της Ελένης Αλεξανδρή, Ερευνήτριας της Ομάδας Περιβάλλοντος & Ενέργειας

Ορισμός του προβλήματος

Η λειψυδρία είναι ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα τον 21ο αιώνα. Ορίζεται διαφορετικά ανάλογα με τους παράγοντες που εξετάζονται κάθε φορά, καθώς δεν υπάρχει συναίνεση για έναν μοναδικό ορισμό του όρου (Grafton, et al., 2014). Γι’ αυτό, υπάρχουν μερικοί λειτουργικοί ορισμοί. Αρχικά, γίνεται λόγος για “μετεωρολογική λειψυδρία”, που αναφέρεται στην μείωση των κατακρημνισμάτων κάτω από τον μέσο όρο σε μία γεωγραφική περιοχή, για μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο, πριν την έναρξη της περιόδου ξηρασίας. Έπειτα, αναφέρεται η “γεωγραφική λειψυδρία”, που αποτελεί την σημαντική ελάττωση της υγρασίας του εδάφους, ζημιώνοντας έτσι την γεωργική παραγωγή. Η “υδρολογική λειψυδρία” έχει επίσης κάνει την εμφάνισή της και αφορά την έλλειψη τόσο ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων, όσο και επιφανειακών και υπόγειων ροών. Τέλος, η “κοινωνικοοικονομική” ορίζεται ως η αρνητική διαφορά μεταξύ προσφοράς και ζήτησης νερού (Κατσογιάννου, 2012).

Ωστόσο, μπορεί να δοθεί ένας ορισμός που χρησιμοποιείται συνηθέστερα. Η λειψυδρία, κοινώς, είναι η κατάσταση όπου η διαθεσιμότητα νερού σε μια χώρα  ή σε μια περιοχή  είναι μικρότερη από 1000m3ανά άτομο κάθε χρόνο. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν άνθρωποι που ζουν με λιγότερα από 500m3ετησίως (Pereira, et al., 2009). Ο ολοένα αυξανόμενος πληθυσμός, η μεγέθυνση του εισοδήματος και η αστικοποίηση είναι κάποιες τάσεις και φαινόμενα που προκαλούν έντονη ζήτηση νερού, με αποτέλεσμα πάνω από το ένα τρίτο του πληθυσμού παγκοσμίως -που αντιστοιχεί σε 2,4 δισεκατομμύρια- να ζουν σε περιοχές που υποφέρουν από λειψυδρία (Cousin, et al.,2019).

Αίτια λειψυδρίας

Το φαινόμενο της λειψυδρίας μπορεί να αποδοθεί σε διάφορους παράγοντες. Προκαλείται τόσο από φυσικά αίτια, όσο και από ανθρώπινες δραστηριότητες ή και από τον συνδυασμό αυτών. Τα δύο κυριότερα φυσικά αίτια είναι η ανυδρία και η ξηρασία. Αρχικά, η ανυδρία ορίζεται ως μια φυσική μόνιμη ανισορροπία, κατά την οποία η ετήσια μέση κατακρήμνιση είναι χαμηλή, με αποτέλεσμα την γενικότερη ελλιπή υγρασία στα οικοσυστήματα της εκάστοτε περιοχής. Την κατάσταση αυτή, επιδεινώνει η αυξημένη ζήτηση νερού και η ανεπαρκής διαχείριση νερού. Πιο συγκεκριμένα, η μη ελεγχόμενη υδατική ρύπανση και η άστοχη πολιτική κατανομής νερού οδηγούν σε μείωση των διαθέσιμων υδάτινων πόρων. Από την άλλη η ξηρασία είναι μια φυσική εφήμερη ανισορροπία, κατά την οποία η μέση κατακρήμνιση καταγράφεται με πολύ χαμηλή συχνότητα και ποσότητα, επιφέροντας μειωμένους πόρους νερού. Οι επιπτώσεις της ξηρασίας είναι εντονότερες τις περιόδους που η ζήτηση νερού αυξάνεται, όπως το καλοκαίρι, ενώ και σε αυτή την περίπτωση αρνητικά επιδρούν η υδατική ρύπανση και η λανθασμένη διαχείριση των πόρων (Pereira, et al., 2009). 

Όσον αφορά στον ανθρώπινο παράγοντα, τα δύο κυριότερα αίτια αποτελούν η ερημοποίηση και η έλλειψη νερού. Ο όρος ερημοποίηση αναφέρεται στην υποβάθμιση της επιφάνειας της γης και στην ελαχιστοποίηση της παραγωγικότητάς της, συμπεριλαμβανομένης της αποδυνάμωσης που υπέστησαν τα οικοσυστήματα, φαινόμενα που προκλήθηκαν λόγω αλόγιστης χρήσης των υδάτινων πόρων από τον άνθρωπο (Spiliotis, et al., 2014). Η έλλειψη νερού, που προκαλείται και αυτή από τον ανθρώπινο παράγοντα, σχετίζεται με την εκμετάλλευση του νερού, είτε λόγω ακατάσχετης κατανάλωσης νερού, είτε λόγω χαμηλής ποιότητας νερού, το οποίο κατ’ επέκταση συνεπάγεται και υποβαθμισμένη ποιότητα εδάφους (Pereira, et al., 2009).

Αρκετές φορές παρατηρούνται φαινόμενα, που επιφέρουν έντονες κλιματικές αλλαγές και έτσι καταλογίζονται και αυτά ως αίτια της λειψυδρίας. Καταρχάς, το φαινόμενο «El Niño» -ή αλλιώς θερμό επεισόδιο- παρατηρείται στην περιοχή του Ειρηνικού Ωκεανού και εμφανίζεται συνήθως στο τέλος κάθε έτους, κατά μήκος της γραμμής των ακτών του Ισημερινού και του Περού. Η μεγάλη θερμοχωρητικότητα των ωκεανών, σε συνδυασμό με την ανταλλαγή ενέργειας μεταξύ ατμόσφαιρας και ωκεανού, αλλά και η ελαχιστοποίηση της θερμοκρασίας της επιφάνειας της θάλασσας λόγω αλλαγής τροχιάς των θαλάσσιων ρευμάτων προκαλούν μεταβολή στην εμφάνιση των καιρικών φαινομένων. Συνέπεια αυτού αποτελεί η μείωση της συνηθισμένης ανόδου ψυχρού νερού. Επιπλέον, υπάρχει και το φαινόμενο «La Niña», που χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερα ψυχρές επιφανειακές ωκεάνιες μάζες και εμφανίζεται κατά πλάτος του Ισημερινού και στον Ειρηνικό Ωκεανό (Κατσογιάννου, 2012). Σε συνέχιση του φαινομένου «El Niño», το «La Niña» αποκαθιστά συμπληρωματικές συνθήκες ισχυρών συναλλαγών και κρύων επιφανειακών υδάτων στον ανατολικό τροπικό Ειρηνικό. Με αυτό τον τρόπο, συσσωρεύονται θερμά νερά στον ανατολικό Ειρηνικό και, παράλληλα, τα ψυχρότερα δεν μπορούν να αναδυθούν στις παράκτιες περιοχές, με αποτέλεσμα τα θαλάσσια είδη να υποφέρουν από έλλειψη τροφής και οξυγόνου. (https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/).

Συνέπειες λειψυδρίας

Το φαινόμενο της λειψυδρίας  έχει επιπτώσεις που αφορούν  στην κοινωνία, στο περιβάλλον και στην οικονομία. Σύμφωνα με τους Wilhite, D.A. et al. (1987), οι συνέπειες αυτές μπορούν να προσεγγισθούν σαν «βαθμοί αλληλεπίδρασης». Ο πρώτος βαθμός σχετίζεται με τον υδρολογικό κύκλο, πιο συγκεκριμένα με την βροχόπτωση, την παροχή ποταμών και το υπεδάφιο νερό. Ο κύκλος αυτός απορρυθμίζεται και οι κατακρημνίσεις ελαττώνονται. Ο δεύτερος βαθμός αφορά τις ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως γεωργία ή βιομηχανία, μεταφορά και αστική χρήση. Η έλλειψη νερού εμποδίζει -άλλοτε σε μεγάλο και άλλοτε σε μικρότερο ποσοστό- τις δραστηριότητες αυτές, με αποτέλεσμα να εμποδίζει την ομαλή λειτουργία της κοινωνίας. Τέλος, ο τρίτος βαθμός σχετίζεται με τις ενέργειες για προσαρμογή απέναντι στα αποτελέσματα που προκύπτουν από τον πρώτο και τον δεύτερο βαθμό. Πιο αναλυτικά, στην κατηγορία αυτή μπορεί να θεωρηθεί πως ανήκουν η ορθολογική οργάνωση της οικονομικής ζωής και η έλλειψη εισοδήματος (Κατσογιάννου, 2012).

Όσον αφορά τις επιπτώσεις της λειψυδρίας στη φύση, παρατηρείται πως ζημιώνουν έντονα το περιβάλλον. Αρχικά, καθώς μειώνεται η στάθμη του νερού, οι ακτές του ποταμού στεγνώνουν, κατά συνέπεια ελαχιστοποιείται η κάλυψη χώρου από τους ποταμούς και έτσι χάνονται παραποτάμια οικοσυστήματα για υδρόβια είδη, φαινόμενο γνωστό και ως «συστολή οικοσυστήματος». Μακροπρόθεσμα, το φαινόμενο αυτό συνεπάγεται έλλειψη τροφής για την θαλάσσια ζωή και συντελεί στην εξαφάνιση των πιο ευάλωτων ειδών και στην απλούστευση των ιστών τροφής (Sanchez, et al., 2016). 

Παράλληλα, οι μισοί υγρότοποι του κόσμου έχουν καταστραφεί από το 1900. Οι υγρότοποι αποτελούν μερικούς από τους πιο παραγωγικούς οικοτόπους, αναλυτικότερα παρουσιάζουν υψηλές συγκεντρώσεις ζώων, θηλαστικά, ψάρια και ασπόνδυλα, ενώ υποστηρίζουν την καλλιέργεια του ρυζιού, το οποίο είναι βασικό στη διατροφή του μισού πληθυσμού. Συμπερασματικά, η καταστροφή των υγροτόπων επιφέρει τεράστιες ελλείψεις φαγητού, που μακροπρόθεσμα συνεπάγονται και μείωση του προσδόκιμου ζωής (WWF). 

Επίσης, η εντατική άντληση υπόγειων υδάτων για άρδευση προκαλεί εξάντληση των υπόγειων υδάτων, δημιουργώντας πολλές άνυδρες και ημι-ξηρές γεωργικές περιοχές. Η άρδευση αντιπροσωπεύει το 54% της συνολικής χρήσης υπόγειων υδάτων για την Κίνα και το 71% για τις ΗΠΑ, γεγονός που συνεπάγεται με την πιθανή μελλοντική καθίζηση της γης και την αλμυρή διείσδυση, που συχνά επιφέρει επιζήμιες συνέπειες, όπως μόλυνση τόσο του πόσιμου νερού, όσο και του νερού που χρησιμοποιείται στην γεωργία (Cousin, et al., 2019). 

Η λειψυδρία έχει, φυσικά, και πολύ σοβαρές επιπτώσεις και στον άνθρωπο, αφού το καθαρό γλυκό νερό είναι απαραίτητο για μια υγιή ζωή. Ωστόσο, υπάρχουν άνθρωποι που αντιμετωπίζουν αντικειμενικές δυσχέρειες. Πιο συγκεκριμένα, 1,1 δισεκατομμύρια άτομα δεν έχουν πρόσβαση σε πηγή νερού και 2,7 δισεκατομμύρια αντιμετωπίζουν προβλήματα λειψυδρίας πάνω από ένα μήνα ετησίως. Εκτιμάται ότι μέχρι το 2025, τουλάχιστον τα 2/3 παγκοσμίως θα βρίσκονται αντιμέτωποι με την έλλειψη νερού. Μία τέτοια πραγματικότητα φαντάζει θανατηφόρα για πολλούς λόγους. Καταρχάς, δεν έχουν αρκετό νερό για να καλύψουν τις βασικές τους, ενώ η ανεπαρκής αποχέτευση αποτελεί πρόβλημα για περίπου 2.4 δισεκατομμύρια ανθρώπους. Αυτό μπορεί να προκαλέσει θανατηφόρες διαρροϊκές παθήσεις, όπως η χολέρα και ο τυφοειδής πυρετός και άλλες υδατογενείς ασθένειες (WWF).

Επίλογος

Η ολοένα μεγεθυνόμενη ανθρωπότητα αυξάνει τις απαιτήσεις της για νερό, την ίδια στιγμή που η υδατοκαλλιέργεια έχει εξαπλωθεί σημαντικά σε ολόκληρο τον κόσμο. Η υφήλιος καλείται να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την λειψυδρία, ώστε να διασφαλίσει την υγεία των οικοσυστημάτων, την πολιτική και κοινωνική σταθερότητα, αλλά και την υγεία των ανθρώπων. Γι’ αυτό, κρίνεται αναγκαία η χρήση νέων προσεγγίσεων ως προς τη διαχείριση νερού. Πιο συγκεκριμένα, επιτακτικές κρίνονται τυχόν μεγαλύτερες προσπάθειες για την αποθήκευση υδάτινων πόρων για την συντήρηση των οικολογικών λειτουργιών. Σε κάθε περίπτωση, απαραίτητη είναι η μείωση της σπατάλης νερού από κάθε άτομο ξεχωριστά (Postel, 2000).

Βιβλιογραφία/Αρθρογραφία

Grafton, R.Q., Wyrwoll, P., White, C.J., Allendes, D., 2014. Global water: issues and insights. Australia: Australia National University. Διαθέσιμο εδώ. 

Κατσογιάννου, Α.Ι., 2012. Διερεύνηση της εφαρμογής του Palfai Drought Index στον Ελλαδικό χώρο. Μεταπτυχιακή Διατριβή [Online]. Αθήνα: Πανεπιστήμιο Πειραιώς. Διαθέσιμο εδώ. 

Pereira, L.S., Cordery, I., Iacovides, I.,2009. Copying with Water Scarcity: Addressing the Challenges. Springer Science and Business Media B.V. Διαθέσιμο εδώ.

Cousin, E., Kawamura, A.G., Rosegrant, M.W., 2019. The threat of water scarcity. Chicago Council on Global Affairs. Διαθέσιμο εδώ.

Spiliotis, M., Garrote L., Martin-Carrasco, F., 2014. A Fuzzy Multicriteria Categorization of Water Scarcity in Complex Water Resources Systems. Διαθέσιμο εδώ. 

Arenas-Sanchez, A., Rico, A., Vighi, M., 2016. Effects of water scarcity and chemical pollution in aquatic ecosystems: State of the art. Διαθέσιμο εδώ.

WWF. Water Scarcity. Διαθέσιμο εδώ.

Postel, S.L., 2000. Entering an era of water scarcity: The challenges ahead. Washington: Ecological Society of America. Διαθέσιμο εδώ.

Bergkamp, G., 2016. Three steps to solving water scarcity and creating climate resilience. [online] Διαθέσιμο εδώ.