της Αντιγόνης Χριστακάκου, Ερευνήτριας της Ομάδας Διεθνούς Δικαίου

Η δράση της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) στην διεθνή σκηνή είναι ιδιαίτερα σημαντική, βασιζόμενη πάντα στις αρχές που οδήγησαν στην δημιουργία της, οι οποίες καταγράφονται στα θεμελιώδη κείμενα της ΕΕ, συνάδουν με τον Καταστατικό Χάρτη του ΟΗΕ και αποτελούν πλέον κατά τεκμήριο ουσιώδεις συνιστώσες του Διεθνούς Δικαίου. Θεμελιώδεις αρχές της EE, όπως αυτές εντοπίζονται στο άρθρο 2 της Συνθήκης της Λισαβόνας (Lisbon Treaty, 2009) και στο προοίμιο του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (EU Charter of Fundamental Rights, 2009) αποτελούν η ελευθερία, η δημοκρατία, η υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η ισότητα και το κράτος δικαίου. Η Ένωση επιδιώκει τη διατήρηση των αξιών αυτών τόσο εντός των συνόρων της, όσο και την προαγωγή τους στις γειτονικές χώρες με αυτήν, όπως επιτάσσει και το άρθρο 21, παράγραφος 2(b) της Συνθήκης της Λισαβόνας (Πλιάκος, 2016).

Ευρωπαϊκή Πολιτική Γειτονίας και Ανατολική Εταιρική Σχέση 

Σημαντική πολιτική της ΕΕ που συμβάλλει στην αποτελεσματικότερη εξωτερική δράση της, αποτελεί η Ευρωπαϊκή Πολιτική Γειτονίας (ΕΠΓ) (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 2019), η οποία στοχεύει αφενός στην οικοδόμηση εταιρικών σχέσεων με χώρες που αγγίζουν τα σύνορα της ΕΕ και αφετέρου στην αύξηση της ευημερίας, της πολιτικής σταθερότητας και της χρηστής διακυβέρνησης σε αυτές. Η νομική βάση αυτής εντοπίζεται τόσο στη Συνθήκη της Λισαβόνας (άρθρα 206-207, 216-219), όσο και στη Συνθήκη του Μάαστριχτ (Treaty of Maastricht, 1992) για την ΕΕ. Η πολιτική αυτή εμπερικλείει πρωτοβουλίες περιφερειακής συνεργασίας, όπως η Ανατολική Εταιρική Σχέση από το 2009. Η τελευταία αποτελεί μία ιδιαίτερη συνιστώσα της ΕΠΓ, αφού μέσω αυτής επιδιώκεται η στενότερη συνεργασία μεταξύ νότιων και ανατολικών γειτόνων της ΕΕ με την ίδια την ΕΕ, τόσο στο κομμάτι της πολιτικής διασύνδεσης, όσο και στην οικονομική ολοκλήρωση έξι χωρών εταίρων της Ανατολικής Ευρώπης (Ουκρανία, Μολδαβία, Λευκορωσία) και του Νότιου Καυκάσου (Γεωργία, Αζερμπαϊτζάν, Αρμενία) (Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, Συμβούλιο της ΕΕ, 2020). Κατά αντιστοιχία μέσω αυτής της Σχέσης παρέχονται στα κράτη αυτά νέες συμβατικές σχέσεις (π.χ. Συμφωνίες Σύνδεσης) με Συμφωνίες Ελεύθερων Συναλλαγών και μέτρα απελευθέρωσης του καθεστώτος θεωρήσεων. 

Το 2020, με την Ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, τέθηκε ένα Πρόγραμμα με πέντε στόχους πολιτικής, που αφορούν το κράτος δικαίου, την οικονομία, το περιβάλλον και την κοινωνία, μετά από διαβουλεύσεις με τα ενδιαφερόμενα μέρη (Eastern Partnership, 2020). Μέσω αυτής της περιφερειακής συνεργασίας αναδεικνύεται η διαφύλαξη των αρχών αυτών  και αυτό φαίνεται από την κρίσιμη παρέμβαση σε έναν από τους σημαντικότερους εταίρους της ΕΕ, την Ουκρανία (Μούσσης, 2018).

Η Ουκρανία ως Εταίρος 

H Ουκρανία αποτελεί ιδιαιτέρως σημαντικό εταίρο για την ΕΕ, όπως διαφαίνεται από τους διάφορους τομείς συνεργασίας τους, όπως η ενέργεια, το εμπόριο, η έρευνα. Η ανάπτυξη πολυμερών Συμφωνιών -και εντός της Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης- αλλά και πιο εστιασμένων διμερών Συμφωνιών -μεταξύ Ευρώπης και Ουκρανίας- αναδεικνύουν την αυξημένη για την ΕΕ σημασία της Ουκρανίας ως εταίρου. Ο στρατηγικός της ρόλος είναι προφανής λόγω της γεωγραφικής της εγγύτητάς της. Ένα άστατο εξωτερικό περιβάλλον για τα κράτη μέλη της ΕΕ συνιστά αποσταθεροποιητικό παράγοντα για τα κράτη που γειτνιάζουν. Προς αυτόν το σκοπό, από την άνοιξη του 2014, η ΕΕ σε συνεργασία με την Ουκρανική Κυβέρνηση δημιούργησαν μία κοινή Agenda για τη μεταρρύθμιση του κράτους στους κρίσιμους τομείς της οικονομίας, της χρηστής διακυβέρνησης αλλά και της κοινωνίας των πολιτών (Association Agenda, 2014). Για την μεταρρύθμιση αυτή πέραν της πολιτικής, παρέχεται και οικονομική στήριξη με τη μορφή δανείων και ενισχύσεων συνολικού ύψους 15 δισεκατομμυρίων ευρώ (EEAS, 2020). Παράλληλα, το 2014, η ΕΕ δημιούργησε και την Ομάδα Στήριξης για την Ουκρανία, ένα όργανο της Ευρωπαϊκής γραφειοκρατίας που αποτελείται από εξειδικευμένο προσωπικό των ευρωπαϊκών θεσμών ώστε να βοηθήσει σε τεχνικό επίπεδο τις μεταρρυθμίσεις που προωθούν οι αρχές (Support Group for Ukraine, 2020).

Το χρονικό της Κρίσης 

Η παρατεταμένη κρίση που ξεκίνησε στην Ουκρανία το Νοέμβριο του 2013 και κορυφώθηκε το 2014, με αφορμή την αναστολή της Συμφωνίας Σύνδεσης της χώρας με την ΕΕ, με την σειρά της προκάλεσε το ξέσπασμα μαζικών διαδηλώσεων από το κίνημα Euromaidan (υποστηρικτές της Συμφωνίας Σύνδεσης). Εν συνεχεία, ανέκυψε  και η πολιτική κρίση που έλαβε χώρα το ίδιο διάστημα με την παρέμβαση της Ρωσικής Ομοσπονδίας, που είχε ως στόχο την παράνομη προσάρτηση της Κριμαίας. Όλα αυτά τα γεγονότα δίχασαν και δημιούργησαν εντάσεις στην περιοχή. Το αποτέλεσμα αυτών ήταν ένοπλες συγκρούσεις στο ανατολικό τμήμα της χώρας από αυτονομιστές με την υποστήριξη της Ρωσίας, το κλίμα διχασμού, η αύξηση της τρομοκρατίας αλλά και ο θάνατος πολλών χιλιάδων ανθρώπων μετά την έναρξη των εχθροπραξιών. Η στήριξη των ανταρτών από την Ρωσία πυροδότησε μία κρίση που δεν περιορίστηκε μεταξύ δυο γειτόνων -Ρωσία και Ουκρανία- αντιθέτως έλαβε διεθνή διάσταση με την EE να αντιδρά αμέσως. Η ανάληψη ουσιαστικής δράσης από την ΕΕ ήταν αναπόφευκτη καθώς η διαφύλαξη θεμελιωδών δικαιωμάτων μέσω της παροχής βοήθειας αποτελούν βασικούς πυλώνες για την οικονομική ολοκλήρωση, την περιφερειακή ανάπτυξη και την προστασία του δημοκρατικού πολιτεύματος σε χώρες, όπως η Ουκρανία.

Η αντίδραση της ΕΕ

i. Τα περιοριστικά μέτρα κατά της Ρωσίας για την απόπειρα αποσταθεροποίησης στην Ουκρανία

Η ανάληψη δράσης από την ΕΕ και η εμπλοκή στο ζήτημα αυτό, ξεκίνησε με κυρώσεις -οι οποίες ανανεώνονται από το 2014- αλλά και συστάσεις έναντι της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Το βασικότερο όμως θέμα που ανέκυψε ήταν η επανεξέταση των  διμερών σχέσεων μεταξύ ΕΕ και Ρωσίας. Η ΕΕ αρχικώς επενέβη διπλωματικά ζητώντας από τη  Ρωσική Ομοσπονδία την άμεση απομάκρυνση των στρατιωτικών δυνάμεων υπό τον έλεγχό της ώστε η έκρυθμη κατάσταση στη συνοριακή περιοχή να περάσει σε φάση αποκλιμάκωσης (EU Sanctions Map, 2020). 

Συγκεκριμένα σε επίπεδο κυρώσεων, η ΕΕ έχει υιοθετήσει διάφορους τύπους περιοριστικών μέτρων, διπλωματικά, οικονομικά, αλλά και από το 2017 τις λεγόμενες “στοχευμένες κυρώσεις” κατά φυσικών και νομικών προσώπων (EU Sanctions Map, 2020). Στα διπλωματικά μέτρα περιλαμβάνονται η διακοπή των τακτικών συναντήσεων κορυφής μέσα από τη ματαίωση της συνόδου κορυφής ΕΕ-Ρωσίας (2014), η αναστολή του διαλόγου για ζητήματα θεωρήσεων και για μία νέα συμφωνία μεταξύ Ένωσης και Ρωσίας, η σύνοδος κορυφής που από G8 μετατράπηκε σε G7 και η επιθυμία των κρατών να επιμείνουν στην αναστολή της ένταξης της Ρωσίας στον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) και στο Διεθνή Οργανισμό Εργασίας (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 2020). Οι οικονομικές κυρώσεις και περιορισμοί στοχεύουν σε συγκεκριμένους τομείς  δραστηριοτήτων όπως ο αγροτικός τομέας, ενώ υφίστανται κι ειδικοί οικονομικοί περιορισμοί για  την Κριμαία και τη Σεβαστούπολη (λ.χ. απαγόρευση εισαγωγής αγαθών από την Κριμαία και τη Σεβαστούπολη) (EU Council Regulation, No 833, 2014).

Οι εν λόγω κυρώσεις συνιστούν μερικές από τις πολιτικές ή/και δράσεις που προωθεί η ΕΕ με σκοπό την αποκατάσταση της ειρήνης και την διαφύλαξη της εδαφικής ακεραιότητας ενός κράτους που βρίσκεται στο near abroad της ΕΕ, περιλαμβάνεται στα κράτη άμεσης γειτονίας με αυτήν (βλέπε ανωτέρω), και τυγχάνει να βάλλεται από άλλες γειτονικές του χώρες. Μέσω αυτών των περιοριστικών μέτρων η ΕΕ επιλέγει να προχωρήσει στο να επαναπροσδιορίσει τις σχέσεις της με την Ρωσία και αυτό διαφαίνεται από την Απόφαση που εξέδωσε το Συμβούλιο Εξωτερικών Υποθέσεων της ΕΕ, που στοχεύει στην ενίσχυση των σχέσεων με ανατολικούς εταίρους της ΕΕ, στην ενίσχυση της «ανθεκτικότητας» της ΕΕ και την επιλεκτική συνεργασία της ΕΕ με την Ρωσία. Ο υβριδικός χαρακτήρας που έλαβε ο πόλεμος στην Ουκρανία μέσω της ανάπτυξης συστημάτων συλλογής πληροφοριών από την Ρωσία και η απόπειρα της να επηρεάσει την κοινή γνώμη γειτονικών κρατών μέσω των ΜΜΕ αποτελούν ενέργειες που αναγκάζουν την ΕΕ να αντιδράσει (Κοππά, 2018).

ii) H στήριξη στην Ουκρανία

Η δράση της ΕΕ σε σχέση και με την ουκρανική κρίση δεν περιορίζεται μόνο  στην επιβολή κυρώσεων έναντι της Ρωσίας, αλλά και στην ταυτόχρονη έμπρακτη παροχή στήριξης προς στην Ουκρανία για την οικοδόμηση ενός κράτους δικαίου με απότοκο την ανάπτυξη βαθύτερων πολιτικών σχέσεων με τη χώρα αυτή. Οι ενέργειες επομένως της ΕΕ εδράζονται σε ένα πλαίσιο που ευνοεί «την εμβάθυνση των πολιτικών σχέσεων, την ενίσχυση των οικονομικών δεσμών, και τον σεβασμό των κοινών αξιών», πολίτικες που εγκρίνονται κατά τις Συνόδους κορυφής και αποτυπώνονται ήδη στη Συμφωνία Σύνδεσης που τέθηκε σε ισχύ το Σεπτέμβριο του 2017. Η συμφωνία αυτή στοχεύει στην οικονομικό και εμπορικό εκσυγχρονισμό των σχέσεων Ουκρανίας-ΕΕ. Το οικονομικό της μέρος βασίζεται “στη σφαιρική και σε βάθος ζώνη ελεύθερων συναλλαγών, ενώ μέσω αυτής προωθείται και κατοχυρώνεται ο σεβασμός των κοινών αξιών και των βαθύτερων πολιτικών σχέσεων”.

Επίσης, από το 2014 δημιουργήθηκε η Αποστολή EUAM Ukraine (the European Union Advisory Mission), με στόχο την παροχή στήριξης στις ουκρανικές αρχές στην ενίσχυση του τομέα της ευρύτερης εσωτερικής ασφάλειας. Συγκεκριμένα παρέχει συμβούλους σε ζητήματα όπως η ασφάλεια, η δικαιοσύνη, η αστυνόμευση, η καταπολέμηση της διαφθοράς και η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η Αποστολή αυτή, δεν είναι στρατιωτική αλλά αποτελείται από πολίτες (συνολικά 350 μέλη προσωπικού), ενώ η Εντολή της επιμηκύνθηκε χρονικά έως το Μάιο του 2021. Μάλιστα, η συνολική της χρηματοδότηση ανέρχεται στα 142 εκατομμύρια ευρώ (EEAS, 2020). 

Η ΕΕ μέσω της Αποστολής αυτής, αποβλέπει στην αποκατάσταση και μεταρρύθμιση των θεσμών της χώρας με βάση τα ευρωπαϊκά πρότυπα και αρχή της χρηστής διακυβέρνησης. Αντίστοιχες αποστολές αποτελούν σημαντικά σχέδια δράσης που χρηματοδοτούνται από τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Γειτονίας και συμφωνούνται μεταξύ της ΕΕ και κάθε εταιρικού κράτους. Αξιοσημείωτο αποτελεί το γεγονός ότι οι πολιτικές αυτές είναι ιδιαίτερα δαπανηρές και το χρηματοδοτικό κονδύλι το οποίο διαθέτει η Ένωση δεν είναι μικρό, αφού για την περίοδο 2014-2020 διέθεσε 15,4 δισ. ευρώ επιδιώκοντας συνεργασία, ειρήνη, κοινή δέσμευση στις αρχές της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου (Μούσσης, 2018). Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι η Ένωση μέσω των θεσμών της και των κρατών μελών θέλει να προωθήσει τις αρχές του κράτους δικαίου, της δημοκρατίας και των ανθρώπινων δικαιωμάτων και σε τρίτα κράτη, καθώς εκεί εδράζεται και όλη η συνεργασία τους. Ωστόσο, το επίπεδο της φιλοδοξίας από τις σχέσεις που οικοδομεί εκτός των συνόρων της, εξαρτάται άμεσα από τον βαθμό που κάθε γειτονική χώρα ενστερνίζεται τις αξίες αυτές. Αδιαμφισβήτητα όμως η ανάμειξη της ΕΕ σε κρίσεις που προσλαμβάνουν διεθνή χαρακτήρα αποτελούν μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία για την ανάδειξη της σε παγκόσμια και περιφερειακή δύναμη. Η ομαλοποίηση των πολιτικών κρίσεων μέσω σωμάτων επιτήρησης και ανάπτυξης εποπτικών αποστολών με σκοπό την εδραίωση του σεβασμού σε θεμελιώδεις αξίες δεν αποτελεί μόνο μία σημαντική αρωγή στη θεσμική και πολιτική εξέλιξη και εκσυγχρονισμό των γειτονικών κρατών, όπως αυτό της Ουκρανίας, αλλά ταυτόχρονα συμβάλλουν στην διάκριση της ΕΕ «ως παράδειγμα ολοκλήρωσης και φορέα ενός αλληλέγγυου και βιώσιμου αναπτυξιακού μοντέλου», ασκώντας μία εξωτερική πολιτική ανοιχτή στον διάλογο και την συνεργασία με γειτονικές χώρες (Μούσσης, 2018).

Βιβλιογραφία

(1) Νίκος Μούσσης (2018). Ευρωπαϊκή Ένωση: Δίκαιο, Οικονομία, Πολιτική. Αθήνα. Εκδόσεις Παπαζήση.

(2)  Μαριλένα Κοππά (2016), Η Κοινή Πολιτική Άμυνας και Ασφάλειας. Η ιστορία, οι θεσμοί, οι στρατηγικές. Αθήνα. Εκδόσεις Πατάκη.

(3) Αστέρης Δ. Πλιάκος (2018). Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης: Θεσμικό και Ουσιαστικό Δίκαιο.’ Αθήνα. Εκδόσεις: Νομική Βιβλιοθήκη.

Χρήσιμες Ιστοσελίδες

(4)   Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. ‘Ευρωπαϊκή Πολιτική Γειτονίας’. Θεματολογικά Δελτία για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Διαθέσιμο εδώ

(5)   Europe Direct (2019). ‘Ανατολική Εταιρική Σχέση’. Διαθέσιμο εδώ

(6)   European Commission (2020). ‘Eastern Partnership’. European Neighborhood Policy and Enlargement Negotiations. European Commission. Available here

(7)   European Union External Action, ‘EUAM Ukraine’. Available here

(8) Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (2019), ‘Ρωσία’, Θεματολογικά Δελτία για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Διαθέσιμο εδώ

(9)   Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (2019). ‘Τρεις χώρες της Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης: Ουκρανία, Μολδαβία και Λευκορωσία’. Θεματολογικά δελτία για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Διαθέσιμο εδώ

(10) Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2020). ‘Σχέσεις της ΕΕ με την Ουκρανία’. Διαθέσιμο εδώ

(11) Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. ‘Τομείς πολιτικής στις εξωτερικές σχέσεις’. Θεματολογικά Δελτία για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Διαθέσιμο εδώ