μέτρα. Αυτή είναι η πρώτη απόφαση οποιουδήποτε δικαστηρίου στον κόσμο που διατάσσει τα κράτη να περιορίσουν τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου για λόγους διαφορετικούς από τις νόμιμες εντολές.

Η ολλανδική κυβέρνηση υπέβαλε 29 λόγους αναιρέσεως. Η Urgenda υπέβαλε αντεπίκληση, αμφισβητώντας την απόφαση του δικαστηρίου ότι η Urgenda δεν μπορεί να επικαλεστεί άμεσα τα άρθρα 2 & 8 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (ΕΣΔΑ) σε αυτές τις διαδικασίες.

Στις 9 Οκτωβρίου 2018, το Εφετείο της Χάγης επικύρωσε την απόφαση του Επαρχιακού Δικαστηρίου, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι, εάν δεν μειώσει τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου κατά τουλάχιστον 25% έως τα τέλη του 2020, η ολλανδική κυβέρνηση ενεργεί παράνομα κατά παράβαση του καθήκοντός της για τα άρθρα 2 και 8 της ΕΣΔΑ. Το δικαστήριο αναγνώρισε την αξίωση της Urgenda σύμφωνα με το άρθρο 2 της ΕΣΔΑ, το οποίο προστατεύει το δικαίωμα στη ζωή και το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ, το οποίο προστατεύει το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή, στην οικογενειακή ζωή, στο σπίτι και στην αλληλογραφία. Το δικαστήριο έκρινε ότι η ολλανδική κυβέρνηση έχει υποχρέωση βάσει της ΕΣΔΑ να προστατεύει αυτά τα δικαιώματα από την πραγματική απειλή της κλιματικής αλλαγής. Το δικαστήριο απέρριψε το επιχείρημα της κυβέρνησης ότι η απόφαση του κατώτερου δικαστηρίου συνιστά «εντολή για τη δημιουργία νομοθεσίας» ή παραβίαση του trias politica (= πολιτικό σύστημα για τη διακυβέρνηση κράτους στη βάση της διάκρισης των εξουσιών) και του ρόλου των δικαστηρίων βάσει του ολλανδικού συντάγματος. Σε απάντηση αυτών των προσφυγών, το δικαστήριο επιβεβαίωσε την υποχρέωσή του να εφαρμόζει διατάξεις με άμεση ισχύ συνθηκών στις οποίες είναι συμβαλλόμενο μέρος οι Κάτω Χώρες, συμπεριλαμβανομένων των άρθρων 2 και 8 της ΕΣΔΑ. Επιπλέον, το δικαστήριο δεν βρήκε τίποτα στο άρθρο 193 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης που απαγορεύει σε ένα κράτος μέλος να λάβει πιο φιλόδοξη δράση για το κλίμα από την ΕΕ στο σύνολό της, ούτε ότι τα μέτρα προσαρμογής μπορούν να αντισταθμίσουν το καθήκον της κυβέρνησης να μεριμνήσει για τον περιορισμό των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, ούτε ότι ο παγκόσμιος χαρακτήρας του προβλήματος δικαιολογεί την έλλειψη δράσης από την ολλανδική κυβέρνηση.

Η ολλανδική Κυβέρνηση άσκησε έφεση για την απόφαση και το Ανώτατο Δικαστήριο των Κάτω Χωρών άσκησε την έφεση στις 24 Μαΐου 2019. Στις 13 Σεπτεμβρίου, ο Γενικός Εισαγγελέας και ανεξάρτητοι δικαστικοί αξιωματούχοι, εξέδωσαν επίσημη γνώμη, συνιστώντας στο Ανώτατο Δικαστήριο να διατηρήσει την απόφαση. Στις 20 Δεκεμβρίου 2019, το Ανώτατο Δικαστήριο των Κάτω Χωρών επιβεβαίωσε την απόφαση βάσει των άρθρων 2 και 8 της ΕΣΔΑ.

Επίλογος 

To Climate Change litigation πολλαπλασιάζεται συνεχώς και έχει αναδειχθεί ως σημαντικό χαρακτηριστικό των συνεχιζόμενων προσπαθειών για την προώθηση του μετριασμού και της προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή. Εκτός από τον πολλαπλασιασμό τους, οι διαφορές για την κλιματική αλλαγή φαίνεται επίσης να αυξάνονται σε φιλοδοξία και αποτελεσματικότητα καθώς περιπτώσεις σε ολόκληρο τον κόσμο παρέχουν παραδείγματα διαδίκων οι οποίοι αναγκάζουν τις κυβερνήσεις να λογοδοτούν για τις ενέργειες ή τις αδράνειες που φέρουν τα δικαιώματα αυτών. Γίνεται φανερό ότι μετά από τις αρχικές προσπάθειες προκειμένου να καλυφθούν τα ρυθμιστικά κενά που άφησαν οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής, οι διαφορές για την κλιματική αλλαγή έχουν επεκταθεί και εμπλουτιστεί σημαντικά από ένα ευρύ πεδίο νομικών θεωριών που χρησιμοποιούνται τα τελευταία χρόνια. Οι προβλέψεις για την εδραίωση αυτής της τάσης είναι ποικίλες και αντιφατικές, ωστόσο μόνο ο χρόνος θα δείξει αν αυτός ο νομικός μηχανισμός που αναλύθηκε παραπάνω θα αποδειχθεί αποτελεσματικός μακροπρόθεσμα. Έως ότου οι εκτελεστικοί και νομοθετικοί παράγοντες είναι σε θέση να δημιουργήσουν αποτελεσματικούς ρυθμιστικούς μηχανισμούς η τάση του climate change litigation θα συνεχίζει να διαδραματίζει ουσιαστικό ρόλο στο γενικό κανονιστικό πλαίσιο. 

Βιβλιογραφία-Αρθρογραφία-Πηγές

1. Nagra, S. and Mallett, D., ”Climate Change Litigation – What Is It And What To Expect?”. Lexology. [online] Lexology.com. Διαθέσιμο εδώ. (Πρόσβαση 27 Νοεμβρίου 2020).

2. Peel, J. and Osofsky, H., 2014. Climate Change Litigation. Cambridge University Press.

3. Setzer, J. and Byrnes, R., 2019. ”Global Trends In Climate Change Litigation: 2019 Snapshot”. [online] Grantham Research Institute on Climate Change and the Environment and the Centre for Climate Change Economics and Policy. Διαθέσιμο εδώ. (Πρόσβαση 27 Νοεμβρίου 2020)

4. Savaresi, A. and Auz, J., 2019. “Climate Change Litigation And Human Rights: Pushing The Boundaries”. Climate Law. Διαθέσιμο εδώ. (Πρόσβαση 27 Νοεμβρίου 2020)

5. Clarke, M. and Hussain, T., 2018. ”Climate Change Litigation: A New Class Of Action”. [online] Whitecase.com. Διαθέσιμο εδώ. (Πρόσβαση 27 Νοεμβρίου 2020)

6.John H. Knox, “Climate Change and Human Rights Law”, 50 (1) Virginia Journal of International Law 163 (2009). Διαθέσιμο εδώ. 

7.Urgenda. Climate Case. [online]. Διαθέσιμο εδώ. (Πρόσβαση 27 Νοεμβρίου 2020)

8. Peel, J. and Osofsky, H., 2020. Climate Change Litigation. Annual Review Of Law And Social Science [online]. Διαθέσιμο εδώ. (Πρόσβαση 27 Νοεμβρίου 2020)

9. Setzer J, Vanhala LC. Climate change litigation: A review of research on courts and litigants in climate governance. Wiley Interdisciplinary Reviews: Climate Change. 2019. Διαθέσιμο εδώ. (Πρόσβαση 27 Νοεμβρίου 2020)

10. De Graaf K., Tolsma H., “G. The Netherlands”. Yearbook of International Environmental Law, Volume 29, 2018, Pages 270–277, Διαθέσιμο εδώ. (Πρόσβαση 27 Νοεμβρίου 2020)

11. Posner E. (2007), “Climate Change and International Human Rights Litigation: A Critical Appraisal”. University of Chicago Law & Economics, Olin Working Paper No. 329, University of Chicago, Public Law Working Paper No. 148, Διαθέσιμο εδώ. (Πρόσβαση 27 Νοεμβρίου 2020)

12. Varvastian S. (2019), “The Human Right to a Clean and Healthy Environment in Climate Change Litigation”. Max Planck Institute for Comparative Public Law & International Law (MPIL) Research Paper No. 2019-09. Διαθέσιμο εδώ.  (Πρόσβαση 27 Νοεμβρίου 2020)

13. United Nations Human Rights – Office of the High Commissioner, 2019. OHCHR| Bachelet Welcomes Top Court’S Landmark Decision To Protect Human Rights From Climate Change. Διαθέσιμο εδώ. (Πρόσβαση 27 Νοεμβρίου 2020)

14. De Wit E., Seneviratne S. and Calford H., (2020). “Climate Change Litigation Update”. [online] Norton Rose Fulbright. Διαθέσιμο εδώ. (Πρόσβαση 27 Νοεμβρίου 2020)

15. Osofsky H., “The Continuing Importance of Climate Change Litigation. Climate Law”, Washington & Lee Legal Studies Paper No. 2010-3. Διαθέσιμο εδώ. (Πρόσβαση 27 Νοεμβρίου 2020)