του Παύλου Καραγρηγόρη, μέλους της Ομάδας Αρθρογραφίας

Ο άνθρωπος, όπως όλα τα ζώα, έχει ανάγκες τις οποίες πρέπει να ικανοποιήσει και είναι οπλισμένος με συγκεκριμένες ιδιότητες και ένστικτα που έχουν σκοπό να τον βοηθήσουν να επιβιώσει και να αναπαραχθεί. Αρχικά, κάλυψε αυτές τις ανάγκες του ως κυνηγός-τροφοσυλλέκτης. Ωστόσο, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα ζώα, δεν αρκέστηκε σε αυτές τις απλές λειτουργίες, αλλά, αντιθέτως, χάρη στην ευφυΐα του και την ανατομία που διαθέτει, ασχολήθηκε με την παραγωγή αγαθών και τη γεωργία, με σκοπό να δημιουργήσει αφθονία τροφίμων στην τοπική του κοινωνία και να καλύψει τις πιο σύνθετες (και απεριόριστες) ανάγκες του. Αυτή η πρώτη γεωργική επανάσταση, της οποίας η έναρξη διαφέρει από τόπο σε τόπο (με αρχαιολόγους να τοποθετούν την αργότερη ημερομηνία της περί το 10000 π.Χ.), άλλαξε ριζικά τις κοινωνικές και παραγωγικές σχέσεις. 

H συσσώρευση μαζικών αποθεμάτων τροφίμων σε συγκεκριμένες περιοχές οδήγησε σε ραγδαία αστικοποίηση, στην αλλαγή και στην σύσταση κεντρικών διοικήσεων, ενώ ταυτόχρονα δημιουργήθηκαν νέες ελίτ βασισμένες στην κατοχή γης (θεσμός που έστω και αρκετά πιο αποδυναμωμένος από τις βιομηχανικές επαναστάσεις και αργότερα συνεχίζει να υφίσταται και σήμερα). Για χιλιάδες χρόνια ο άνθρωπος, λοιπόν, έζησε σε αγροτικές κοινωνίες, όπου κυριαρχούσε η παραγωγή τροφίμων είτε μέσω της γεωργίας είτε της κτηνοτροφίας ή και αλιείας. Παραγωγοί υλικών αγαθών υπήρξαν, αλλά ήταν ακόμη μία μικρή τάξη που, ωστόσο, είχε αρκετή δυναμική και έπαιζε ιδιαίτερα καθοριστικό ρόλο σε μία κοινωνία (ειδικά στις εποχές των μεταβάσεων από την χρήση ενός υλικού στο άλλο και των τεχνικών καινοτομιών), ενώ οι έμποροι είχαν επίσης κάποια ισχύ που όμως ήταν μικρή λόγω των περιορισμών που υπήρχαν στις μετακινήσεις, στα διαθέσιμα αγαθά αλλά και τη ζήτηση.

Στην συνέχεια, ακολούθησαν και άλλες γεωργικές επαναστάσεις, κυρίως βασιζόμενες στην εισαγωγή νέων σοδειών. Οι επαναστάσεις, όμως, που συντάραξαν και άλλαξαν για πάντα τις ανθρώπινες και οικονομικές σχέσεις ήταν οι βιομηχανικές. Μέσω της βιομηχανικής επανάστασης, η παραγωγικότητα και η εκβιομηχάνιση εκτοξεύτηκαν στα ύψη, ενώ σιγά σιγά ο ανθρώπινος παράγοντας απομακρύνθηκε από την άμεση παραγωγή. Τα εισοδήματα και το βιοτικό επίπεδο, γνώρισαν μεν μεγάλη αύξηση, οι ραγδαίες αλλαγές δέ, που προκλήθηκαν από την κυριαρχία της μηχανής και την όξυνση των ανισοτήτων και της ανεργίας, οδήγησαν σε κινήματα κατά των μηχανών και, κατ’ επέκταση, σε ακραία φαινόμενα φτώχειας και βίας. To γνωστό κίνημα των Λουδιτών, που δραστηριοποιήθηκε στη Βρετανία κατά τις αρχές του 19ου αιώνα, στελεχώθηκε κυρίως από χαμηλόμισθους άνεργους και υφαντουργούς οι οποίοι φοβόντουσαν πως η εισαγωγή της μηχανής στην παραγωγική διαδικασία θα ήταν καταστροφική για τις ζωές τους, προέβη σε βίαιες διαδηλώσεις και σε καταστροφές μηχανών.

Οι επόμενες βιομηχανικές επαναστάσεις μείωσαν ακόμη περισσότερο τη συμμετοχή της ανθρώπινης εργασίας στην παραγωγή αγαθών και βελτίωσαν το επίπεδο διαβίωσης και την ποιότητα ζωής του ανθρώπου. Κατά τα τελευταία διακόσια χρόνια, η τεχνολογία και οι νέες εξελίξεις μεταβάλλουν συνεχώς την παραγωγή. H πρώτη βιομηχανική επανάσταση εισήγαγε την ατμομηχανή και τη μηχανοποίηση, η δεύτερη τη μαζική παραγωγή και τον ηλεκτρισμό, ενώ η τρίτη την πληροφορική και τα ηλεκτρονικά συστήματα. Στην παρούσα φάση της Ιστορίας, ο άνθρωπος βρίσκεται στα μέσα της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης, η οποία ενδέχεται να είναι η πιο επωφελής για την παραγωγή και την αύξηση του πλούτου, αλλά συνάμα και η πιο καταστροφική για τις κοινωνικές σχέσεις και για τα εισοδήματα του μέσου ανθρώπου, αν δεν εφαρμοστούν με τον κατάλληλο τρόπο οι νέες καινοτομίες και δεν υπάρξει μέριμνα και σωστή προσαρμογή από την πλευρά του κράτους.

Σε αυτό το σημείο, είναι απαραίτητο αφενός να εμβαθύνουμε στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, αφετέρου να καταλάβουμε πως, όπως και κάθε άλλη μεγάλη επανάσταση, δεν σταματά ούτε συμβιβάζεται με την καθεστηκυία τάξη. Η νέα βιομηχανική επανάσταση είναι συνώνυμη με την αυτοματοποίηση και την τεχνητή νοημοσύνη. Ο όρος τέταρτη βιομηχανική επανάσταση χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά ευρέως κατά το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ, του 2015, και η ερμηνεία του καθώς και η συστηματοποίηση του περιεχομένου του άρχισε να αποκτά την μορφή με την οποία την αντιλαμβανόμαστε, το 2016, με την ίδρυση του Κέντρου για την Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση στα πλαίσια της ετήσιας συνάντησης του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ. 

Οι αρχές της νέας βιομηχανικής επανάστασης είναι οι εξής:

Διασύνδεση: Η δυνατότητα των μηχανών, των τεχνητών νοημοσυνών και των ανθρώπων να επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω του Internet Of Things

Πληροφοριακή διαφάνεια: Οι νέες τεχνολογίες παρέχουν τις πληροφορίες που είναι απαραίτητες στους πομπούς τους έτσι ώστε να λαμβάνουν και να εκτελούν τις σωστές αποφάσεις χάρη στις απέραντες, ανεξάρτητες και συνεχώς ανανεωμένες βάσεις πληροφοριών. Έτσι, αυξάνεται η λειτουργικότητα και η παραγωγικότητα των σύγχρονων κοινωνιών.

Τεχνολογική υποστήριξη: Η ικανότητα των μηχανών να βοηθούν τους ανθρώπους στην εργασία τους είτε είναι νοητική είτε είναι χειρωνακτική και να ελαχιστοποιούν τους κινδύνους και τα λάθη, ενώ ταυτόχρονα εντοπίζουν και τους πιο ιδανικούς τρόπους εκτέλεσης μιας διεργασίας.

Αποκεντρωμένη λήψη αποφάσεων: Τα σύγχρονα ψηφιακά συστήματα και οι τεχνητές νοημοσύνης μπορούν να λάβουν αποφάσεις από μόνες τους και να είναι πλήρως αυτόνομες στις λειτουργίες τους. Μόνο κατά εξαίρεση παρεμβαίνει ο ανθρώπινος παράγοντας.

Τα μέσα τα οποία επιτρέπουν την εφαρμογή των παραπάνω αρχών είναι τα εξής:

  • Machine to Machine communication
  • The Internet of Things
  • Big Data
  • 3D και 4D Data
  • Self Learning A.I
  • Ψηφιακή Πραγματικότητα
  • Σύγχρονη πληροφορική και γνωσιακή υπολογιστική
  • Κβαντική πληροφορική

Ενώ μερικές από τις δυσκολίες είναι οι ακόλουθες:

  • Υψηλό κόστος παραγωγής και αρχικής επένδυσης
  • Έλλειψη απαραίτητων θεωρητικών επιχειρηματικών μοντέλων και μη ακριβείς τεχνολογικές και υλικές απαιτήσεις για την εφαρμογή των αρχών
  • Νομικά κενά και ανεπαρκής νομοθεσία (ειδικά σε σχέση με τα προσωπικά δεδομένα)
  • Αύξηση της ανεργίας
  • Αλλοτρίωση του ανθρώπου από την εργασία του
  • Τα τυχόντα προβλήματα των μηχανών θα δημιουργήσουν μεγάλες δυσκολίες και θα είναι περισσότερο κοστοβόρα
  • Έλλειψη καταρτισμένου εργατικού δυναμικού
  • Προβλήματα ψηφιακής ασφάλειας
  • Δημιουργία νέων κινημάτων ενάντια των μηχανών και κοινωνική αναστάτωση
  • Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις δεν θα μπορέσουν να ανταγωνιστούν τις μεγάλες λόγω ελλείψεων του απαραίτητου κεφαλαίου που χρειάζεται για να επενδύσουν σε νέες τεχνολογίες

Οι συνέπειες της μαζικής υιοθέτησης της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης ενδέχεται να είναι είναι καταστροφικές για το ανθρώπινο είδος χωρίς τη θέσπιση των απαραίτητων social safety nets από τα κράτη. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ, το 40% των θέσεων εργασίας στη χώρα πρόκεινται για κατ’ επανάληψη δραστηριότητες νοητικού ή χειρωνακτικού χαρακτήρα που μπορούν να αυτοματοποιηθούν,η αυτοματοποίηση σε αυτές τις απασχολήσεις θα ναι πιο εύκολη για όσες είναι χαμηλής ειδίκευσης (υπαλλήλου καθαριότητας, ταμίες, εστίαση κ.λπ.), αλλά και πιο απαιτητικά επαγγέλματα όπως αυτά του κομμωτή ή του entry level προγραμματιστή. Ακόμη και ιατρικά επαγγέλματα όπως αυτά του ακτινολόγου στο μέλλον θα εξαρτώνται ή θα εκτελούνται από τεχνητές νοημοσύνες (σκεφτείτε μόνο πως ο καλύτερος ακτινολόγος έχει μελετήσει και έχει δει μόνο μερικές χιλιάδες ακτινογραφίες στη ζωή του ενώ μια σύνθετη τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να έχει πρόσβαση σε μία βάση δεδομένων με εκατομμύρια ακτινογραφίες με πλήρη ανάλυση για την κάθε μία).

Σύμφωνα με μία έρευνα του 2017, το 50% των θέσεων εργασίας μπορούν να αυτοματοποιηθούν απο ήδη υπάρχουσες τεχνολογίες. Ας σκεφτούμε μόνο τις θέσεις εργασίας που έχουν ήδη αυτοματοποιηθεί και στην Ελλάδα. Πωλητής εισιτηρίων, οδηγός μετρό, ταμίας, τηλεφωνητής κ.ά.. Αυτά τα επαγγέλματα είναι μόνο η αρχή, στο κοντινό μέλλον όλο και περισσότερες θέσεις εργασίας θα αρχίσουν να καλύπτονται από μηχανές. Αρκετές από αυτές παραδοσιακά έχουν αρκετά καλές απολαβές (π.χ. οδηγός φορτηγού).

Σαφώς δεν θα επηρεαστούν όλες οι θέσεις εργασίας από την αυτοματοποίηση ούτε όσες επηρεαστούν θα οδηγήσουν όλο το ανθρώπινο εργατικό δυναμικό στην ανεργία. Ωστόσο, ένα μεγάλο κομμάτι θα χάσει τη δουλειά του ή θα βρεθεί σε καθεστώς μερικής απασχόλησης με τις νέες θέσεις εργασίας να είναι λιγότερες και να μην είναι προσβάσιμες στη μεγάλη μάζα των εργατών. Οι πιθανοί τρόποι αντιμετώπισης των νέων ανισοτήτων και προβλημάτων αλλά και η διαχείριση των νέων ευκαιριών θα πρέπει να φέρουν ξανά στο προσκήνιο το κοινωνικό κράτος με επίκεντρο τον άνθρωπο. Στα επόμενα χρόνια, τα κέρδη των μεγάλων επιχειρήσεων θα αυξηθούν ραγδαία, όπως και το ΑΕΠ των ανεπτυγμένων κρατών, ωστόσο αυτές οι μετρήσεις από μόνες τους θα είναι παραπλανητικές αν δεν λάβει κανείς υπόψη την εξίσου ραγδαία αύξηση των ανέργων και την μείωση του ευρύτερου βιοτικού επιπέδου του πληθυσμού. Το καθήκον των κρατών είναι να προσαρμοστούν σε αυτές τις καταστάσεις, να θέσουν όρια, περιορισμούς και guidelines στις μεγάλες επιχειρήσεις και να υποστηρίξουν οικονομικά και τεχνικά τις μικρότερες. Απαραίτητο είναι, επίσης, ένα σημαντικό ποσοστό των νέων πολλαπλάσιων κερδών, που προκύπτουν από την αυτοματοποίηση, να διοχετευτεί πίσω σε όσους θα χάσουν τις δουλειές τους και θα βλέπουν τα εισοδήματα τους να πέφτουν κατακόρυφα αλλά και να επενδυθεί σε κατάλληλα κοινωνικά προγράμματα (ψυχολογική υποστήριξη σε ανέργους, retraining και δια βίου εκπαίδευση κλπ). Το κάθε κράτος μπορεί να κάνει πολλά επιπλέον σημαντικά και απαραίτητα πράγματα, όπως ένταξη στο σχολικό πρόγραμμα ενός σοβαρού επαγγελματικού προσανατολισμού που θα ανταποκρίνεται στη νέα αγορά εργασίας, καθώς και περισσότερα μαθήματα που θα παρέχουν γνώσεις που θα είναι σημαντικές για να πορευτούν οι νέοι στο μέλλον. Επιπλέον, οι δημόσιες επενδύσεις σε υποδομές και υγεία θα είναι καθοριστικές για την κινητοποίηση της οικονομίας και τη σταθεροποίηση του επιπέδου απασχόλησης. Βέβαια, για όλα αυτά θα χρειαστούν πολλά χρήματα τα οποία θα πρέπει να επενδυθούν σωστά και σε βαθμό ανάλογο με τις συνέπειες και τα κέρδη, που θα προκύψουν από την τέταρτη βιομηχανική επανάσταση. Φυσικά, υπό την προϋπόθεση ότι, η πολιτική ηγεσία θα θελήσει/μπορέσει να αποσπάσει τα απαραίτητα χρήματα από τα νέα και μεγαλύτερα από ποτέ κέρδη των επιχειρήσεων που θα κυριαρχήσουν και ήδη κυριαρχούν σε αυτή τη νέα εποχή. 

Σε κάθε περίπτωση, είναι πολύ σημαντικό σε πρώτο στάδιο, να φέρουν οι πολιτικοί και κοινωνικοί φορείς το θέμα της αυτοματοποίησης και της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης στο δημόσιο διάλογο, καθώς η εναλλακτική είναι οι κοινωνίες και οι κεντρικές διοικήσεις να βρεθούν εντελώς απροετοίμαστες απέναντι σε αυτό το νέο επαναστατικό κύμα.