της Κασσιανής Ντούβα, Ερευνήτριας της Ομάδας Οικονομικών Θεμάτων

Η Βιώσιμη Ανάπτυξη (Sustainable Development) αποτελεί έννοια-κλειδί στον 21ο αιώνα και μεγάλη πρόκληση για την ανθρωπότητα (ΚΕΜΕΛ, 2020). Έχει εξελιχθεί διεθνώς σε μια σημαντική προτεραιότητα Κυβερνήσεων, Οργανισμών και της Κοινωνίας των Πολιτών γενικότερα. Η Ελλάδα έχει ήδη αρχίσει την εφαρμογή των Στόχων της Βιώσιμης Ανάπτυξης (Sustainable Development Goals) σε καινοτόμα πλαίσια, αναλογιζόμενη τα μέτρα και τις πολιτικές που θα ακολουθηθούν σε διεθνές, αλλά και παγκόσμιο επίπεδο. 

Στην παρούσα ανάλυση, θα αναδειχθούν οι τομείς οι οποίοι μπορούν να αποτελέσουν την βάση για μια βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη στην Ελλάδα. Αυτοί οι τομείς μπορούν να συνοψιστούν στους εξής: τουρισμός και κυκλική οικονομία. 

Η έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης 

Ως προς τον ορισμό της βιώσιμης ανάπτυξης, δεν υπάρχει απόλυτη συμφωνία. Στην Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών το 1987, η βιώσιμη ανάπτυξη, στην γνωστή  Έκθεση Brundtland Report, ορίζεται ως:  (ΣΕΒ, 2020) 

«Η ανάπτυξη που ικανοποιεί τις ανάγκες της παρούσας γενιάς χωρίς να θέτει σε κίνδυνο την δυνατότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιούν τις δικές τους ανάγκες.» .

Ο γνωστότερος αυτός ορισμός ανήκει στην πρώτη Πρωθυπουργό της Νορβηγίας, Gro Harlem Brundtland. Ως Πρόεδρος της Παγκόσμιας Επιτροπής για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη, η κα Brundtland παρέδωσε στην Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών, το 1987, την Έκθεσή της, το γνωστό «Brundtland Report». Στη Συνδιάσκεψη του Ρίο, το 1992, διατυπώθηκαν για πρώτη φορά και επίσημα, οι αρχές της Βιώσιμης Ανάπτυξης. Εκεί η βιώσιμη ανάπτυξη ορίζεται ως: (Γονιάδης, 2015).

«Η ανάπτυξη που παρέχει μακροπρόθεσμα οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά οφέλη φροντίζοντας τις ανάγκες της παρούσας και των μελλοντικών γενεών.».

Οι Συνθήκες του Μάαστριχτ το 1992, του Amsterdam, το 1997 και η Διεθνής Συνδιάσκεψη του Johannesburg, το 2002, δέκα χρόνια μετά το Ρίο, επιβεβαίωσαν την αναγκαιότητα της βιωσιμότητας και την καθιέρωσαν τόσο σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, όσο και διεθνώς. 

Η Βιώσιμη Ανάπτυξη δεν είναι παρά μια συνεχής πορεία αλλαγής και προσαρμογής, και όχι μια στατική κατάσταση, που στόχο έχει την ικανοποίηση των αναγκών του παρόντος, χωρίς, όμως, να μειώνεται η δυνατότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν και τις δικές τους ανάγκες, μέσα από την ισόρροπη και ισότιμη επιδίωξη και των τριών πυλώνων της Βιώσιμης Ανάπτυξης: Οικονομία – Περιβάλλον – Κοινωνία (Γονιάδης, Λαμπρίδη, 2015), μέσα από τη συμπόρευση δηλαδή της οικονομικής ανάπτυξης, της περιβαλλοντικής προστασίας και της κοινωνικής συνοχής. 

Η σύμπλευση, όμως, αυτών των τριών πυλώνων δεν είναι ούτε απλή, ούτε εύκολη. Απαιτούνται συνδυασμένες σταθμίσεις πολλών παραγόντων σε διαφορετικά επίπεδα. Η έννοια της αειφόρου ανάπτυξης ως ιδέας είχε υιοθετηθεί, ακόμα, από την Παγκόσμια Στρατηγική Διατήρησης, που δημιουργήθηκε από την Διεθνή  Ένωση για τη Διατήρηση της Φύσης και από το Πρόγραμμα για το Περιβάλλον των Ηνωμένων Εθνών, το 1980 (Λάντζος, 2020).

Κατά τις εργασίες της Επιτροπής Brundtland (The Brundtland Commission – 1983), αναγνωρίστηκε και καθορίστηκε ότι τα περιβαλλοντικά ζητήματα είχαν παγκόσμιο ενδιαφέρον, ενώ αποτελούσε αναγκαιότητα όλων των εθνών να υιοθετηθούν πολιτικές για την αειφόρο ανάπτυξη. Ένας άλλος ορισμός δημιουργήθηκε στην κοινή έκδοση της Παγκόσμιας Ένωσης Προστασίας της Φύσης (International Union for Conservation of Nature), του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον (World Commission on Environment  and Development) και του Παγκόσμιου Ταμείου για τη Φύση (WWF) (Φουφλή, Καπαρέλος, 2016). 

Η βιώσιμη ανάπτυξη δεν αφορά μόνο την διατήρηση του περιβάλλοντος, καθώς η ικανοποίηση των αναγκών απαιτεί και οικονομική ευημερία και αλληλεγγύη. Η αειφόρος ανάπτυξη απαιτεί διαρθρωτικές αλλαγές των οικονομικών και κοινωνικών συντελεστών, στοχεύοντας στη μείωση της κατανάλωσης πόρων σε προσιτό επίπεδο, διατηρώντας ταυτόχρονα το δυναμικό της οικονομικής παραγωγής και της κοινωνικής συνοχής (Ευρωπαϊκή Επιτροπή). 

Τουρισμός και Βιώσιμη Ανάπτυξη

Ο τουρισμός αποτελεί για την ελληνική οικονομία έναν από τους σημαντικότερους πυλώνες ανάπτυξης και εισροής εσόδων (Σταυρινούδης, 2010). Άπειρα θετικά αποτελέσματα από τη στοχευμένη αξιοποίησή του μπορούν να προκύψουν και μέσω της εφαρμογής σωστών μέτρων πολιτικής. Σε κάθε περίπτωση, και παρά την κρίση που διανύουμε στις μέρες μας λόγω της πανδημίας του κορονοϊού, η συνεισφορά του τουρισμού στη βιωσιμότητα της ελληνικής οικονομίας δεν είναι καθόλου αμφισβητήσιμη (Επιτροπή Μελέτης Επιπτώσεων Κλιματικής Αλλαγής, 2014). 

Ο τουρισμός θεωρείται μια δραστηριότητα που περιλαμβάνει κάθε είδους μετακινήσεις που πραγματοποιούνται είτε δια μέσου διεθνών συνόρων (αλλοδαπών) είτε όχι (ημεδαπών), με διάρκεια πάνω από 24 ώρες (Καμίλης, Βαγιόνης, 1999). Όσον αφορά την οικονομική διάσταση του τουρισμού, πραγματοποιούνται ανταλλαγές μεταξύ καταναλωτών και παραγωγών σε προϊόντα και υπηρεσίες. Το τουριστικό προϊόν περιλαμβάνει μια σειρά στοιχείων που προσφέρονται για κατανάλωση στην τουριστική αγορά (Πολυχρονοπούλου, 2008).

Ο τουρισμός ως κλάδος της οικονομικής δραστηριότητας μπορεί να αποτελέσει σημαντικό σημείο αναφοράς για μια οικονομικά βιώσιμη ανάπτυξη ή μεγέθυνση. Η τουριστική βιομηχανία αποτελεί έναν από τους πιο δυναμικούς και ταχύτερα αναπτυσσόμενους τομείς της παγκόσμιας οικονομίας. 

Ως αναπτυσσόμενος τομέας της ελληνικής οικονομίας, ο τουρισμός με τα μέτρα πολιτικής της ανοδικής τάσης των αφίξεων των αλλοδαπών τουριστών, προσφέρει κίνητρα δημιουργίας νέων τουριστικών υποδομών για την προσέλκυση και εξυπηρέτηση της αυξανόμενης πελατείας. Η αυξανόμενη συμμετοχή του εσωτερικού τουρισμού, η οποία μειώνει την εποχικότητα του φαινομένου και προσφέρει τη δυνατότητα χρονικής κατανομής της ζήτησης, μπορεί να οδηγήσει σε βιώσιμη ανάπτυξη την ελληνική οικονομία. Τα συγκριτικά πλεονεκτήματα του ελληνικού τουρισμού είναι κατά βάση κληρονομημένα (φυσικό περιβάλλον, πολιτισμική κληρονομιά) και υπάρχει περιθώριο ποιοτικής βελτίωσης με την δόμηση ανθρωπογενών πλεονεκτημάτων και κατά συνέπεια εισροή εσόδων (ΕΜΕΚΑ, 2014).

Για τη βιωσιμότητα της ελληνικής οικονομίας -όσον αφορά τον τουρισμό- απαιτείται ειδικό θεσμικό πλαίσιο που θα προωθεί τις διαδικασίες της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης και την τοπική συμμετοχή. Κατά συνέπεια, θα προωθηθούν μέτρα και πολιτικές, που συμβάλλουν στην ανάδειξη της αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης ως υπόδειγμα για την ελληνική οικονομία. Κρίνεται, επιπλέον, απαραίτητο οι τουριστικές δραστηριότητες και χρήσεις να βασίζονται σε επιστημονικά θεμελιωμένες αρχές ως προς τη χρήση και ανανέωση πόρων. Εξασφαλίζεται, τέλος, κοινωνική συνοχή και στήριξη της τοπικής οικονομίας μέσω της δημιουργίας εύρεσης εργασίας και την χρήση τοπικών προϊόντων (Αραμπατζής, 2014).

Ο τουρισμός συνιστά σημαντική πηγή εσόδων για πολλές περιφέρειες και πόλεις της κοινότητάς μας με ιδιαίτερη συμβολή στην οικονομική και κοινωνική συνοχή της περιφέρειας. Θεμελιώδης είναι η σχέση μεταξύ τουρισμού και βιώσιμης ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας, καθώς παρέχει ενέργειες και υπηρεσίες, χάρη στις οποίες μπορούν να εξασφαλιστούν τόσο κέρδη, όσο και μακροημέρευση της τουριστικής βιομηχανίας

Η Ευρωπαϊκή Ένωση στηρίζει οικονομικά τον τουρισμό μέσω επενδύσεων για υποδομές. Με αυτόν τον τρόπο, βελτιώνεται η ποιότητα των τουριστικών υπηρεσιών, καθώς υπάρχει συντονισμός των ενεργειών. Επιτυγχάνεται, έτσι, διαρκής ισορροπία της τουριστικής βιομηχανίας και των ίδιων  των τουριστών (Ηλιοπούλου, 2015).

Κυκλική Οικονομία και Βιώσιμη Ανάπτυξη

Ένας ακόμα τομέας, στον οποίο θα μπορούσαν να παρθούν μέτρα πολιτικής για μια οικονομικά βιώσιμη ελληνική οικονομία, είναι και το μοντέλο της κυκλικής οικονομίας. Η μετάβαση σε μια κυκλική οικονομία, συμπεριλαμβανομένης της κυκλικής βιοοικονομίας, είναι μια ευκαιρία για να δημιουργηθούν πρότυπα ανταγωνισμού και πλεονεκτήματα σε βιώσιμη βάση (ΕΚΤ, 2019). 

Η κυκλική οικονομία αποτελεί ένα παγκόσμιο οικονομικό μοντέλο που αποσυνδέει την οικονομική ανάπτυξη από την κατανάλωση των πεπερασμένων πόρων. Με την κυκλική οικονομία προϋποτίθενται νέοι σχεδιασμοί και νέοι τρόποι σύλληψης, παραγωγής και κατανάλωσης αγαθών.

Ένας άλλος ορισμός της κυκλικής οικονομίας που πρόσφατα έχει μελετηθεί είναι ο εξής: 

«Μια κυκλική οικονομία περιγράφει ένα οικονομικό σύστημα το οποίο βασίζεται σε επιχειρηματικά μοντέλα που αντικαθιστούν το “τέλος της ζωής” με τη μείωση, εναλλακτική επαναχρησιμοποίηση, ανακύκλωση και ανάκτηση υλικών στη παραγωγή, διανομή και κατανάλωση των προϊόντων, λειτουργώντας έτσι σε μικροοικονομικό επίπεδο (προϊόντα, εταιρείες, καταναλωτές), μέσο επίπεδο (οικολογικά πάρκα) και σε επίπεδο μακροοικονομίας (πόλη, περιοχή, έθνος και πέραν αυτού), με σκοπό να επιτευχθεί αειφόρος ανάπτυξη, πράγμα που συνεπάγεται δημιουργία περιβαλλοντικής ποιότητας, οικονομικής ευημερίας και κοινωνικής ισότητας προς όφελος των σημερινών και μελλοντικών γενεών.» (Μπύρου, 2019). 

Η κυκλική οικονομία προάγει το μοντέλο ‘παράγω-πετάω-επαναχρησιμοποιώ’, στο οποίο οι πόροι και τα προϊόντα χρησιμοποιούνται, καταναλώνονται, απορρίπτονται και, τέλος, ανακυκλώνονται και ξαναχρησιμοποιούνται. Σήμερα, βέβαια, αυτή η πρακτική έχει εξελιχθεί, καθώς επαναπροσδιορίζονται τα προϊόντα και οι υπηρεσίες για να εξυπηρετούν την κοινωνία, την οικονομία και το περιβάλλον για ένα βιώσιμο μέλλον. Τα βασικά τμήματα του κύκλου, η βιώσιμη χρήση πρώτων υλών, η διαδικασίες παραγωγής επανασχεδιάζονται και, έτσι, οδηγούμαστε στο κυκλικό μοντέλο οικονομίας (Ζαχαριάδου, 2018). 

Η κυκλική οικονομία εστιάζει στη μείωση της σπατάλης των πόρων, δίνοντας έμφαση στην αξιοποίηση ανανεώσιμων πόρων. Δηλαδή, τα προϊόντα ανακτώνται και επαναχρησιμοποιούνται δίνοντας έμφαση στη διατήρηση ενός προϊόντος σε καλή λειτουργική κατάσταση για μεγάλο χρονικό διάστημα. Το πρότυπο αυτό απαιτεί νέους τρόπους σύλληψης και σχεδιασμού των προϊόντων, με τα υλικά αγαθά να ανακατασκευάζονται και επαναχρησιμοποιούνται με την συμμετοχή όλων των φορέων της οικονομικής ζωής (ΕΚΤ, 2019). 

Πολλά κράτη πλέον έχουν θέσει την κυκλική οικονομία ως πρωταρχικό τους στόχο, καθώς δημιουργούν αναπτυξιακή στρατηγική, που αποτελεί πηγή καινοτομίας. Η στρατηγική αυτή συμβάλλει στην εξοικονόμηση ενέργειας και την ορθολογική χρήση των φυσικών πόρων. Με αυτόν τον τρόπο, περιορίζεται η ρύπανση στην ατμόσφαιρα, στα ύδατα και στο έδαφος και η κλιματική αλλαγή αντιμετωπίζεται πιο εύκολα. Το περιβάλλον, δηλαδή, αποκομίζει οφέλη από την κυκλική οικονομία, αλλά και η κοινωνική και η οικονομική ευημερία προάγονται, καθώς δημιουργούνται θέσεις εργασίας (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2019).

Στις κοινωνίες μας που μαστίζονται από την κρίση, η κυκλική οικονομία, εκτός από τα οφέλη για το περιβάλλον, προσφέρει μια οικονομική και κοινωνική ευκαιρία. Πράγματι, δημιουργεί θέσεις απασχόλησης, είναι πηγή ανάπτυξης και καινοτομίας και μας δίνει τη δυνατότητα να αγωνιστούμε ενάντια στην ενεργειακή ανασφάλεια (Γαλλικό Ινστιτούτο, 2016) (naftemporiki, 2019).

Συμπεράσματα

Εν κατακλείδι, οι βασικοί παράγοντες προς ένα οικονομικά βιώσιμο μέλλον στην ελληνική κοινωνία, καθώς και οι πρακτικές και πολιτικές που ακολουθούνται σε ευρωπαϊκό, αλλά και σε διεθνές επίπεδο, είναι ικανές να προσφέρουν το επιθυμητό αποτέλεσμα, για να καταστεί η Ελλάδα πρότυπο οικονομικής βιωσιμότητας.  

Λαμβάνοντας, λοιπόν, υπόψη τους παραπάνω καθοριστικούς παράγοντες για την βιωσιμότητα της ελληνικής οικονομίας, σε κάθε περίπτωση θα ήταν απαραίτητο να αναφέρουμε πως οι μέθοδοι και οι πρακτικές που ακολουθούνται για τον εκάστοτε τομέα, γίνονται με σεβασμό και φροντίδα στο περιβάλλον, χωρίς άσκοπη χρήση των πόρων και των πρώτων υλών και, φυσικά, με στόχο την επίτευξη μιας υποδειγματικής οικονομικά βιώσιμης ανάπτυξης.

Βιβλιογραφία

Αραμπατζής, Γ., 2014. “Αειφόρος Τουριστική Ανάπτυξη και Δίκαιο Περιβάλλοντος”. Διπλωματική Εργασία. Πανεπιστήμιο Πειραιώς. Διαθέσιμο εδώ.

Ατματζίδης, Γ. 2020. “Βιώσιμη Ανάπτυξη, η εργαλειοθήκη ενός νέου επιχειρείν.” ΝΕΟ ΙΝΚΑ. Διαθέσιμο εδώ.

Βαρώτσου Ε., 2013. Η ανταγωνιστικότητα του ελληνικού τουρισμού. Διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών, Πάτρα. Διαθέσιμο εδώ.

Γαλανός Γ., 2009. Προσδιοριστικοί Παράγοντες της Ευρωπαϊκής και Διεθνούς Ανταγωνιστικότητας της Τουριστικής Βιομηχανίας. Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Πειραιώς, Πειραιάς, Διαθέσιμο εδώ.

Γονιάδης Γ., 2015. Εισαγωγή στη βιώσιμη ανάπτυξη. Διεθνές Ελληνικό Πανεπιστήμιο.  Διαθέσιμο εδώ.

Ζαχαριάδου Α., (2018). “Κυκλική οικονομία, είναι λύση για βιώσιμη τοπική ανάπτυξη;” Διπλωματική εργασία, Διεπιστημονικό Πρόγραμμα. Διαθέσιμο εδώ.

Ηλιοπούλου Δ., 2015. “Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη με τη χρήση εναλλακτικών μορφών τουρισμού στο νομό Μεσσηνίας.” Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών. Πάτρα, Διαθέσιμο εδώ.

Καπαρέλος, Λ. & Φουφλή, Σ., 2016.  “Αειφόρος και Βιώσιμη Ανάπτυξη και οι επιπτώσεις της στις νέες επιχειρήσεις”. Πτυχιακή Εργασία. ΑΕΙ Πειραιά Τεχνολογικού Τομέα. Αθήνα. Διαθέσιμο εδώ.

Κομίλης Π. (1993). Στρατηγικές Επιλογές Χωροταξικής Διάρθρωσης του Τουρισμού. Εισήγηση για το Διεθνές Συνέδριο “Η Ελλάδα στην Ευρώπη: Χωροταξία και Περιφερειακή Πολιτική. Αθήνα. Διαθέσιμο εδώ.

Κομίλης, Π. & Βαγιόνης, Ν. (1999). Τουριστικός Σχεδιασμός, Μέθοδοι και Πρακτικές αξιολόγησης. Αθήνα: Προπομπός.

Λάντζος Α., Βιώσιμη Ανάπτυξη, 2020. Διαθέσιμο εδώ.

Μπύρου Κ., (2019) “Διερεύνηση των διαδικασιών στο πλαίσιο ανάπτυξης της Κυκλικής Οικονομίας για τις Ελληνικές επιχειρήσεις” Διπλωματική εργασία Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη. Διαθέσιμο εδώ.

Παπαϊωάννου, M. & Μαυροειδής, H. (2005). ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ. ∆ΙΕΘΝΕΙΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ. Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και ∆ημοσίων Έργων. Διαθέσιμο εδώ.

Πολυχρονοπούλου, Μ. (2008). “Τουρισμός: Υπόδειγμα Ζήτησης Τουρισμού για την Ελλάδα.” Μεταπτυχιακή Εργασία. Πανεπιστήμιο Πειραιά, Πειραιάς. Διαθέσιμο εδώ.

Σταυρινούδης, Α. (2010). “Η Σημασία του Τουρισμού για την Ελληνική Οικονομία/ Κοινωνία & Προτάσεις Πολιτικής για την Τουριστική Ανάπτυξη.” Πανεπιστήμιο Αιγαίου. ΣΕΤΕ. Χίος. Διαθέσιμο εδώ.

Αρθρογραφία

Γαλλικό Ινστιτούτο, 2016. Κυκλική Οικονομία: ένα οικονομικό μοντέλο του μέλλοντος, Διαθέσιμο εδώ.

Καλαϊτζής, M. 2020, “Κυκλική Οικονομία: Ένα βιώσιμο οικονομικό μοντέλο”, MaxMag.gr. Διαθέσιμο εδώ.

Ε.Ε.Τ.Α.Α, 2020. Τουριστικός σχεδιασμός και προβολή, Αθήνα. Διαθέσιμο εδώ.

Εθνικό Κέντρο Δημόσιας Διοίκησης. “Η Έννοια της Αειφορίας, το Περιεχόμενο και η Εξέλιξή της”. Διαθέσιμο εδώ.

ΕΚΤ: Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Ηλεκτρονικού Περιεχομένου (2019). Κυκλική Οικονομία: Ένα νέο οικονομικό μοντέλο βιώσιμης ανάπτυξης. Τεύχος 115, Μάρτιος-Μάιος 2019. Διαθέσιμο εδώ. 

Ελληνικός Οργανισμός Ανακύκλωσης, Δελτίο Τύπου  Στρατηγικό σχέδιο ΕΟΑΝ 2020 – 2022. Διαθέσιμο εδώ.

Επιτροπή Μελέτης Επιπτώσεων Κλιματικής Αλλαγής, 2014. Ελληνικός Τουρισμός και Κλιματική Αλλαγή: Πολιτικές Προσαρμογής και Νέα Στρατηγική Ανάπτυξης. Τράπεζα της Ελλάδας. Διαθέσιμο εδώ.

naftemporiki.gr, 2019. “Κυκλική Οικονομία, Ευκαιρία και ανάγκη για την Ελλάδα.”  Διαθέσιμο εδώ.

Συμβούλιο ΣΕΒ για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη, 2020. Προφίλ Συμβουλίου. Διαθέσιμο εδώ.

SETE, Ελληνικός Τουρισμός Εξελίξεις και Προοπτικές, Τεύχος 1ο, Ιούλιος 2016 Διαθέσιμο εδώ.

Πηγές 

Official Journal of the European Union, (2020). Απόφαση ΕΕ 2020/2054 του Συμβουλίου, της 7ης Δεκεμβρίου 2020. EUR-Lex. Διαθέσιμα εδώ.

Economic and Social Council-Commission on Sustainable Development,1999. Report on the seventh session. Διαθέσιμο εδώ.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2015. Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών. Το κλείσιμο του κύκλου – ένα σχέδιο δράσης της ΕΕ για την κυκλική οικονομία. EUR-lex.eu. Διαθέσιμο εδώ.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Sustainable Europe. Διαθέσιμο εδώ.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Towards a Circular Economy. Διαθέσιμο εδώ.

United Nations, Sustainable Development Goals Knowledge Platform, 2018. Greece. Διαθέσιμο εδώ. 

WWF Ετήσια έκθεση, Η περιβαλλοντική νομοθεσία στην Ελλάδα, 2019. Επιμέλεια: Θεοδότα Νάντσου και Γιώργος Χασιώτης Διαθέσιμο εδώ.