της Μαρίας Τριανταφυλλοπούλου, Ερευνήτριας της Ομάδας Διεθνούς Δικαίου

Εισαγωγικές Παρατηρήσεις

Η έννοια του κράτους δικαίου στην Ευρωπαϊκή Ένωση «δεν είναι απλά ένα πολιτικό σλόγκαν για την ρητορεία της» (Χρυσομάλλης Μ., 2018,  σ. 33). Συνιστά θεμελιώδη αξία που επηρεάζει άμεσα την ζωή του κάθε πολίτη και στα 27 κράτη μέλη. Για την προώθηση και στήριξη του κράτους δικαίου, τις τελευταίες δεκαετίες στην ΕΕ έχει αναπτυχθεί μια σειρά από εργαλεία, τα οποία έχουν αποδειχθεί αρκετά αποδοτικά. Στο πλαίσιο δε της προσπάθειας διεύρυνσης των εργαλείων αυτών, συντάχθηκε για πρώτη φορά πέρυσι η «Έκθεση του 2020 για το κράτος δικαίου», η οποία ανέδειξε επ’ ευκαιρία τα νομικά και θεσμικά ζητήματα που επέφερε η – πρωτίστως- υγειονομική, αλλά και οικονομική κρίση του COVID-19 δοκιμάζοντας την ανθεκτικότητα του κράτους δικαίου. Η Έκθεση συντάχθηκε με πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και περιλαμβάνει κεφάλαια με την αξιολόγηση της κατάστασης του κράτους δικαίου στα 27 κράτη μέλη της Ένωσης.

Στην ανάλυση που θα ακολουθήσει θα προσδιοριστεί η έννοια του κράτους δικαίου από την οπτική της Ευρωπαϊκής νομικής τάξης και θα παρουσιαστούν τόσο ο ευρωπαϊκός μηχανισμός για το κράτος δικαίου, κεντρικό σημείο του οποίου είναι η Έκθεση, όσο και οι τέσσερις κεντρικοί πυλώνες της τελευταίας. Συγκεκριμένα οι πυλώνες αυτοί είναι: (α) Το Σύστημα απονομής της δικαιοσύνης, (β) Το πλαίσιο καταπολέμησης της διαφθοράς, (γ) Η πολυφωνία και ελευθερία των ΜΜΕ, (δ) Άλλα θεσμικά θέματα σχετικά με το σύστημα ελέγχων και ισορροπιών.

H έννοια του κράτους δικαίου:

Το κράτος δικαίου προβλέπεται στο άρθρο 2 της Συνθηκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ), στο οποίο θεμελιώνονται οι αξίες που διαπνέουν το ευρωπαϊκό εγχείρημα και κατέχουν θέση «συνταγματικών αρχών» προς την διαμόρφωση ενός συλλογικού και αυτόνομου συστήματος που διατρέχει όλες τις εθνικές έννομες τάξεις των κρατών μελών. Παρόλο που στη ΣΕΕ δεν δίνεται σαφής ορισμός του κράτους δικαίου, μπορούμε να προσεγγίσουμε την έννοια σε συνδυασμό με άλλες θεμελιώδεις αρχές της Ευρωπαϊκής νομικής τάξης, όπως η αρχή της νομιμότητας, η αρχή της διαφανούς και δημοκρατικής διαδικασίας θέσπισης κανόνων δικαίου, η αρχή της σταθερότητας και ασφάλειας του δικαίου, η αρχή της αμεροληψίας και η αρχή της ισότητας (Βλ. “2020 Rule of law report Q&A” και “UN – “What is the Rule of Law”). Ειδικότερα το κράτος δικαίου συνιστά καθολική και οριζόντια αρχή. Αφενός, γιατί  επιτάσσει ότι όλα τα πρόσωπα (φυσικά και νομικά) και ιδιαίτερα η κρατική εξουσία και τα όργανα της ΕΕ πρέπει να ενεργούν  αυστηρά μέσα στο πλαίσιο που ορίζουν οι νόμοι. Αφετέρου, ο οριζόντιος χαρακτήρας της συνίσταται στο ότι ενσωματώνεται στους εξωτερικούς σκοπούς της ΕΕ αποτελώντας «εξαγώγιμη αξία». Σύμφωνα με την νομολογία του ΔΕΕ (και κατ’ επέκταση και του ΕΔΔΑ), η αρχή του κράτους δικαίου προσεγγίζεται βάσει των τυπικών της στοιχείων (αρχή νομιμότητας και αποτελεσματικού δικαστικού ελέγχου) και έτσι, ερμηνευτικά, φαίνεται να βρίσκεται πιο κοντά στην συναφή γερμανική νομική έννοια “Rechtsstaat” (κράτος δικαίου) (Βλ. Χρυσομάλλης Μ., 2018,  σ. 26 και 34). Από την φύση της, λοιπόν, αποτελεί μια «αρχή ομπρέλα» (Bλ. Marshall G., 1993, σ. 43), η οποία είναι απαραίτητη για την διασφάλιση της ειρήνης, της ασφάλειας και την ενίσχυση της εμπιστοσύνης των πολιτών απέναντι στο κράτος και την Ένωση. 

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και ο ευρωπαϊκός μηχανισμός για το κράτος δικαίου

Για την εξασφάλιση του σεβασμού των κρατών μελών προς την ως άνω θεμελιώδη αρχή, αρμόδια είναι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η οποία, σε συνεργασία με τα άλλα όργανα της ΕΕ, κινεί προληπτικούς και κατασταλτικούς μηχανισμούς.

Στα εργαλεία για την προώθηση και προστασία του κράτους δικαίου σε ενωσιακό επίπεδο, αλλά και για την αποτροπή των προκλήσεων εναντίον του, εντάσσονται τα ακόλουθα:  ο πίνακας αποτελεσμάτων της ΕΕ στον τομέα της δικαιοσύνης (Justice Scoreboard), το ευρωπαϊκό εξάμηνο (European Semester), ο μηχανισμός συνεργασίας και ελέγχου, η στήριξη της κοινωνίας των πολιτών, δικτύων και έργων και οι διάφορες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις (Βλ.“The EU’s rule of law toolbox – factsheet”). Βέβαια το σημαντικότερο μέτρο προστασίας και προώθησης της αρχής του κράτους δικαίου -στο οποίο θα επικεντρωθεί και η παρούσα ανάλυση- είναι ο Ευρωπαϊκός μηχανισμός για το κράτος δικαίου, που συνιστά μια ετήσια διαδικασία με επίκεντρο την Έκθεση για το κράτος δικαίου. 

Συγκεκριμένα, για την Έκθεση οι διαδικασίες ξεκίνησαν στις αρχές του έτους, όταν και δημιουργήθηκε ένα δίκτυο, με απώτερο σκοπό την ενίσχυση της επικοινωνίας και συνεργασίας μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ αναφορικά με ζητήματα που άπτονται της αρχή του κράτους δικαίου. Το δίκτυο αυτό συνεδρίασε για πρώτη φορά τον  Φεβρουάριο του 2020. Μετά από συνεχείς διαβουλεύσεις των κρατών μελών σχετικά με την μεθοδολογία που έπρεπε να ακολουθηθεί για την σύνταξη της Έκθεσης και το ερωτηματολόγιο βάσει του οποίου θα έπρεπε να υποβληθούν οι γραπτές παρατηρήσεις των κρατών,  πραγματοποιήθηκε η δεύτερη συνεδρίαση του δικτύου. Μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2020, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συγκέντρωσε όλα τα πορίσματα και συνέταξε 27 κεφάλαια, καθένα από τα οποία αποτυπώνει την κατάσταση του κράτους δικαίου σε ένα από τα  κράτη μέλη της ένωσης. Τα κάθε κράτος έλαβε γνώση του ξεχωριστού κεφαλαίου που το αφορά, προκειμένου να παράσχει επικαιροποιήσεις αναφορικά με τα στοιχεία που περιέχει.

Στις 30 Σεπτεμβρίου του 2020 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε την τελική Έκθεση προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή Περιφερειών. Κατά τη διάρκεια του Φθινοπώρου του 2020, η Έκθεση συζητήθηκε τόσο από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο, όσο και από τα Κοινοβούλια των 27 κρατών μελών (Βλ. «Rule of law mechanism factsheet» ).

Πυλώνες της έκθεσης για το κράτος δικαίου

Ι. Σύστημα απονομής της δικαιοσύνης 

Κάθε κράτος – μέλος της ΕΕ, όπως και η ίδια η ΕΕ ως διεθνής οργανισμός, διαθέτουν το δικό τους σύστημα απονομής της δικαιοσύνης (ή δικαστικό σύστημα ή δικαστική εξουσία), δηλαδή ένα σύνολο δικαστηρίων και δικαστικών αρχών με αρμοδιότητα την επίλυση νομικών διαφορών και την εξασφάλιση της  ομοιόμορφης τήρησης και σεβασμού των κανόνων δικαίου (Βλ. « Judicial systems»).

Τόσο στην Έκθεση του 2020 για το κράτος δικαίου όσο και στον πίνακα αποτελεσμάτων της ΕΕ στον τομέα της δικαιοσύνης, αντικατοπτρίζονται οι προσπάθειες των κρατών-μελών για τον επαναπροσδιορισμό του συστήματος απονομής της δικαιοσύνης, μέσω συνταγματικών αλλαγών και συγκεκριμένων επιχειρησιακών μέσων.

Η αναθεώρηση συνταγματικών διατάξεων με στόχο την βελτιστοποίηση του συστήματος απονομής της δικαιοσύνης στοχεύει κυρίως στην διασφάλιση της ανεξαρτησίας της, συμβάλλοντας έτσι στην ορθή απονομή της και στην ενίσχυση της εμπιστοσύνης των πολιτών προς αυτή. Στην Έκθεση (σ. 9) επισημαίνεται ότι σε ορισμένα κράτη έχουν γίνει προσπάθειες για σύσταση ή ενίσχυση ενός ανεξάρτητου συμβουλίου για το δικαστικό σώμα. Ένα τέτοιο Δικαστικό Συμβούλιο για την διασφάλιση της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης συστάθηκε στο τέλος του 2019 στην Ιρλανδία, σύμφωνα με το οικείο κεφάλαιο της έκθεσης που αφορά σε αυτή (σ. 2-8). Ακόμη, γίνονται προσπάθειες ανεύρεσης αμερόληπτων μεθόδων επιλογής δικαστικών λειτουργών, πραγματοποίησης δικαστικών και πειθαρχικών  ελέγχων  από το ίδιο το δικαστικό σώμα και προσπάθειες ανεξαρτητοποίησης  της εισαγγελικής αρχής σε σχέση με την εκτελεστική εξουσία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Μάλτα (σ.2-3) στην οποία βρίσκονται υπό συζήτηση  τέτοιες διαδικασίες (Βλ.  Έκθεση σ.10 ).

Τα επιχειρησιακά μέτρα που λαμβάνουν τα κράτη μέλη με στόχο την αναβάθμιση του δικαστικού συστήματος προσανατολίζονται κυρίως προς την ψηφιοποίηση του συστήματος απονομής της δικαιοσύνης (π.χ. με ψηφιοποίηση των διαδικασιών διαχείρισης υποθέσεων (βλ. Council Conclusions (2020/C 342 I/01). Σε αυτό τον τομέα έχουν ήδη δραστηριοποιηθεί η Γερμανία, η Γαλλία και η Πορτογαλία, σύμφωνα πάντα με τα αντίστοιχα κεφάλαια της Έκθεσης (σ. 4, σ. 3 , σ. 4). Για την ψηφιοποίηση δε αυτή, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει αναδείξει ως σημαντικά εργαλεία την χρηματοδοτική στήριξη από την πλευρά της ΕΕ, την αναπροσαρμογή των εθνικών νομοθεσιών, την ανάπτυξη εργαλείων Τεχνολογίας Πληροφοριών (ΤΠ) και την προαγωγή των εθνικών μέσων συντονισμού και παρακολούθησης (βλ. “Digitalisation of justice in the EU” σ. 6-10).

Βέβαια παρά τις παραπάνω μεταρρυθμιστικές προσπάθειες ορισμένων κρατών, πρέπει να επισημανθεί ότι σε πολλά κράτη εκκρεμούν ακόμα διαδικασίες για την βελτίωση του συστήματος απονομής της δικαιοσύνης. Η διαπίστωση αυτή μάλιστα οδήγησε στην ενεργοποίηση κατασταλτικών μηχανισμών, ήτοι του μηχανισμού επί παραβάσει (μέτρα που ενεργοποιούνται από την Επιτροπή σε περίπτωση παραβίασης των ευρωπαϊκών κανόνων δικαίου από κράτος-μέλος), καθώς και της διαδικασίας του άρθρου 7 παρ. 1 της ΣΕΕ. Σημειωτέον οτι, στους κατασταλτικούς μηχανισμούς ανήκουν περαιτέρω το πλαίσιο για το κράτος δικαίου και το προτεινόμενο καθεστώς αιρεσιμότητας για την προστασία του προϋπολογισμού της ΕΕ ).

ΙΙ. Καταπολέμηση της διαφθοράς

Δεύτερος βασικός πυλώνας της Έκθεσης είναι η καταπολέμηση της διαφθοράς,  μια ιδιαίτερα σύνθετη -από νομικής σκοπιάς-  έννοια, η οποία απασχολεί κυρίως το ποινικό δίκαιο. Η πιο διαδεδομένη μορφή διαφθοράς είναι “η δωροδοκία” (“bribery”), η οποία στο διεθνές δίκαιο τείνει πλέον να αντικατασταθεί πλήρως από τον όρο “διαφθορά” (“corruption”) (Βλ. Ίδρυμα Μαραγκοπούλου, 2013, σ. 1-9). Ο λόγος που η διαφθορά αποτελεί βασικό προβληματισμό των πολιτών και συνακόλουθα κύριο πυλώνα της Έκθεσης (Βλ. σ. 15 -21) είναι διότι συνιστά ένα νοσηρό φαινόμενο τόσο σε εθνικό και σε ενωσιακό, όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο, που εκτός των άλλων επιπτώσεων θίγει ουσιαστικά το θεσμό και τις λειτουργίες του κράτους δικαίου, δημιουργώντας μεταξύ άλλων επιχειρηματική αβεβαιότητα, οδηγώντας σε αύξηση του οργανωμένου εγκλήματος και μειώνοντας την εμπιστοσύνη των πολιτών προς τους κυβερνώντες και τους κρατικούς θεσμούς, εν γένει (Βλ. «Απάτη και διαφθορά»). Ειδικότερα, σύμφωνα με το Ευρωβαρόμετρο, οι πολίτες των κρατών μελών της ΕΕ, σε όποια κατηγορία από τις ανωτέρω και αν ανήκουν, δηλώνουν ότι η διαφθορά διαταράσσει το αίσθημα ασφάλειας και ηρεμίας τους, εντείνοντας παράλληλα τον φόβο και την ανησυχία τους για το μέλλον. Άλλωστε, βάσει του άρθρου 325 της ΣΕΕ, η ΕΕ πρέπει να  “καταπολεμά την απάτη ή οποιοδήποτε άλλη παράνομη δραστηριότητα κατά των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης λαμβάνοντας μέτρα, τα οποία θα έχουν αποτρεπτικό χαρακτήρα και θα προσφέρουν αποτελεσματική προστασία στα κράτη-μέλη καθώς και στα θεσμικά και λοιπά όργανα και τους οργανισμούς της Ένωσης”. 

Εξετάζοντας τα επίπεδα διαφθοράς στην Ευρώπη, σύμφωνα με στοιχεία του Δείκτη Αντίληψης Διαφθοράς, παρατηρείται ότι κυμαίνονται σε λογικά πλαίσια με αξιοσημείωτο το γεγονός ότι δέκα κράτη-μέλη της ΕΕ συγκαταλέγονται στα 20 κράτη παγκοσμίως με τα χαμηλότερα ποσοστά διαφθοράς (Βλ. Έκθεση σ. 17). Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Γαλλία, η οποία ψήφισε πρόσφατα ένα διετές σχέδιο για την καταπολέμηση της διαφθοράς (2020-2022) σύμφωνα με τα όσα αναφέρονται στο αντίστοιχο κεφάλαιο (σ. 5). Βέβαια, υπάρχουν και κράτη, όπως η Ιρλανδία (σ. 8-11) και η Πορτογαλία (σ. 6-9) που βρίσκονται ακόμα σε πρώιμο στάδιο εκπόνησης δράσεων για την καταπολέμηση της διαφθοράς, ή στα οποία η καταπολέμηση της διαφθοράς καθίσταται ιδιαίτερα δυσχερής, όπως στη Βουλγαρία (σ. 10-14). 

Για την καταπολέμησή της διαφθοράς, όμως, δεν αρκούν «ευχολόγια» και θεωρητικές λύσεις. Απαιτείται συνδυασμός προληπτικών και κατασταλτικών μέτρων. Στην Έκθεση προτείνονται μερικά μέτρα τα οποία και είναι αναγκαίο να αναφερθούν, καθώς συνιστούν λύσεις συγκριτικές, οι οποίες προκύπτουν μέσα από την συνεργασία και τον γόνιμο διάλογο των κρατών-μελών. Ειδικότερα προτείνεται: η ανάγκη ευαισθητοποίησης της κοινωνίας των πολιτών, η θέσπιση κανόνων δεοντολογίας, η δημιουργία ενός πιο στέρεου νομικού πλαισίου για την δήλωση των περιουσιακών στοιχείων, η τήρηση της αρχής της διαφάνειας, της αρχής πρόσβασης στις πληροφορίες και της αρχής της αμεροληψίας. Ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δοθεί σε ένα επιμέρους πεδίο διαφθοράς, που φαίνεται να έχει αναπτυχθεί τις τελευταίες δεκαετίες, την νομιμοποίηση εσόδων από παράνομες δραστηριότητες (Βλ. Έκθεση σ. 12-16) 

Παρά τις διόλου ευκαταφρόνητες διαφοροποιήσεις μεταξύ των εθνικών νομοθεσιών των κρατών αναφορικά με τον ορισμό των αδικημάτων, τη διαθεσιμότητα και τη μεθοδολογία καταγραφής των δεδομένων, η συνεργασία για την ανάληψη αποτελεσματικών μέτρων και η συνεχής  εποπτεία των επιπέδων διαφθοράς σε όλα τα κράτη-μέλη, αναμένεται ότι θα συμβάλλουν στην μείωσή της με αποτέλεσμα την ενδυνάμωση του αισθήματος ευθύνης και σεβασμού προς το κράτος δικαίου και τα δικαιώματα του ανθρώπου (Βλ. Rotberg R.I., 2017, σ. 43).

ΙΙΙ. Πολυφωνία και ελευθερία των μέσων ενημέρωσης

Η “πολυφωνία και η ελευθερία των ΜΜΕ” αναγνωρίζεται παγκοσμίως ως ένα εκ των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η προστασία του συνάδει με τον χαρακτήρα του “θεματοφύλακα αξιών και αρχών” που έχει προσλάβει η ΕΕ μετά την υιοθέτηση της Συνθήκης της Λισαβόνας. Πιο συγκεκριμένα, το δικαίωμα στην ελεύθερη και πλουραλιστική ενημέρωση κατοχυρώνεται στην Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και τόσο το νόημα όσο και το περιεχόμενό του έχουν προσδιοριστεί από την πλούσια νομολογία του ΕΔΔΑ, αλλά και μέσα από το έργο άλλων Διεθνών Οργανισμών. Ρητή αναφορά στην προστασία του δικαιώματος πληροφόρησης από τα ΜΜΕ γίνεται και στο άρθρο 11 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σε αυτό το σημείο κρίνεται σημαντικό να τονιστεί ότι η πολυφωνία και ελευθερία των ΜΜΕ συνδέεται άμεσα με το δικαίωμα στην πληροφόρηση, καθώς το ένα αποτελεί προϋπόθεση και συνέπεια του άλλου. 

Σημαντική βέβαια είναι και η κοινωνική λειτουργία του ως άνω δικαιώματος. Τα ΜΜΕ είναι τα κατεξοχήν υπεύθυνα για τον έλεγχο κάθε μορφής εξουσίας, συμβάλλουν στην πληροφόρηση των πολιτών και ενθαρρύνουν την ενεργό συμμετοχή τους στον δημοκρατικό βίο διεξάγοντας συνεχή αγώνα για την αποτροπή παραβίασης των δικαιωμάτων τους (βλ. Report on media pluralism & media freedom in the EU). 

Ως κατοχυρωμένο, λοιπόν, δικαίωμα με μεγάλη κοινωνική αξία, η ελευθερία και η πολυφωνία των ΜΜΕ, δεν θα μπορούσε να λείπει από την Έκθεση (σ. 21 – 26), η οποία προσφέρει μια πανοραμική εικόνα για την κατάσταση των ΜΜΕ στην Ευρώπη, με βασική πηγή το Παρατηρητήριο για την Πολυφωνία και τα ΜΜΕ του 2020. Η εξέταση της κατάστασης των ΜΜΕ σε ένα κράτος ξεκινά από τη διαπίστωση ή μη, της ανεξαρτησίας των αρχών που είναι αρμόδιες για τον έλεγχο τους, για την οποία απαιτείται ταυτόχρονη διερεύνηση της σχέσης των ΜΜΕ με τους οικονομικούς και πολιτικούς παράγοντες του κράτους. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, σύμφωνα με τα πορίσματα της Έκθεσης, ιδιαίτερη επιφυλακτικότητα ως προς τον βαθμό ανεξαρτησίας των ΜΜΕ έχει εκδηλωθεί στην Ουγγαρία (σ.12-16), την Πολωνία (σ.13-15), την Μάλτα (σ.10-13), ενώ στην Ελλάδα (σ.8-10) και τη Βουλγαρία (σ.15-18)τελεί υπό αμφισβήτηση η αποτελεσματική ή όχι λειτουργία τους. 

Επίσης, στην Έκθεση τονίζεται ότι θέμα υπό διερεύνηση θα πρέπει να αποτελέσει και το ιδιοκτησιακό καθεστώς των ΜΜΕ, καθώς επηρεάζει άμεσα την νομιμότητα των διοικητικών διαδικασιών και συνακόλουθα την αμεροληψία τους και την εμπιστοσύνη των πολιτών απέναντί τους. Στην ΕΕ σε μεγάλο ποσοστό τα επίπεδα διαφάνειας και δημοσιότητας αναφορικά με την ιδιοκτησία των ΜΜΕ βρίσκονται σε ικανοποιητικά επίπεδα (βλ.  Έκθεση σ. 17-18). Στην ίδια προβληματική εντάσσεται και το γεγονός ότι οι δημοσιογράφοι σε αρκετά κράτη της ΕΕ υφίσταται ψυχολογική -ακόμα και σωματική- βία και δουλεύουν κάτω από αποθαρρυντικές, για την προαγωγή του δημοσίου διαλόγου και της ενημέρωσης συνθήκες. Το 2020 δολοφονήθηκαν 21 δημοσιογράφοι παγκοσμίως (!), αριθμός πολύ μεγαλύτερος από εκείνον του 2019. Στις 9 Απριλίου του 2021, η Ελλάδα έγινε ο τόπος της ειδεχθούς δολοφονίας του Γ. Καραϊβάζ, ενός έλληνα δημοσιογράφου που με τα δημοσιεύματά του , αλλά και την παρουσία του στην ελληνική τηλεόραση, προσπαθούσε να «φωτίσει» τα υψηλά συμφέροντα που κρύβονταν πίσω από εγκληματικές ενέργειες (βλ. “Giorgos Karaivaz: Veteran crime journalist shot dead in Greece”).

Ενθαρρυντικό βέβαια, όχι όμως και καθησυχαστικό, είναι το γεγονός ότι κράτη όπως το Βέλγιο (σ. 9-11) και η Ιταλία (σ. 12-15), έχουν αρχίσει να λαμβάνουν μέτρα για την προστασία των δημοσιογράφων, με την αντίληψη ότι οι τελευταίοι είναι φορείς πληροφόρησης και δίαυλοι επικοινωνίας των πολιτών με τα ΜΜΕ. Πέραν των «δεικτών ανεξαρτησίας» των ΜΜΕ, στην συνολική αναβάθμισή τους μπορεί να συντελέσει η κρατική διαφήμιση, ιδιαίτερα στα μη κερδοσκοπικά ΜΜΕ ή στα κοινωφελή, η οποία ορίζεται από το παρατηρητήριο για την πολυφωνία στα μέσα μαζικής επικοινωνίας ως «οιαδήποτε διαφήμιση σε μέσα μαζικής επικοινωνίας που χρηματοδοτείται από κυβερνήσεις (εθνικές, περιφερειακές, τοπικές) και κρατικά ιδρύματα και επιχειρήσεις» (Βλ. Έκθεση  σ. 24). Γι’αυτό, είναι επιτακτική η ανάληψη πρωτοβουλιών από τις εσωτερικές/εθνικές έννομες τάξεις των κ-μ της ΕΕ για τον καθορισμό ενός εθνικού κατά βάση ρυθμιστικού πεδίου που θα διέπει την κρατική διαφήμιση.  

ΙV. Το σύστημα των θεσμικών ελέγχων και των ισορροπιών

Επιπλέον, «το σύστημα (θεσμικών) ελέγχων και ισορροπιών βασίζεται σε μια διαφανή, υπεύθυνη, δημοκρατική και πλουραλιστική διαδικασία για τη θέσπιση νόμων, τον διαχωρισμό των εξουσιών, τον έλεγχο της συνταγματικότητας και τον δικαστικό έλεγχο των νόμων, μια διαφανή και υψηλής ποιότητας δημόσια διοίκηση, καθώς και σε αποτελεσματικές ανεξάρτητες αρχές(…)» (Έκθεση, σ. 26). Θα έλεγε κανείς ότι συνιστά ένα εκ των δυναμικών πεδίων, καθώς σχετίζεται με την διαδικασία θέσπισης των νόμων, τους συνταγματικούς θεσμούς και τις μεταρρυθμίσεις που απαιτούνται σε αυτούς και γενικότερα εκφράζει τον βαθμό δημοκρατικής λειτουργίας των κρατών. Ιδιαίτερο προβληματισμό για την λειτουργία του εν λόγω συστήματος – και ειδικότερο θέμα στα 27 κεφάλαια των κρατών – αποτελούν τα τα έκτακτα μέτρα που ελήφθησαν την εποχή του COVID-19, αφού σε μεγάλο βαθμό δοκίμασαν την ανθεκτικότητα του κράτους δικαίου (Βλ. Έκθεση, σ. 7) . Έτσι, μέσα από τις προβληματικές και τις αρχές του συστήματος, συμπληρώνονται οι τρεις προηγούμενοι πυλώνες και συγκροτούνται οι παράγοντες που επηρεάζουν, ανάλογα με την ποιότητα της δραστηριότητας τους (λειτουργικό στοιχείο) και των φορέων άσκησής της δραστηριότητας αυτής (οργανικό στοιχείο), το κράτος δικαίου.

Συμπεράσματα

Η «Έκθεση του 2020 για το κράτος δικαίου» είναι το αποτέλεσμα διαλόγου και στενής συνεργασίας μεταξύ των κρατών μελών, των οργάνων της ΕΕ, αλλά και μεταξύ κρατών και οργάνων της ΕΕ. Συμπλήρωσε την εργαλειοθήκη για το κράτος δικαίου και ανέδειξε την συνέπεια της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στο όραμά της για ενίσχυση του κράτους δικαίου. Μάλιστα, εντοπίστηκαν οι χώρες, στις οποίες διαδραματίζονται προβληματικά, για τη λειτουργία του κράτους δικαίου, φαινόμενα, αναδείχθηκε η ομάδα κρατών με υψηλή ποιότητα λειτουργίας του κράτους δικαίου, αλλά και καθορίστηκαν οι βασικοί παράγοντες-πυλώνες που επηρεάζουν το κράτος δικαίου στα κράτη μέλη και συνακόλουθα στην ΕΕ εν συνόλω. Το πιο σημαντικό πάντως είναι ότι η Έκθεση υπενθύμισε  την αναγκαιότητα προστασίας του κράτους δικαίου και ενίσχυσε την εμπιστοσύνη των περισσότερων ευρωπαίων πολιτών απέναντι στους ευρωπαϊκούς θεσμούς και ιδιαίτερα στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η οποία προσπαθεί διαρκώς να εμπλουτίζει τα εργαλεία και τα μέσα άσκησης πίεσης για την ενδυνάμωση των αξιών της ΕΕ. 

Ωστόσο, η Έκθεση δεν παύει να είναι ένα θεωρητικό εργαλείο, το οποίο δεν έχει άμεσες πρακτικές συνέπειες και λειτουργεί επικουρικά προς τα υπόλοιπα εργαλεία της ΕΕ. Για κράτη, όπως η Ουγγαρία και η Πολωνία, με συνεχείς ελλείψεις και παραβιάσεις του κράτους δικαίου, η Έκθεση φαίνεται να μην έχει κάποια άμεση χρησιμότητα. Αντιθέτως, επαφίεται αποκλειστικά στα κράτη να αξιοποιήσουν τα πορίσματα της Έκθεσης, αφού πρώτα διεξάγουν γόνιμο διάλογο σε εσωτερικό επίπεδο, μεταξύ τους αλλά και με τα όργανα της ΕΕ. Ιδιαίτερα τα κράτη τα οποία βρίσκονται σε ένα καλό επίπεδο αναφορικά με την ποιότητα του κράτους δικαίου, δεν πρέπει να επαναπαυτούν στις «δάφνες» αυτής τους της επιτυχίας, αλλά πρέπει να συμβάλουν στην διαρκή βελτίωση της λειτουργίας των τεσσάρων πυλώνων που επηρεάζουν το κράτος δικαίου και να συμβάλουν στην προσπάθεια των κρατών που αντιμετωπίζουν προβλήματα στο να τα διορθώσουν, έχοντας επίγνωση ότι η εύρυθμη λειτουργία της ΕΕ εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την εσωτερική λειτουργία και των 27 κρατών μελών. Στο εξής, θα υπάρχουν ετήσιες εκθέσεις για το κράτος δικαίου. Αναμένεται να δούμε το πως θα αξιοποιηθούν τα ευρήματά τους στην πράξη. 

Βιβλιογραφία/Αρθρογραφία

Ελληνόγλωσση

  1. Αναστασοπούλου Ε. (επιμέλεια), Γιαταγάνας Ξ., Γκόρτσος Χ., Γρηγορίου Π., Καραγιάννης Β., Καραμπαρμπούνης Χ., Λαγαρία Αικ., Ντάλης Σ., Παπαγιάννης Δ., Παπακωνσταντής Μ., Πασσάς Α., Μάρτιν Ν. (2021):«Διεθνής Διαφάνεια: Η Ελλάδα βελτίωσε τη θέση της», άρθρο στην ιστοσελίδα DW διαθέσιμο εδώ
  2. Ίδρυμα Μαραγκοπούλου για τα δικαιώματα του ανθρώπου (2013): « Η Διαφθορά & η καταπολέμησή της», Νομική Βιβλιοθήκη
  3. Κοντιάδης Ξ. (2020): «Πανδημία, Βιοπολιτική και Δικαιώματα – Ο κόσμος μετά τον COVID-19», Εκδόσεις Καστανιώτη
  4. Μπουκάλας Π.(2021): «Η δολοφονία του Γιώργου Καραϊβάζ, ενός δημοσιογράφου», εφημερίδα «Καθημερινή», διαθέσιμο εδώ
  5. Πλατιάς Χ, Στεφάνου Κ., Τσαρδανίδης Χ., Χατζόπουλος Β., Χρυσοχόου Δ. (2020): «Το Σύστημα Διακυβέρνησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης», Νομική Βιβλιοθήκη 
  6. Παντελής Α. Μ. (2020): «Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου», 5η έκδοση, Λιβάνη Ι.Κ.Ε  
  7. Ρούκουνας Ε. (2019) : «Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο», 3η  έκδοση, Νομική Βιβλιοθήκη 
  8. Σπυρόπουλος Φ. Κ. «Συνταγματικό Δίκαιο» (2020), Β ’Έκδοση, εκδόσεις Σάκκουλα
  9. Χρυσομάλλης Μ. (επιμέλεια) | Αργαλιάς Π., Βουγιούκας Δ., Κυριτσάκη Ι., Περάκης Μ., Σιδηροπούλου Ελ., Τζώρτζη Β., Χρυσομάλλης Μ. (2018) : «Η αρχή του Κράτους Δικαίου στην έννομη τάξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης», εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη 

Ξενόγλωσση

  1. Hoxhaj A. (2020), “The EU Anti-Corruption Report-A Reflexive Governance Approach”, Routledge 
  2. Marshall G., “The Rule of Law. Its Meaning, Scope and Problems, Cahiers de Philosophie Politique et Juridique 1993”
  3. Pech L. (2020), “Doing more harm than good? A critical assessment of the European Commission’s first Rule of Law Report”, άρθρο στην ιστοσελίδα RECONNECT – Horizon 2020 Project, διαθέσιμο εδώ
  4. Rotberg R.I. (2017), “The Corruption Cure-How Citizens and Leaders Can Combat Graft”, Princeton University Press/Princeton and Oxford
  5. Wahl T. (2020), “Commission’s First Rule of Law Report”, άρθρο στην ιστοσελίδα eucrim διαθέσιμο εδώ
  6. “Giorgos Karaivaz: Veteran crime journalist shot dead in Greece”,  διαθέσιμο εδώ

Πηγές

Ευρωπαϊκά κείμενα

  1. “2020 Rule of Law Report – The rule of law situation in the European Union”, διαθέσιμο εδώ
  2. “2020 Rule of law report- Communication and country chapters”, διαθέσιμο εδώ
  3. Council Conclusions (2020/C 342 I/01), διαθέσιμο εδώ
  4. “Digitalisation of justice in the European Union A toolbox of opportunities”, διαθέσιμο εδώ
  5. “European Rule of Law mechanism: Methodology for the preparation of the Annual Rule of Law Report”¨, διαθέσιμο εδώ  
  6. “The 2020 EU Justice Scoreboard”, διαθέσιμο εδώ
  7. “Treaty on the European Union”, διαθέσιμη εδώ

Ιστοσελίδες

  1. «Απάτη και διαφθορά», διαθέσιμο εδώ
  2. “2020 Rule of law report questions and answers”,διαθέσιμο εδώ
  3. “Corruption Perceptions Index” (2020), Διεθνής Διαφάνεια, διαθέσιμο εδώ
  4. “General regime of conditionality for the protection of the Union’s budget” ,διαθέσιμο εδώ
  5. “Infringement procedure”,διαθέσιμο εδώ 
  6. » Judicial systems», διαθέσιμο εδώ
  7. “Public Opinion”, διαθέσιμο εδώ
  8. “Report on media pluralism and media freedom in the European Union”, διαθέσιμο εδώ
  9. “Rule of law framework”, διαθέσιμο εδώ 
  10. «Rule of law mechanism factsheet», διαθέσιμο εδώ
  11. “UN – “What is the Rule of Law”, διαθέσιμο εδώ
  12. “Report on media pluralism and media freedom in the European Union”, διαθέσιμο εδώ
  13. “Rule of law framework”, διαθέσιμο εδώ 
  14. «Rule of law mechanism factsheet», διαθέσιμο εδώ
  15. “The European Semester”, διαθέσιμο εδώ
  16. “The EU’s rule of law toolbox – factsheet”, διαθέσιμο εδώ