από τη Μυρτώ Παπαδοπούλου, μέλος της Ομάδας Συνεντεύξεων

Με αφορμή την Προεδρία της Ελλάδας στη Διεθνή Συμμαχία για τη Μνήμη του Ολοκαυτώματος, μίλησα με  τον άριστα καταρτισμένο για τα θέματα αυτά, τον κύριο Βεντούρα Ιωσήφ. 

Το Ολοκαύτωμα είναι μια μαύρη σελίδα στην παγκόσμια Ιστορία, το οποίο οφείλουμε ως κοινωνία να αναδείξουμε, ώστε να μην συμβεί ποτέ ξανά. Τα τελευταία χρόνια, παρατηρούμε την άνοδο ακροδεξιών πολιτικών ομάδων, απόψεων, αλλά και φιλοναζιστικών οργανώσεων και κινημάτων.  Η Ευρώπη έχει ως καθήκον της να επιτηρεί, να ελέγχει και να διαπαιδαγωγεί τους πολίτες της, ώστε η φράση ‘ΠΟΤΕ ΞΑΝΑ’ που χαρακτηρίζει το Ολοκαύτωμα να  μην είναι μια απλή φράση, αλλά να παράγει αποτέλεσμα. 

Ο κ. Βεντούρας είναι  ποιητής και συγγραφέας. Τα ποιήματά του έχουν μεταφραστεί σε πολλές ξένες γλώσσες, όπως τα αγγλικά, τα γαλλικά, τα ισπανικά, τα ιταλικά, τα εβραϊκά κ.ά.. Διευθύνει το ηλεκτρονικό περιοδικό Poeticanet και την ομώνυμη αγγλική ιστοσελίδα, ενώ διατηρεί και προσωπική ιστοσελίδα, την iventura.gr. Τέλος, είναι μέλος της εταιρείας Συγγραφέων.  

Αυτό το τόσο επίκαιρο και συνάμα ενδιαφέρον θέμα δε θα μπορούσα να μην το συζητήσω με τον  καθ’όλα αρμόδιο επί του θέματος, κ. Ιωσήφ Βεντούρα, μιας και του έχουν αποδώσει τον τίτλο του ‘τελευταίου Εβραίου της Κρήτης’.

Πώς από διπλωματούχος μηχανολόγος, ένα κατεξοχήν θετικό επάγγελμα ,ασχοληθήκατε με την ποίηση;

Κοιτάξτε, η ποίηση ήταν για εμένα πάντοτε αγαπημένη ενασχόληση. Από μικρό παιδί θυμάμαι τον εαυτό μου στο δημοτικό σχολείο να αποστηθίζει τα ποιήματα του δημοτικού σχολικού αναγνωστικού μου εκείνης της εποχής. Με ενδιέφερε, λοιπόν, πάρα πολύ. Μάλιστα, είχα ίσως στη νεανική μου ηλικία τη μοναδική τύχη, γιατί μετά δεν είχα πολλές τέτοιες δυνατότητες, να έχω δάσκαλο στην έκτη δημοτικού τον Χρήστο Κουλούρη […]. Έτσι, έδωσε στη μαμά μου ένα βιβλίο, το οποίο δεν ήτανε από αυτά τα βιβλία της ποίησης που διαβάζαμε τότε […]. Εμένα αυτό μου έκανε πάρα πολύ εντύπωση και το θυμάμαι. Ήτανε μια εμπειρία αυτό για μένα, το να διαβάσω αυτό το βιβλίο, το οποίο για κάποιον περίεργο λόγο μου άρεσε και δεν καταλάβαινα το γιατί. Θέλω να πω ότι από τότε είχα ενδιαφέρον για την ποίηση. Όμως, σαν καλό παιδί της μαμάς, έπρεπε να ακούσω τις οδηγίες της και οι οδηγίες εκείνης της εποχής, ήτανε πήγαινε παιδί μου στο Πολυτεχνείο  να γίνεις μηχανικός […]. Έτσι, βρέθηκα μηχανικός, αλλά ουδέποτε στην πραγματικότητα εξάσκησα το επάγγελμά μου, ασχολήθηκα με άλλα πράγματα.

Τι είναι για εσάς η ποίηση; Αν μπορούσατε να την περιγράψετε με τρεις λέξεις, ποιες θα ήταν και γιατί;

Στη δική μου άποψη, η ποίηση έχει τρία χαρακτηριστικά. Το ένα είναι ότι διαστέλλει τη γλώσσα. Δηλαδή η γλώσσα, τα όρια της γλώσσας, όπως είπε ο Βιτγκενστάιν, είναι τα όρια του κόσμου μας, δεν μπορούμε δηλαδή να πούμε τίποτε περισσότερο από αυτό που έχουμε ονοματίσει και βρίσκεται μέσα στη γλώσσα μας, στα όρια της γλώσσας μας. Άρα, πώς μπορούμε να πούμε για πράγματα, τα οποία δεν εκφράζονται με λόγια, θα τα πούμε, όπως το δάκρυ του ανθρώπου […]. Αυτή, λοιπόν, είναι η μια πλευρά της. Η άλλη πλευρά της είναι ότι ο ποιητής εξετάζει με μια πλάγια ματιά τα πράγματα. Τι θα πει πλάγια ματιά; Δε. τα προσπερνάει […]. Αυτή η λιτή ματιά των πραγμάτων είναι που κάνει την ποίηση να δείχνει τα πράγματα με έναν τρόπο που ο καθημερινός, ο συμβατικός λόγος, ο εργαλειακός λόγος δεν μπορεί να μιλήσει για αυτά. Υπάρχει και ένα τρίτο θα έλεγα, ότι η ποίηση μπορεί να δημιουργήσει μια ανάταση, δηλαδή μέσα από την αυτοσυγκέντρωσή μας να μπορέσουμε να υπερβούμε το συμβατό και να πάμε σε κάποιο υπερβατό. Αυτό, βέβαια, δε θέλω να το υποστηρίξω πολύ. Όμως, ήταν η συνήθης κατάσταση των σαμάνων και των προφητών […].

Πόσο δύσκολο είναι για ένα παιδί να βιώνει το διωγμό, την απόκρυψη της πραγματικής του ταυτότητας και τον αποχωρισμό;

Ακούστε, δε θα σας μιλήσω γενικά γι’ αυτό το θέμα, διότι εγώ δεν είμαι ψυχολόγος και ο κάθε άνθρωπος κατά την άποψή μου έχει τελείως διαφορετικές αντιδράσεις σε γεγονότα, τα οποία συμβαίνουν στη ζωή του. Εγώ τουλάχιστον θα σας πω τα εξής: 

Δε βίωσα τον τρόμο της ναζιστικής λαίλαπας σε μια απευθείας ‘συζήτηση’ μαζί του […]. Υπήρχε, όμως, μια κατάσταση τρόμου, η οποία περιέβαλε τη ζωή μου και η οποία φυσικά επέδρασε στο χαρακτήρα μου […]. Ήτανε η ατμόσφαιρα που δημιουργούσε η απειλή […]. Στην ψυχολογία μου επέδρασε, επίσης, η ψυχολογία των γονιών μου, δηλαδή η αγωνία των γονιών μου επιδρούσε πάνω μου δευτερογενώς […].

Το ποίημά σας «Τάναϊς» κρύβει από πίσω του μια ιστορία. Θα θέλατε να τη μοιραστείτε μαζί μας;

Εγώ ανήκα σε εκείνους τους ολίγους Κρητικούς Εβραίους, που διασώθηκαν από την καταστροφή της κοινότητας, διότι είχανε την τύχη να φύγουνε, πριν επέλθει αυτή η κατάσταση. Βεβαίως, τα βιώματα που σας ανέπτυξα προηγουμένως υπήρχανε μέσα στον ψυχισμό μου και, επίσης, πρέπει να σας πω [….] εκείνη την εποχή που δεν υπήρχαν τηλεόραση ούτε υπολογιστές, τα νέα εκτός από το ραδιόφωνο προβάλλονταν με εικόνα, πριν το έργο που ήταν να προβληθεί: τα λεγόμενα επίκαιρα, και εκεί προβάλλοντο ντοκιμαντέρ, τα οποία είχαν σχέση με την πρόσφατη ιστορία […]. Αυτό, εμένα με έκανε να κλαίω απαρηγόρητα. Δηλαδή με πλήγωνε πάρα πολύ και σιγά σιγά όρθωνα, επειδή είμαι ένας άνθρωπος που επιβίωσε, ανέπτυξα και ένα ένστικτο επιβίωσης πάρα πολύ ισχυρό […]. Επομένως, έκτιζα τείχη, τα οποία με παρότρυναν και με απέτρεπαν από πράγματα που με πλήγωναν. Έτσι, δε θα έγραφα αυτό το ποίημα. Αλλά τα έφερε η μοίρα έτσι να αρχίζω να εκδίδω ποίηση, διότι έγραφα μεν ποιήματα, αλλά δεν τα εξέδιδα […]. Δεν ήθελα να εκτεθώ, αλλά, τελικά, πείστηκα και τα δημοσίευσα […]. Το έκανα, όμως, γιατί ξαφνικά το θεώρησα ότι είχε δίκιο και ότι ήταν μια υποχρέωση πάνω  σε αυτό και το έκανα ως εξής:

Πήγα στα Χανιά, κάθισα δεκαπέντε μέρες γύρισα στις γειτονιές που γεννήθηκα […] και σιγά σιγά  έζησα ένα κλίμα, το οποίο είχα κλειδώσει σε ένα σεντούκι […]. Σιγά σιγά έγραφα τους στίχους αυτούς, προσπάθησα να τους ζωντανέψω με σκηνές, φανταστικές εικόνες της εποχής, της κοινότητας που ήταν ζωντανή και ενεργή […]. Όμως, το «Τάναϊς»  είχε μια φοβερή απήχηση, […] η κριτική άρχισε να ενδιαφέρεται για την ποίησή μου […].

Παρά τις δυσκολίες, υπήρξαν και επιζώντες. Έχετε μελετήσει, δει ή ακόμη έχετε έρθει σε επαφή με κάποιον;

Ναι, συμβαίνει να είχα μια γυναίκα στην οικογένεια, την πεθερά μου. Συγκεκριμένα η μητέρα της γυναίκας μου ήτανε έγκλειστη στο Άουσβιτς και έζησε όλα τα δεινά των στρατοπέδων. Έχουν καταγραφεί αυτά τα δεινά σε ένα βιβλίο που λέγεται ‘Κραυγή για το αύριο’ […]. Ωστόσο, πρέπει να σας πω ότι ακόμα κι αυτοί οι έγκλειστοι στο Άουσβιτς και η πεθερά μου η ίδια στο βιβλίο της δεν καταγράφει ό,τι ακριβώς της συνέβη, διότι είναι πάρα πολύ δύσκολο να καταγράψεις στιγμές τέτοιας οδύνης που δε θέλεις καν να τις κοινοποιήσεις σε τρίτους […]. Είναι βέβαιο ότι αυτά που γράφονται είναι τα γεγονότα που θα μπορούσαν να λεχθούν. Αυτά που δε λέγονται είμαι βέβαιος ότι δε τα είπε […]. Έχω μιλήσει με πολλούς, όχι μόνο με έγκλειστους στο Άουσβιτς. Αλλά έχω μιλήσει και με ανθρώπους, σαν κίνημα ήτανε μια δεύτερη γενιά […]. Υπάρχει ένας σύλλογος που λέγεται ‘Δεύτερη γενιά’. Είναι η δεύτερη γενιά ανθρώπων που ήταν έγκλειστοι στα στρατόπεδα. 

Πώς νιώθετε, όταν σας αποκαλούν ‘ο τελευταίος Εβραίος της Κρήτης’;

Είναι ένα ερώτημα δύσκολο για εμένα, διότι αυτό πώς θα μπορούσε να το αντιμετωπίσει κανείς; Είναι σαν να λέμε ο τελευταίος των Μοϊκανών […]. Αυτός, ο τελευταίος των Μοϊκανών, φέρνει ένα βάρος πάνω του, είναι ο άνθρωπος της φυλής, ο τελευταίος που απέμεινε και, συγχρόνως, φέρνει αυτό το βάρος, δηλαδή την ευθύνη ενός ανθρώπου που θα πρέπει να μιλήσει για μια πολιτισμική κληρονομία κυρίως μιας κοινότητας που ήταν πολύ μικρή, που, ωστόσο, είχε αναδείξει κυρίως κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα μεγάλες φυσιογνωμίες πολιτισμικές, φιλοσόφους, ποιητές. Έχω μιλήσει γι’ αυτούς στο βιβλίο μου ‘IBBUR: Οι Εβραίοι της Κρήτης’, όπου μιλώ για αυτή την περίοδο του Μεσαίωνα [….].

Μπορείτε να μας εξηγήσετε, τι ακριβώς εννοούμε, όταν αναφερόμαστε στο Εβραϊκό Ολοκαύτωμα και ποια/ποιες είναι η/οι διαφορά /ές από τη γενοκτονία;

Κοιτάχτε. Η μοναδικότητα του Ολοκαυτώματος των Εβραίων και όχι μόνο των Εβραίων, αλλά και των Ρομά και των ομοφυλόφιλων -γιατί και αυτοί ήτανε έγκλειστοι μέσα στα στρατόπεδα εξολόθρευσης και υπέστησαν την ίδια ακριβώς τύχη με τους Εβραίους- ήτανε οι εξής:

Ήτανε η πρώτη φορά στην ιστορία την ανθρώπινη, που μια γενοκτονία αποκτά την έννοια μιας βιομηχανίας για την ανθρώπινη καταστροφή. Απέκτησε βιομηχανική μορφή. Πρώτη, λοιπόν, διαφορά, είναι ότι η ζωή, η ανθρώπινη ζωή γίνεται πρώτη ύλη μιας βιομηχανίας και όλα τα υποπροϊόντα αυτής της βιομηχανίας πάνε για ορισμένους χρήσιμους σκοπούς του ανθρώπου που χειρίζεται τη βιομηχανία. Αυτό, λοιπόν, είναι η πρώτη διαφορά […]. Δεύτερον, η βιομηχανία αυτή στήθηκε χωρίς κανένα λόγο εδαφικό. Συνήθως οι ανθρώπινες καταστροφές γίνονται μέσα από πολέμους που έχουνε σχέση με τη διεκδίκηση γης, λαοί εποικίζουν, λαοί θέλουν να διευρύνουν τα σύνορά τους και έχουνε πάντοτε πίσω τους τη διεύρυνση της γης για οικονομικούς λόγους. Στην προκειμένη περίπτωση, δεν υπήρχε τέτοιος πόλεμος […]. Δεν ήτανε ένας πόλεμος εν θερμώ. Αντίθετα, γινότανε εν ψυχρώ, εν ονόματι μιας ιδεολογίας, ότι δηλαδή η μόνη φυλή που αξίζει  σε αυτό τον κόσμο είναι η «Αρία φυλή» και οι σημιτικές φυλές είναι απάνθρωποι. Οι Εβραίοι δεν είναι υπάνθρωποι των υπανθρώπων, διότι είναι σαν αρουραίοι σαν σκουλήκια τα οποία υπονομεύουνε την ευημερία των Αρίων. Γι’ αυτό και δεν καταστρεφότανε μόνο η ανθρώπινη ζωή, αλλά και ο πολιτισμός, τον οποίο είχε δημιουργήσει αυτή η ανθρώπινη φυλή […]. Ο μεγαλύτερος αντισημιτισμός στην Ευρώπη δεν ήτανε στη Γερμανία, ήτανε στη Γαλλία και στην Πολωνία. Οι Γερμανοί  ήτανε οι άνθρωποι οι οποίοι δίπλα στον αντισημιτισμό τους δημιούργησαν την ιδέα του μεγάλου κράτους, της μεγάλης γερμανικής αυτοκρατορίας, του τρίτου Ράιχ […].

Υπάρχει η άποψη ότι οι Εβραίοι, είτε εντός είτε εκτός της χώρας τους, χαρακτηρίζονται από έντονη συνοχή και πειθαρχία. Πώς εξηγείται αυτή η συσπείρωση;

Είναι ένα μύθευμα αυτό, πρέπει να σας πω. Οι Εβραίοι είναι ενωμένοι, μόνο όταν υπάρχει ένας κίνδυνος, όπως και ο κάθε λαός, όταν υπάρχει ένας εξωτερικός κίνδυνος. Σκεφτείτε εμάς, εδώ στην Ελλάδα. Είμαστε ο κάθε Έλληνας και μια διαφορετική πολιτική θεωρία και μισεί την πολιτική θεωρία του άλλου […]. Οι Εβραίοι του Ισραήλ είναι σαν την Ελλάδα, κάθε Ισραηλινός και μια πολιτική τάση […]. Επίσης, στους Εβραίους της διασποράς, αλλά και στο Ισραήλ μέσα, υπάρχουν διαφορετικές θρησκευτικές τάσεις. Δεν είναι τόσο εύκολο να απαριθμήσεις όλη την ποικιλία αυτών των τάσεων. Υπάρχουν δυο κεντρικές μερίδες οι ανατολικοί Εβραίοι, που λέγονται Ασκεναζίτες, και οι δυτικοί Εβραίοι, που λέγονται Σεφαραντίμ, επειδή προέρχονται από το Σεφαράντ, δηλαδή από την Ισπανία. Αλλά οι Εβραίοι της Ελλάδας πού ανήκουν; […].

Σε όσους, παραλληλίζουν τις ενέργειες του Ισραήλ, σε ό,τι αφορά τη Λωρίδα της Γάζας με αυτές των Ναζί, πώς το αξιολογείτε;

Καταρχήν, ήδη, από όσα σας έχω πει προηγουμένως θα πρέπει να καταλάβετε ότι δε μπορεί κανείς να τολμά να χρησιμοποιεί τη λέξη Ναζί. κάνοντας τέτοιες δηλώσεις, διότι σας εξήγησα τι γινόταν τότε, δεν υπήρχαν εδαφικά θέματα. Επομένως, δε θα πρέπει να χρησιμοποιούμε τέτοιες λέξεις ότι είναι ναζιστική συμπεριφορά, να πείτε ότι είναι μια εγκληματική στρατιωτική συμπεριφορά θα μπορούσαμε να το συζητήσουμε [….].  Μιλώντας για τη Λωρίδα της Γάζας, ο άνθρωπος που θέλει να κρίνει τα γεγονότα θα πρέπει πρώτα από όλα να ξέρει την ιστορία της περιοχής. Ειδάλλως, θα πέσει σε λάθη. Είναι σαν να λέμε ότι ξαφνικά στην Τουρκοκρατούμενη Κύπρο μπήκαν οι Έλληνες, κάνανε γιουρούσι μέσα στην Τουρκοκρατούμενη Κύπρο και μετά οι Τούρκοι τους κατηγόρησαν ότι σκοτώσανε παιδιά. Λοιπόν, δεν είναι το ίδιο, διότι οι Ελληνοκύπριοι προσπαθούν να εξασφαλίσουν μια ενότητα στην Κύπρο […], ενώ στη ναζιστική περίοδο δε σκοτωνόντουσαν έτσι οι άνθρωποι. Σκοτωνόντουσαν ηθελημένα και χωρίς τέτοιες εν θερμώ καταστάσεις. Η Λωρίδα της Γάζας, πρέπει να σας πω καταρχήν […] θα πρέπει να θυμηθούμε πώς προέκυψε το παλαιστινιακό ζήτημα […]. Πού συγκρίνεται, λοιπόν, η Γάζα με το Ολοκαύτωμα; Διότι οι διαφορές τους είναι πάρα πολλές. Σας ξεκινάω από τις βασικές: Πρώτον, είναι εμπόλεμη ζώνη, η οποία δεν έχει κάνει ποτέ ειρήνη ούτε καν σαν status quo. Δεύτερον, είναι μια περιοχή που κυριαρχείται από ισλαμιστές, οι οποίοι σαν μόνο σκοπό της ζωής τους έχουν να φάνε το Ισραήλ και να το καταστρέψουνε. Τρίτον, η περιοχή αυτή δεν είναι μόνο εγκλωβισμένοι από τους Ισραηλινούς. Είναι και από τους Αιγυπτίους, γιατί δεν κατηγορούν τους Αιγυπτίους που τους έχουνε αποκλεισμένους και αυτοί [….]. Επομένως, κανένας λαός -ούτε το θύμα ούτε ο θύτης- δεν είναι αγιασμένος. Όλοι, έχουν το καλό και το κακό μέσα τους και σκοπός μας είναι και της ποίησης ο σκοπός είναι αυτός -ένας από τους σκοπούς της- να αναδεικνύει το καλό και να καταδικάζει το κακό, διότι μόνο έτσι μπορούμε να ζήσουμε πιο ευτυχισμένοι. 

Η σύγχρονη γερμανική κοινωνία προσπαθεί να αποτινάξει τις συνέπειες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και του Ολοκαυτώματος. Γιατί συμβαίνει αυτό και ποια είναι η γνώμη σας;

Στη Γερμανία υπάρχουνε δυο καταστάσεις. Η μια κατάσταση είναι η επίσημη κυβερνητική πλευρά, η οποία παραδέχεται τα εγκλήματα τα οποία έγιναν κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τα καταδικάζει και προσπαθεί να αποζημιώσει τα θύματα αυτής της καταστροφής […] και, επίσης, να διαπαιδαγωγήσει τις γερμανικές γενιές επάνω σε αυτά τα ζητήματα. Όμως, το πράγμα δεν είναι τόσο απλό, διότι […] ο γερμανικός λαός έχει γαλουχήσει μια μεταπολεμική γενιά […], η οποία γαλουχήθηκε με τα συνθήματα του Χίτλερ και στη Γερμανία σήμερα υπάρχουνε και ναζιστικές οργανώσεις και υπάρχουνε και διαφορετικές πολιτικές απόψεις. Και το χειρότερο από όλα είναι ότι όχι μόνο στη Γερμανία, αλλά σε ολόκληρη την Ευρώπη, αναδεικνύεται πάλι ένα τέτοιο φιλοναζιστικό κίνημα […]. Οι γερμανικές κυβερνήσεις προσπαθούν δεν μπορούν πάντοτε.

Τη δεκαετία του ’60 δικάστηκε ο Άντολφ Άιχμαν, ο εμπνευστής της τελικής λύσης. Τι σήμαινε αυτό για τους Εβραίους;

Σήμαινε δικαίωση. Είναι πολύ κακό να αφαιρείς τη ζωή ενός ανθρώπου. Το λέει, άλλωστε, και η Βίβλος […], η Παλαιά Διαθήκη, ότι, όταν αφαιρείς τη ζωή ενός ανθρώπου, είναι σαν να αφαιρείς τη ζωή όλου του κόσμου. Αλλά, ωστόσο, ο Άιχμαν ήτανε ένας κύριος συντελεστής μιας γενοκτονίας και δεν ήτανε καθόλου αυτό που είπε η Χάνα Άρεντ ότι ήτανε απλός ένας μοχλός που έδρασε με εντολές.

Η Ελλάδα, ανέλαβε από την 1η Απριλίου και για ένα έτος την Προεδρία της Διεθνούς Συμμαχίας για τη Μνήμη του Ολοκαυτώματος. Τι προσδοκίες έχετε από αυτή την ανακοίνωση;

Έχω αρκετές προσδοκίες, μέσα στα πλαίσια των ελληνικών δυνατοτήτων πάντοτε. Η Ελλάδα έχει κάνει σημαντικά βήματα πάνω σε αυτό το θέμα και δεν είναι μια πρόσφατη κατάκτηση. Είναι -νομίζω- σκέψεις της πλειοψηφίας της Βουλής, όχι όλης. Η πλειοψηφία της Βουλής είναι μια αντιπροσωπευτική ομάδα -υποτίθεται- των Ελλήνων και είναι αντιπροσωπευτική […], εκτός από ορισμένες εξαιρέσεις […]. 

Το Ολοκαύτωμα, είναι ένα κεφάλαιο της σύγχρονης παγκόσμιας ιστορίας, το οποίο δε διδάσκεται επαρκώς. Αν θέλουμε ως κοινωνία να μην γίνουμε μάρτυρες ενός ανάλογου εγκλήματος, τι πιστεύετε πρέπει να αλλάξει; 

Δυστυχώς, ο κόσμος μας είναι ο κόσμος του θεάματος, είναι ο κόσμος δηλαδή της εικόνας και έτσι οι νέες γενιές δε διαβάζουνε. Οι νέες γενιές, λοιπόν, δεν έχουνε την ευκαιρία να μορφώνονται. Προσέξτε, όχι να εξειδικεύονται. Μπορείς να γίνεις ο τέλειος ιατρός ή ο τέλειος μηχανικός και να είσαι αμόρφωτος υπό την εξής έννοια: Μόρφωση, δε σημαίνει ότι είμαι εξειδικευμένος σε έναν τομέα,. Μόρφωση σημαίνει να έχω μια ευρεία αντίληψη του κόσμου γύρω μου να ξέρω λίγο από μουσική, από λογοτεχνία, από ζωγραφική, να μπορώ να παρακολουθώ όλες τις εξελίξεις και τις εκδηλώσεις του ανθρώπου, μόνο έτσι μπορώ να είμαι ολοκληρωμένος άνθρωπος. Ενώ είμαι ένας εξειδικευμένος μηχανικός θα είμαι ευτυχής σε όλη τη διάρκειας της καριέρας μου και δυστυχής στα γερατειά μου, γιατί δε θα έχω τη δουλεία που έκανα και δε θα ξέρω τι να κάνω. Το θέμα, λοιπόν, είναι ότι οι άνθρωποι ούτε διαβάζουνε και ούτε επιλέγουνε το δύσκολο θέαμα […]. Κατά συνέπεια, αυτά είναι όλα θέματα παιδείας. Η παιδεία δεν είναι επαρκής σήμερα -όχι μόνο στην Ελλάδα- πουθενά […]. Τίποτα δε γίνεται χωρίς κόπο και χωρίς μάθηση. Το κίνημα, που γίνεται για την εδραίωση και τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος στα σχολεία, είναι πάρα πολύ καλό,. Πηγαίνει καλά έχω συμμετάσχει σε τέτοιες συζητήσεις […]. Άρα, διδάσκεται. Όμως, όσο και διδασκαλία να κάνεις πάντοτε την προσφέρεις, αυτή τη διδασκαλία, σε μια μειονότητα. Η πλειοψηφία των παιδιών δεν την έχει αυτή τη διδασκαλία. Μακάρι να πολλαπλασιαστεί όχι μόνο για τα εβραϊκά πράγματα, αλλά και γενικότερα για τα εθνικά μας. Αυτό δεν είναι πρόβλημα των εκπαιδευτικών. Είναι πρόβλημα γενικότερα της νοοτροπίας μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι. 

Τι μήνυμα θα θέλατε να στείλετε στη νέα γενιά, ώστε το ποτέ ξανά να μην είναι μια απλή δήλωση;

Να μαθαίνουν, να διαβάζουν και να καταλαβαίνουνε ότι οι άνθρωποι είναι όλοι ακριβώς ίδιοι, εκείνο που διαφέρει ανάμεσά τους είναι η παιδεία τους.