Η Προστασία του Θαλάσσιου Περιβάλλοντος σε συνάρτηση με τον Χάρτη του ΟΗΕ και το Ελληνικό Νομοθετικό Πλαίσιο για την Προστασία του Θαλάσσιου Περιβάλλοντος

της Κασσιανής Ντούβα, Ερευνήτριας της Ομάδας Περιβάλλοντος & Ενέργειας

Η υπόθεση της προστασίας του περιβάλλοντος των θαλασσών και των ωκεανών αποτελεί για τον 21^ο αιώνα καίριο ζήτημα καθώς συνδέεται άρρηκτα με παράγοντες κοινωνικούς, πολιτικούς και οικονομικούς.

Βασικός στόχος της παρούσας ανάλυσης είναι να παρουσιαστούν οι βασικοί πυλώνες προστασίας των θαλασσών υπό τη σκοπιά του Καταστατικού Χάρτη του ΟΗΕ, καθώς και η πολιτική κατάσταση που επικρατεί σήμερα στην Ελλάδα και το ελληνικό νομοθετικό πλαίσιο, όσον αφορά στο παρόν ζήτημα.

Χάρτης του ΟΗΕ για την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος

Οι ωκεανοί καλύπτουν σχεδόν τα τρία τέταρτα της επιφάνειας της γης. Συνιστούν τα εννέα δέκατα των υδάτινων πόρων μας και είναι η κατοικία για πάνω από το 97% της ζωής του πλανήτη μας. Είναι σημαντικό κομμάτι  της βιόσφαιράς μας: ενισχύουν το κλίμα και επηρεάζουν την υγεία και την ευημερία. Όντως, δίχως τους ωκεανούς, δεν θα υπήρχε ζωή στον πλανήτη μας (UNRIC, 2002).

Συνεπώς, το άρθρο 197 της Σύμβασης των Η.Ε για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS) προβλέπει «Τα κράτη πρέπει να συνεργάζονται σε παγκόσμια βάση και όπου αρμόζει σε περιφερειακή, είτε απευθείας είτε μέσω αρμοδίων διεθνών οργανώσεων για την κατάρτιση και επεξεργασία διεθνών κανόνων, προτύπων, συνιστομένων εφαρμογών και διαδικασιών που συνάδουν με τη Σύμβαση αυτή και αποβλέπουν στην προστασία και διατήρηση του θαλασσίου περιβάλλοντος λαμβανομένων υπόψη των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της περιφέρειας». 

Η Σύμβαση, ως ένα από τα σημαντικότερα νομικά όργανα του 20^ου αιώνα, επέφερε καινοτομίες στο διεθνές δίκαιο των συνθηκών. Προχώρησε στη ρύθμιση και έθεσε το γενικό νομικό πλαίσιο για όλες τις δραστηριότητες εντός ή επί των ωκεανών και πελάγων, παρείχε λεπτομερείς κανόνες που διέπουν όλες τις χρήσεις των ωκεανών και καθόρισε τα δικαιώματα και τις ευθύνες των κρατών (UNRIC, 2002).

Επιπλέον, η Σύμβαση αναθέτει τη θεμελιώδη υποχρέωση και ευθύνη της προστασίας και διατήρησης του θαλάσσιου περιβάλλοντος στα κράτη και απαιτεί από αυτά να λάβουν κάθε απαραίτητο μέτρο για πρόληψη, μείωση και έλεγχο της θαλάσσιας μόλυνσης.

Σύμφωνα με το Διεθνές Ταμείο για το Περιβάλλον, οι 3 μεγαλύτερες απειλές για τους ωκεανούς είναι η μόλυνση από χερσαίες δραστηριότητες, η υπερ-εκμετάλλευση ζώντων θαλάσσιων πόρων και, τέλος, η μετάλλαξη και καταστροφή θαλάσσιων βιοτόπων.

Ο ΟΗΕ αποδίδει μεγάλη σημασία στην κινητοποίηση της επιστήμης και της έρευνας για την υιοθέτηση ορθολογικών περιβαλλοντικών πολιτικών που βασίζονται στην επιδίωξη της ισόρροπης ανάπτυξης. Στα πλαίσια αυτής της επιδίωξης έχουν αναληφθεί σημαντικές πρωτοβουλίες όπως υλοποίηση του  MedECC  που έχει ως βασικό στόχο να συμβάλλει  στην μελέτη των επιπτώσεων για την αλλαγή του κλίματος και οι αναλύσεις της MedECC σχετικά με τις τάσεις της κλιματικής αλλαγής και τους συναφείς κινδύνους που θα προκύψουν για το θαλάσσιο περιβάλλον σε διεθνές επίπεδο (Scovazzi, 2008).

Η ως άνω πρωτοβουλία έχει ως βασική επιδίωξη την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος τόσο σε ό,τι αφορά στην μόλυνση των θαλασσών από την απόρριψη αποβλήτων όσο και σε ό,τι αφορά στις επιπτώσεις  στο θαλάσσιο περιβάλλον από την συνολική κλιματική αλλαγή, απόρροια της ανθρώπινης δραστηριότητας.

Τα Ηνωμένα Έθνη, και πιο συγκεκριμένα η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών (UN General Assembly), δεδομένης της παγκόσμιας και πολιτικής της φύσης, αποτελεί αδιαμφισβήτητα την πιο καίρια πλατφόρμα όσον αφορά στο δίκαιο της θάλασσας και την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Πρέπει να αναγνωρισθεί η συνεισφορά της UNGA στο πλαίσιο της ενίσχυσης της νομιμότητας και του εκδημοκρατισμού στην λήψη αποφάσεων αναφορικά με το δίκαιο της θάλασσας. Περαιτέρω, μέσω της προώθησης της βιώσιμης ανάπτυξης, η UNGA έχει προσδώσει ιδιαίτερη προσοχή στην προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος και της διατήρησης των ζώντων πόρων. Για παράδειγμα, οι Στόχοι της Βιώσιμης Ανάπτυξης που υιοθετήθηκαν το 2015, και πιο συγκεκριμένα ο στόχος 14, δίνει «έμφαση στην διατήρηση και βιώσιμη χρήση των ωκεανών, των θαλασσών και των θαλάσσιων πόρων για βιώσιμη ανάπτυξη». Εκφράζοντας λοιπόν η UNGA πολιτικές φιλοδοξίες, είναι ένας τρόπος να δημιουργηθούν κίνητρα για την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος (Ribeiro, 2020). Τέλος, ο Διεθνής Οργανισμός Ναυσιπλοΐας (International Maritime Organization – IMO) έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο μέσω των συμβουλευτικών επιτροπών του, όπως η MSC (Maritime Safety Committee) και η  Marine Environment Protection Committee (MEPC) όπου με εισηγήσεις και συστάσεις προάγεται η προστασία των θαλασσών και των ωκεανών καθώς και η ειρηνική χρήση τους (DiMento, 2012).

Το ελληνικό νομοθετικό πλαίσιο για την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος 

Στην ελληνική περίπτωση έχουν υιοθετηθεί οι σχετικές ευρωπαϊκές οδηγίες στην εγχώρια νομοθεσία με απώτερο στόχο να σχεδιαστεί και να εφαρμοστεί μια ενιαία  πολιτική προστασίας του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Υπό αυτή την οπτική οι νομοθετικές πρωτοβουλίες που έχουν αναληφθεί αναλύονται συνοπτικά παρακάτω με την παράθεση της σχετικής νομοθεσίας. 

Ειδικότερα, με τον νόμο 3022/2002 καθορίζεται το πλαίσιο για τη λήψη των αναγκαίων μέτρων που αποσκοπούν στην επίτευξη ή τη διατήρηση καλής περιβαλλοντικής κατάστασης για το θαλάσσιο περιβάλλον το αργότερο έως το έτος 2020, με τις εξής προβλέψεις:

α) εξασφαλίζουν την προστασία και τη διατήρηση του θαλάσσιου περιβάλλοντος, προλαμβάνουν την επιδείνωσή του ή, όταν αυτό είναι δυνατόν, αποκαθιστούν τα θαλάσσια οικοσυστήματα, σε περιοχές όπου αυτά έχουν υποστεί αρνητικές επιδράσεις,

β) προλαμβάνουν και μειώνουν τις εναποθέσεις στο θαλάσσιο περιβάλλον, με στόχο τη σταδιακή εξάλειψη της ρύπανσης όπως ορίζεται στην παρ. 8 του άρθρου 4, για να εξασφαλίσουν ότι δεν θα υπάρχουν σημαντικές επιπτώσεις ή κίνδυνοι για τη θαλάσσια βιοποικιλότητα, τα θαλάσσια οικοσυστήματα, την ανθρώπινη υγεία ή τις νόμιμες χρήσεις της θάλασσας.

γ) για τη διαχείριση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, οι θαλάσσιες στρατηγικές ακολουθούν την οικοσυστημική προσέγγιση, που εξασφαλίζει ότι η συνολική πίεση των δραστηριοτήτων αυτών παραμένει σε επίπεδα που είναι συμβατά με την επίτευξη καλής περιβαλλοντικής κατάστασης και ότι δεν τίθεται σε κίνδυνο η ικανότητα των θαλάσσιων οικοσυστημάτων να αντιδρούν στις ανθρωπογενείς αλλαγές, ενώ ταυτόχρονα επιτρέπουν και την αειφόρο χρήση των θαλάσσιων αγαθών και υπηρεσιών από τη σημερινή και τις μελλοντικές γενεές.

Στην βάση της προαναφερθείσας νομοθεσίας, η Ελλάδα αποπειράται να εκσυγχρονίσει το νομοθετικό της πλαίσιο και ταυτόχρονα να εντάξει πολιτικές βιώσιμης ανάπτυξης σε κλάδους όπως είναι η γεωργία και ο τουρισμός προκειμένου να διασφαλίσει τους όρους προστασίας του θαλάσσιου και φυσικού περιβάλλοντος από την άναρχη οικονομική δραστηριότητα τόσο στην θάλασσα όσο και στην στεριά (MEPIELAN, 2008). 

Η Ελλάδα αναγνωρίζει ότι η αποτελεσματική εφαρμογή των SDGs σε διαφορετικά επίπεδα διακυβέρνησης και σε διάφορους τομείς απαιτεί, μεταξύ άλλων, την ανάπτυξη και ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών σχετικά με τη συνοχή της πολιτικής και τον εντοπισμό συνεργιών μεταξύ τομέων οικονομικής, κοινωνικής και περιβαλλοντικής πολιτικής. Για το σκοπό αυτό, η Ελλάδα κινείται για την ανάληψη πρωτοβουλιών και δράσεων που προωθούν τις διασυνδέσεις των SDGs σε πρωτοποριακούς τομείς πολιτικής υψίστης σημασίας για τη βιώσιμη ανάπτυξη της Ελλάδας, συμπεριλαμβανομένων ενδεικτικά, του γεωργικού τομέα και τουρισμού (MEPIELAN, 2008).

Ο κύριος στόχος είναι η δημιουργία μιας βιώσιμης αλυσίδας παραγωγής ασφαλών και υψηλής ποιότητας τροφίμων, με προστιθέμενη αξία για τους παραγωγούς και ικανοποιητικές τιμές για τους καταναλωτές, συμβάλλοντας στην οικονομία, την απασχόληση, την κοινωνική συνοχή, την ανάπτυξη της ελληνικής υπαίθρου, την προστασία του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων και την υπεύθυνη επίγνωση της κατανάλωσης τροφίμων. Αυτές οι πολιτικές είναι αλληλένδετες και συμπληρωματικές με άλλες πολιτικές που σχετίζονται με τους SDGs και αποσκοπούν στην επίτευξη οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών στόχων. 

Προωθούν την οικονομική ανάπτυξη της υπαίθρου και την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας, δημιουργούν θέσεις εργασίας και ανανεώνουν το ανθρώπινο κεφάλαιο στις αγροτικές περιοχές, μειώνουν τις περιφερειακές και κοινωνικές ανισότητες, προωθούν την παραγωγή ασφαλών και υψηλής ποιότητας τροφίμων και συμβάλλουν στην προστασία και τη βιώσιμη διαχείριση οικοσυστημάτων, γεωργικών και δασικών εκτάσεων και φυσικών πόρων ώστε να προστατεύεται το θαλάσσιο περιβάλλον από την αλόγιστη οικονομική δραστηριότητα χωρίς όρους και περιβαλλοντικές αρχές (MEPIELAN, 2008). 

Για την Ελλάδα, ο τουρισμός αποτελεί δυναμική κινητήρια δύναμη για τη βιώσιμη οικονομική του ανάπτυξη. Σε αυτό το πλαίσιο, οι στρατηγικοί στόχοι του Υπουργείου Τουρισμού είναι ο εμπλουτισμός του τρέχοντος τουριστικού προϊόντος μέσω εναλλακτικών μορφών τουρισμού, ο εντοπισμός καινοτόμων και αποτελεσματικών επενδυτικών μηχανισμών και στρατηγικών για την τόνωση της τουριστικής ανάπτυξης και υποδομών, τη μεγιστοποίηση των οικονομικών και κοινωνικών αποδόσεων και για την αύξηση του ανθρώπινου δυναμικού στον τουρισμό. Παράλληλα, το Υπουργείο Τουρισμού επιδιώκει να μοιραστεί εμπειρίες και καλές επενδυτικές πρακτικές (σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο) με σεβασμό στην περιβαλλοντική βιωσιμότητα και να προωθήσει τις στρατηγικές διασύνδεσης μεταξύ του τουρισμού, του πολιτισμού και του περιβάλλοντος  (Καΐλης, 2019). 

Με στόχο την ενίσχυση της συνοχής και των διασυνδέσεων μεταξύ της ανάπτυξης του τουρισμού και της περιβαλλοντικής διάστασης της αειφορίας, η Ελλάδα έχει προτείνει, μεταξύ άλλων, την καινοτόμο Πρωτοβουλία για τον Πράσινο Τουρισμό. Η Πράσινη Τουριστική Πρωτοβουλία αποτέλεσε ένα σημαντικό πρόγραμμα που διαχειρίζεται το Υπουργείο Τουρισμού στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Ανταγωνιστικότητα, Επιχειρηματικότητα και Καινοτομία», στο πλαίσιο της Συμφωνίας Εταιρικής Σχέσης για το Αναπτυξιακό Πλαίσιο (ΠΕ) 2014-2020 (Καΐλης, 2019). 

Συμπεράσματα 

Πρέπει να γίνει αντιληπτό πως παρότι  η προστασία του περιβάλλοντος των θαλασσών και των ωκεανών αποτελεί κομβικό ζήτημα στις μέρες μας, συνεχίζουν να υπάρχουν προβλήματα και αντιθέσεις αναφορικά με τις διεθνείς συμβάσεις και κανονισμούς τόσο σε εθνικό όσο και διεθνές επίπεδο. 

Οι σχετικές πολιτικές και νομοθετικές πρωτοβουλίες που έχουν ληφθεί τόσο σε διεθνές όσο και σε εθνικό επίπεδο έχουν ως βασική τους επιδίωξη να επιτευχθεί μια ισόρροπη σχέση μεταξύ της  αναγκαίας οικονομικής ανάπτυξης και της εξίσου απαραίτητης προστασίας του περιβάλλοντος. Αυτή η επιδίωξη αφορά στο σύνολο του θαλάσσιου και ωκεάνιου περιβάλλοντος  το οποίο επιβαρύνεται σε σημαντικό βαθμό από την απόρριψη λυμάτων και αποβλήτων. 

Σε ό,τι αφορά στην ελληνική περίπτωση η υιοθέτηση τόσο σε νομοθετικό επίπεδο όσο και επίπεδο πρακτικών πολιτικών βιώσιμης ανάπτυξης και προστασίας του θαλάσσιου περιβάλλοντος, αποτελεί κομβικού χαρακτήρα επιδίωξη καθώς συνδέεται άρρηκτα με την συγκρότηση ενός μακροπρόθεσμου μοντέλου οικονομικής ανάπτυξης που θα στηρίζεται στην προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος από πρακτικές μόλυνσης είτε αυτές έχουν ως πηγή τους την στεριά, είτε εμπορικές, οικονομικές και βιομηχανικές δραστηριότητες εντός του θαλάσσιου χώρου (Raftopoulos, 2011). Εξάλλου η προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος της χώρας αποτελεί αμετάκλητο όρο και προϋπόθεση προκειμένου να εξασφαλιστεί τόσο το βιοτικό επίπεδο των κατοίκων όσο και για να προστατευθεί ο φυσικός πλούτος της χώρας που αφορά στο θαλάσσιο οικοσύστημα.

Βιβλιογραφία 

Βιβλία

JOSEPH F.C. DIMENTO & ALEXIS JACLYN HICKMAN, “Environmental Governance of the Great Seas”, NEW HORIZONS IN ENVIRONMENTAL AND ENERGY LAW, Cheltenham, UK • Northampton, MA, USA, 2012

MARTA CHANTAL RIBEIRO,FERNANDO LOUREIRO BASTOS, TORE HENRIKSEN, “Global Challenges & the Law of the Sea”, (e-Book), Springer, 2020

Άρθρα

Action Plan Regime: Legal and Institutional Aspects” Στο REGIONAL SEAS TOWARDS SUSTAINABLE DEVELOPMENT, Franco Angeli Publisher, Milan, Italy, 1995, σελ. 44-59 

RAFTOPOULOS, E., “The Mediterranean Response to Global Challenges: Environmental Governance and the Barcelona Convention System” Στο: The World Ocean in Globalization – Climate Change, Sustainable Fisheries, Biodiversity, Shipping, Regional Issues (ed. Davor Vidas & Pete Johan Schei), Martinus Nijhoff Publishers, Leiden – Boston, 2011, Chapter 27, σελ. 507-532

SCOVAZZI, T., “The Developments within the ‘Barcelona System’ for the Protection of the Mediterranean Sea Against Pollution” Annuaire de Droit Maritime et Océanique, 2008, p. 201 

KAILIS ALEXANDROS, “Implementing the 2030 Agenda for Sustainable Development in Greece: The pursuance of policy coherence and interlinkage”, Mepielan e-Bulletin, 2019 

Ηνωμένα έθνη, Περιφερειακό Κέντρο Πληροφόρησης ΟΗΕ, “Ωκεανοί: Πηγή Ζωής. Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας Διαθέσιμο εδώ 

Πηγές

http://www.mepielan.gr/

https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/el/IP_08_553

https://www.e-nomothesia.gr/kat-periballon/prostasia-thalassiou-periballontos/n-4037-2012.html

http://www.mepielan-ebulletin.gr/default.aspx?pid=18&CategoryId=4&ArticleId=250&Article=Implementing-the-2030-Agenda-for-Sustainable-Development-in-Greece-The-pursuance-of-policy-coherence-and-interlinkage

---