από την Τζένη Οσμενάι, Ερευνήτρια της Ομάδας Οικονομικών Θεμάτων

Το κέρδος διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στην κίνηση της παγκόσμιας οικονομίας και στον βωμό του κέρδους πολλοί είναι αυτοί που έχουν υιοθετήσει παράνομες οδούς για να το πετύχουν. Μία τέτοια «παράνομη» πρακτική είναι και τα «κόλπα της πυραμίδας». Πολύ συχνά οι όροι «Σχήμα» ή «κόλπο πυραμίδας» (pyramid scheme) και «Ponzi» κόλπο χρησιμοποιούνται αλληλένδετα. Τι είναι όμως το κόλπο πυραμίδας και η απάτη Πόνζι; Πώς συνδέονται μεταξύ τους; Πώς καταφέρνουν να επηρεάσουν σε τόσο μεγάλο βαθμό κρατικές οικονομίες και γιατί υπάρχουν άνθρωποι που αποφασίζουν να γίνουν μέλη; Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που θα αναλυθούν στο παρακάτω κείμενο. 

Το κόλπο της πυραμίδας είναι ένα επιχειρηματικό μοντέλο δημιουργίας χρημάτων με βάση τη στρατολόγηση ενός ολοένα και αυξανόμενου αριθμού επενδυτών. Οι πρώτοι επενδυτές προσλαμβάνουν επιπλέον επενδυτές και η διαδικασία επαναλαμβάνεται συνεχώς. Ονομάζεται σχήμα πυραμίδας, γιατί σε κάθε επίπεδο ο αριθμός των «επενδυτών» αυξάνεται. (Letitia, NY Attorney General) 

Οι πρώτοι «επενδυτές»/μέλη είναι αυτοί που κερδίζουν τα μεγαλύτερα ποσά, ενώ κάθε επόμενος επενδυτής κερδίζει ολοένα και λιγότερα χρήματα, έως ότου η απάτη να καταρρεύσει, όταν δεν μπορούν να προστεθούν καινούργια μέλη (Koker, 2012). Κύριο κίνητρο της συμμετοχής είναι η αισιοδοξία που αισθάνονται τα μέλη πως θα λάβουν οφέλη, γεγονός που πυροδοτείται από το break even effect, τη μεροληψία αυτοελέγχου και τη συμπεριφορά της αγέλης (Hidajat et al, 2020). Έχει, ακόμη, παρατηρηθεί ότι πολλά από τα σχήματα πυραμίδας και Πόνζι περιλαμβάνουν έναν σύνδεσμο συγγένειας μεταξύ των μελών, ο οποίος βασίζεται είτε στο φύλο είτε στη θρησκεία ή στην εθνικότητα και πως οι «καπετάνιοι» συνήθως στοχεύουν σε άτομα που είναι πιο πιθανό να εμπιστευτούν εγγενώς τους άλλους, παραδείγματος χάριν οι ηλικιωμένοι. Σημαντική είναι και η παρατήρηση ότι τα περισσότερα σχήματα εμφανίζονται σε μέρη όπου λείπουν συμβατικές τοπικές επενδυτικές ευκαιρίες, όπως τα ομόλογα ή οι μετοχές και ο θεσμός του Τύπου είναι αδύναμος (Deason et al, 2015). Αναλυτικότερα, το pyramid scheme χωρίζεται σε τέσσερις υποκατηγορίες. 

Η πρώτη ονομάζεται μοντέλο «Eightball» ή «airplane game», στην οποία τα μέλη ελπίζουν σε κέρδη οκτώ φορές πολλαπλάσια του ποσού που πλήρωσαν για την εγγραφή/επένδυσή τους, εάν κάθε μέλος καταφέρει να προσλάβει αλλά δύο μέλη. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του σχήματος είναι η αποπληρωμή του ποσού από το τρίτο επίπεδο της πυραμίδας κάτω από την αρχική επένδυση του κάθε μέλους. Όταν η πυραμίδα καταρρέει χάνουν τα λεφτά τους παραπάνω από τα ⅞ των μελών, καθώς λιγότερο από το ⅛ στην πραγματικότητα έχει συλλέξει τα χρήματα του (Corden, 2019). Σε αυτήν την μορφή απάτης συμμετέχουν συνολικά 15 μέλη, όταν το αρχικό μέλος, «ο καπετάνιος», λάβει τα χρήματά του συνολικά και αποχωρεί. Οι δυο «συν-πιλότοι» γίνονται «καπετάνιοι» σε δυο νέες απάτες και εάν ο πρώην «καπετάνιος» θέλει να ξαναμπεί στο «παιχνίδι», τότε μπαίνει σαν «επιβάτης» (Kipilimba, 2017).

Ένα παράδειγμα του «Eightball» είναι και το «Women Empowering Women», πολύ δημοφιλές στο Ηνωμένο Βασίλειο στις αρχές του 2001, ενώ υπολογίζεται ότι προσέλκυσε περίπου εκατό πενήντα χιλιάδες μέλη (BBC News, 2001). 

Η δεύτερη υποκατηγορία είναι οι απάτες που χρησιμοποιούν το μοντέλο «μάρκετινγκ δικτύου». Υπάρχει δυνατότητα συμμετοχής στο παρόν μοντέλο εάν γίνεται πώληση ενός προϊόντος ή υπηρεσίας χωρίς δικό τους κόστος. Η τιμή του ίδιου του προϊόντος είναι η τιμή εισόδου/εγγραφής, ενώ η απολαβή των χρημάτων γίνεται μέσω της πρόσληψης καινούργιων μελών διανομέων (Kipilimba, 2017). Είναι πολύ εύκολη η σύγχυση μεταξύ του κόλπου της πυραμίδας και του μάρκετινγκ πολλαπλών επιπέδων. Η κύρια διαφορά είναι ότι στο MLM πρωταρχικός στόχος είναι η πώληση του προϊόντος/υπηρεσίας ενώ στο κόλπο πυραμίδας είναι η πρόσληψη νέων «επενδυτών» και η συλλογή των χρημάτων τους (Letitia, NY Attorney General).

Η Ομοσπονδιακή Επιτροπή Εμπορίου των Ηνωμένων Πολιτειών (FTC) τονίζει πως οι πολίτες δεν πρέπει να εμπλέκονται, όταν τα χρήματα που κερδίζουν βασίζονται στον αριθμό των διανομέων που προσλαμβάνουν και τις πωλήσεις τους σε αυτούς, αντί στις πωλήσεις σε άτομα εκτός του σχεδίου που σκοπεύουν να χρησιμοποιήσουν αυτά τα προϊόντα (Kipilimba, 2017). Η διαφορά είναι πολύ λεπτή και υπάρχουν αρκετές γκρίζες ζώνες, παραδείγματος χάριν η Herbalife πληροί τα κριτήρια και ενώ πολλοί τη θεωρούν ως κόλπο πυραμίδας, παρόλα αυτά συνεχίζει να λειτουργεί (F. Partnou, 2014, The Week, 2016, Federal Trade Commission, 2016), ενώ ένα παράδειγμα MLM σχεδίου είναι η QNET (Dalal & Sapkale, 2012, Msuya 2020, Newsmeter Network, 2021).

Η τρίτη υποκατηγορία είναι το μοντέλο «Matrix», στο οποίο οι συμμετέχοντες πληρώνουν για να συμμετέχουν σε μια λίστα αναμονής για ένα προϊόν, το οποίο όμως μόνο ένα μικρό κλάσμα των συμμετεχόντων στην πραγματικότητα κερδίζει (Kipilimba, 2017). Το άτομο που βρίσκεται στην κορυφή, όχι απαραίτητα ο διοργανωτής της απάτης, λαμβάνει το προϊόν, όταν ο αριθμός των συμμετεχόντων αυξηθεί αισθητά. Οι διοργανωτές ενδέχεται να έχουν μεγαλύτερα κέρδη, εάν γεμίσουν τη λίστα αναμονής με ψεύτικα ονόματα, μέχρι να έρθουν πραγματικοί συμμετέχοντες. Η απόκτηση της πληρωμής στα σχήματα μάτριξ είναι πιο δύσκολη, καθώς το κάθε καινούργιο μέλος δημιουργεί ένα επόμενο επίπεδο αναμονής στη λίστα, αυξάνοντας έτσι την πυραμίδα μόνο σε κατακόρυφη κατεύθυνση. Ακόμη, η πρόσληψη νέων ατόμων από κάποιο μέλος, σε αντίθεση με τις προηγούμενες μορφές, δεν προσφέρει άμεσα κέρδη, αλλά τα κέρδη εξαρτώνται από τη θέση του κάθε ατόμου στη λίστα αναμονής (Central Bank of Armenia, 2017). 

Τέταρτη υποκατηγορία είναι το σχήμα «Ponzi», το οποίο πήρε το όνομά του από τον Charles Ponzi. Ο Ponzi, ένας Ιταλός μετανάστης στις Ηνωμένες Πολιτείες, ξεκίνησε το 1919 μια απάτη, στην οποία έταζε τεράστια κέρδη στους επενδυτές που θα αγόραζαν γραμματόσημα/διεθνή κουπόνια απάντησης (international reply coupons) και θα τα εξαργύρωναν στις ΗΠΑ σε χαμηλότερη τιμή. Η απάτη δεν ήταν μακροχρόνια βιώσιμη, αλλά κατάφερε να εξαπατήσει τους επενδυτές, αποπληρώνοντας τους πρώτους συμμετέχοντες με τα χρήματα που συγκεντρώθηκαν από τους επόμενους. (Schiffauer, 2019). Πιο συγκεκριμένα, υποσχόταν στους επενδυτές του ότι θα λάμβαναν 50% κέρδη μέσα σε 45 ημέρες και 100% σε 90 ημέρες. Το σχέδιό του τελικά κατέρρευσε το 1921 και ο Ponzi φυλακίστηκε (Cunha et al, 2013). Τα σχήματα Πονζι διαφέρουν από το κλασικό σχήμα πυραμίδας εξαιτίας τριών χαρακτηριστικών τους. Αρχικά, ο διοργανωτής αυτής της απάτης είναι αυτός που καταβάλλει προσπάθειες για την πρόσληψη των νέων μελών. Δεύτερον, τα μέλη μεταβιβάζουν τα χρήματά τους στον διοργανωτή χωρίς μεσάζοντες και χωρίς κάποια ιεράρχηση. Τέλος, η πλειοψηφία των μελών δεν γνωρίζει ότι αυτό είναι ένα κόλπο πυραμίδας. Ανεξαρτήτως όλων αυτών των διαφοροποιήσεων, τα σχήματα Πόνζι θεωρούνται υποκατηγορία του κόλπου πυραμίδας, γιατί η βιωσιμότητα της απάτης εξαρτάται από τη συνεχόμενη εισροή χρηματοοικονομικών πόρων από νέους επενδυτές, οι οποίοι αποτελούν μέσο πληρωμής των προηγουμένων επενδυτών. Ενώ μερικές φορές αυτά τα χρηματοοικονομικά κεφάλαια μπορούν να επενδυθούν σε πραγματικά επενδυτικά σχέδια, τα κέρδη που υπόσχονται τα σχήματα πυραμίδας είναι πολύ υψηλότερα ενός επενδυτικού σχεδίου(Central Bank of Armenia, 2017). Η μεγαλυτερη και μακροβιότερη απάτη μέχρι τώρα είναι αυτή του Bernard Madoff, η οποία κατέρρευσε μετά από περίπου 20 χρόνια, τον Δεκέμβριο του 2008 (Cunha et al , 2013). 

Μετά την πτώση του κομμουνισμού εμφανίστηκαν αρκετές τέτοιου είδους πυραμίδες σε πρώην κομμουνιστικές χώρες. Ενδεικτικά, θα αναλυθούν οι περιπτώσεις των Πονζι σχεδίων σε Ρωσία και Αλβανία στα τέλη της δεκαετίας ’90 και οι συνέπειες στην κοινωνία και την οικονομία, όταν αυτές οι απάτες κατέρρευσαν. 

Ρωσία

Η οικονομία της Ρωσίας για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα χαρακτηριζόταν από τη «σταθερότητα της στασιμότητας», μόνιμες ελλείψεις, κρυμμένος πληθωρισμός και το χρήμα να έχει έναν παθητικό ρόλο. Στις αρχές του 1992, εννιά από τις δώδεκα οικογένειες είχαν ένα μέλος που ξόδευε τουλάχιστον μια ώρα την ημέρα στην ουρά για αγαθά. Παράλληλα, η βιομηχανική παραγωγή της Ρωσίας μειώθηκε κατά το ήμισυ το χρονικό διάστημα 1989-1994 (πιο έντονη πτώση από αυτήν των ΗΠΑ στη Μεγάλη Ύφεση). Έτσι, το δεύτερο εξάμηνο του 1991, η ΕΣΣΔ αντιμετώπιζε πλήρη οικονομική καταστροφή (Tolstikova, 1999). 

Δεδομένης της αφέλειας των πολιτών, οι χρηματοοικονομικές απάτες αποτελούσαν καινοτομία στη Ρωσία εκείνη την εποχή που σε συνδυασμό με την οικονομική κατάρρευση οδήγησε στην επιτυχία του ΜΜΜ σχεδίου (France 24, 2018 ). Ο Sergei Mavrodi ήταν ο ιδρυτής της ΜΜΜ Cooperative που είχε ως βάση τη Μόσχα και ξεκίνησε τη λειτουργία της το 1989. Στην αρχή πουλούσε εξοπλισμό βίντεο στο μουσείο Γ’ Λένιν, μια δραστηριότητα που το κόμμα και η κυβέρνηση ενθάρρυναν (Tolstikova, 1999). Μέχρι το 1991, η εταιρεία είχε καταφέρει να γίνει ηγέτιδα δύναμη στη Ρωσία και δημιούργησε την δική της εμπορική τράπεζα. Τον Φεβρουάριο του ’92, άρχισε να δέχεται επιταγές ιδιωτικοποίησης, κουπόνια που υπόσχονταν κέρδη έως και 1000% κέρδη ετησίως, γεγονός που αποτέλεσε την αρχή της λειτουργίας της ως κόλπο πυραμίδας. Όταν και οι 991 χιλιάδες μετοχές της εταιρείας πωλήθηκαν λίγα χρόνια αργότερα και το Υπουργείο Οικονομικών δεν επέτρεψε την έκδοση παραπάνω μετοχών, η εταιρεία έθεσε σε κυκλοφορία τα εισιτήρια ΜΜΜ που είχαν στην πραγματικότητα μονάχα το ένα εκατοστό της αξίας των μετοχών (Zlenko, 2020). Αν και το κόλπο λειτουργούσε για λίγα μόνο χρόνια, κατάφερε να στρατολογήσει 15 εκατομμύρια επενδυτές σε όλη τη χώρα (Sinelshchikova, 2020). Όταν η τιμή της μετοχής το 1994 μειώθηκε κατά 127 φορές (Zlenko, 2020), η κυβέρνηση σε μια προσπάθεια να σώσει τα χρήματα των πολιτών φυλάκισε τον Σεργκέι για φοροδιαφυγή. 

Οι εταιρίες ανακοίνωσαν πως πτώχευσαν, περισσότεροι από 50 άνθρωποι πέθαναν, όταν συνειδητοποίησαν ότι δεν θα πάρουν τα χρήματα τους πίσω (Sinelshchikova, 2020) και υπολογίζεται ότι οι επενδυτές έχασαν περίπου 100 εκατομμύρια δολάρια (Withnall, 2016). 

Το ΑΕΠ της Ρωσίας από το 1990 μέχρι και το 1994, παρατηρούμε την πρώτη πτώση το 1991 και ύστερα το 1992. 

Αλβανία

Κάποια χιλιόμετρα μακριά από τη Ρωσία και λίγα χρόνια αργότερα, η Αλβανία αντιμετώπισε και αυτή μια τεραστίων διαστάσεων καταστροφή εξαιτίας ενός κόλπου πυραμίδας.

Η Αλβανία από το 1945 έως το 1985 είχε σταλινικό δικτατορικό πολίτευμα, υπό τον Ενβέρ Χότζα και ήταν αποκλεισμένη από την υπόλοιπη Ευρώπη. Ο θάνατος του Χότζα το ’89 σηματοδότησε και ένα καινούργιο ξεκίνημα για τη χώρα, με διαδηλωτές στα Τίρανα να ζητάνε την λήξη της δικτατορίας. Για μια γενιά, η χώρα ήταν αποκλεισμένη από εξωτερικές επιρροές, ο πληθυσμός ήταν φτωχός, και για μια μεγάλη χρονική περίοδο, η έννοια του ιδιωτικού πλούτου ήταν άγνωστη. Επιπλέον, οι κάτοικοι ήθελαν να αξιοποιήσουν τις επενδυτικές ευκαιρίες που η ελεύθερη αγορά τους προσέφερε χωρίς να γνωρίζουν τους μηχανισμούς αυτής της αγοράς (Bryant, 2020). Το ’92 με την υποστήριξη των ΗΠΑ εκλέχθηκε το δημοκρατικό κόμμα της Αλβανίας με πρόεδρο τον Σαλί Μπερίσα, ο οποίος ήταν και ο πρώτος εκλεγμένος μη κομμουνιστής πρόεδρος της Αλβανίας (Reuters, 2011). Αυτές ήταν οι οικονομικές και πολιτικές συνθήκες που συνέβαλαν στην εμφάνιση μιας σειράς από Πονζι κόλπα. Στην αρχή, αυτές οι επιχειρήσεις προσέφεραν μηνιαία επιτόκια ύψους 4% (Bryant , 2020), όμως μέχρι το δεύτερο μισό του ’96 έφτασαν έως και το 44% (Jarvis, 2000). Το ’96, το δημοκρατικό κόμμα κέρδισε ξανά τις εκλογές και οι χρηματοοικονομικές ροές αυτών των πυραμίδων ήταν ίσες με το 50% του ΑΕΠ της χώρας (Bezemer, 2001). Σχεδόν κάθε αλβανική οικογένεια είχε επενδύσει στις πυραμίδες και όταν αυτές κατέρρευσαν ο αλβανικός λαός έχασε περίπου 1,2 δισεκατομμύρια δολάρια (Jusufi, 2017, Bryant, 2020). Τον Φεβρουάριο του 1997, ξεκίνησε η αρχική κατάρρευση, ενώ μόλις χρειάστηκαν τέσσερις μήνες για να καταρρεύσουν ακόμη και οι τελευταίες πλάνες, ρίχνοντας μαζί τους την κυβέρνηση, αν και η τελευταία προσπάθησε να ελέγξει την κατάσταση με την επιβολή βίας. Αρνούμενη να πληρωθούν αποζημιώσεις στους πληγέντες, ξεσήκωσε τους πολίτες να ζητήσουν πρόωρες εκλογές (Jarvis, 2000). Οι διαδηλώσεις και η ειρηνική αναζήτηση για δικαιοσύνη εξαιτίας της κρατικής βίας, μεταμορφώθηκαν σε έναν αναρχικό πόλεμο και τον Μάρτιο του 1997, η κυβέρνηση παραιτήθηκε (Jarvis, 2000). Από τον Φεβρουάριο που κατέρρευσαν τα πρώτα σχέδια μέχρι και τον Μάιο, που ο ΟΗΕ εισήχθη στην εξίσωση, οι ταραχές συνεχίζονταν, με την αστυνομία και τον στρατό να τίθενται στο πλευρό του λαού (Bryant, 2020) και η χώρα κατρακυλούσε στην αναρχία. Παράλληλα, δημιουργήθηκε η «Ένοπλη Σωτηρία» από διάφορες ένοπλες ομάδες, η οποία αποτελούσε de facto κυβέρνηση της Αλβανίας έως τον Μάιο και την παρέμβαση του ΟΗΕ, ορμώμενη από τον φόβο ότι η χώρα βρισκόταν στο χείλος εμφυλίου πολέμου. (Darrow, 1997, Culture Trip, 2017). Συνολικά, πέθαναν 2000 άνθρωποι μέχρι να αποκατασταθεί η ειρήνη (Bryant, 2020).

Το ΑΕΠ της Αλβανίας από το 1991 μέχρι το 1997 , παρατηρούμε την αύξηση του από τις αρχές του 1992 και την πτώση του το 1996.

Οι συνολικές απώλειες των κατοίκων στα δύο αυτά κράτη είναι 1,2 δισεκατομμύρια για την Αλβανία (Jusufi, 2017, Bryant, 2020) και από 110 εκατομμύρια έως και αρκετά δισεκατομμύρια για τη Ρωσία (Moneyweek, 2012).

Επίλογος

Όπως έχει ήδη διαπιστωθεί, οι καταστροφικές συνέπειες των Ponzi απατών και των σχημάτων πυραμίδας είναι τεράστιες. Πρόσφατα δημοσιεύτηκε μια έρευνα που έλαβε χώρα μεταξύ 2008-2018 στις ΗΠΑ και αποκάλυπτε πως εκείνο το χρονικό διάστημα υπήρχαν πάνω από 800 Πόνζι απάτες που συλλογικά προκάλεσαν οικονομικές καταστροφές αξίας 60 εκατομμυρίων δολαρίων (Pugsley, 2019). Παράλληλα, τα σχέδια Πόνζι στις ΗΠΑ έφτασαν το ζενίθ τους, το 2019 όπου οι αρχές ανακάλυψαν 60 τέτοιες απάτες με συνολικά επενδυτικά κεφάλαια αξίας 3,25 δισεκατομμυρίων δολαρίων, το υψηλότερο ποσό από την εποχή της Μεγάλης Ύφεσης (Iacurci, 2020) και 200 οργανισμούς με σχήματα πυραμίδας στην Ρωσία (Zlenko, 2020). Τα παραδείγματα κόλπων πυραμίδας δεν στερεύουν και η επιρροή του Covid-19 έχει οξύνει το φαινόμενο με εμφάνιση σχεδίων από την Καραϊβική μέχρι και τη Νότια Αφρική, και από την Ιρλανδία έως και την Ταϊλάνδη (South African Government News Agency, 2020, Iacurci, 2020, Gibbings, 2020, Brand, 2021, Shütz, 2021, Burns, 2021,The Thaiger, 2021). 

Βιβλιογραφία/Αρθρογραφία

J. Letitia , NY Attorney General , Διαθέσιμο εδώ

L. Koker, 2012 , Pyramids and Ponzis: Financial Scams in Developing Countries, CGAP , Διαθέσιμο εδώ

T. Hidajat et al, (2020), «Why are people trapped in Ponzi and pyramid schemes?», Journal of Financial Crime

Stephen Deason et al, 2015, «Who Gets Swindled in Ponzi Schemes?», Business School Emory University 

C.Corden, 2019, «A Mathematical Deconstruction of Pyramid Schemes», Leicester Undergraduate Mathematical Journal

T. Kipilimba, 2017, «Effect of pyramid schemes to the Economy of the Country – Case of Tanzania», International Journal of Humanities and Management Sciences (IJHMS) Volume 5, Issue 

BBC News, 2001, «Women warned of  ‘nasty ‘ pyramid con», BBC News, Διαθέσιμο εδώ

F. Partnou, 2014, «Is Herbalife a pyramid scheme?», The Atlantic, Διαθέσιμο εδώ

The Week stuff, 2016 , «Herbalife’s ‘pyramid scheme’ problem», The Week, Διαθέσιμο εδώ

Federal Trade Commission, 2016, «Herbalife will restructure its multi level marketing operations and pay $200 million for consumer redress to settle FTC charges «, FTC , Διαθέσιμο εδώ

S. Dalal et Y. Sapkale, 2012, «QNET: the ‘money game’ played by MLMs to lure the gullible», Moneylife, Διαθέσιμο εδώ

E. Msuya, 2020, «Tanzania government investigates company linked to pyramid scheme», The citizen, Διαθέσιμο εδώ

Newsmeter Network, 2021 , «QNET continues to run Ponzi scheme in TS despite police crackdown», Newsmeter, Διαθέσιμο εδώ

Central Bank of Armenia, 2017, «Analysis on pyramid schemes» 

L. Schiffauer, 2019 , «Pyramid schemes (Global)» , Global Informality Project, Διαθέσιμο εδώ

M.Cunha et al, 2013, «Ponzi schemes: computer simulation», Working Papers nº 23 / 2013 OBEGEF – Observatório de Economia e Gestão de Fraud 

 N. Tolstikova (1999) ,»Mmm As a Phenomenon of the Russian Consumer Culture», in E – European Advances in Consumer Research Volume 4, Association for Consumer Research 

France 24 , 2018 , «Author of Russia’s MMM pyramid scheme who swindled millions died», France 24 , Διαθέσιμο εδώ

E. Zlenko, 2020, «Mavrodi’s ideas continue to live and develop «, долг , Διαθέσιμο εδώ

Y. Sinelshchikova, 2020, «MMM: The biggest fraud in the history of modern Russia», Russia Beyond , Διαθέσιμο εδώ

A. Withnall, 2016 , «MMM Global: Russian ‘Ponzi scheme’ from 1990s reborn and now ‘spreading like wildfire’ in Africa» , Independent , Διαθέσιμο εδώ

A. Bryant, 2020, «The pyramid scheme that collapsed a country», Medium , Διαθέσιμο εδώ

Reuters, 2011,»Timeline – Albanian politics since the fall of communism», Reuters , Διαθέσιμο εδώ

C. JARVIS, 2000 , «The Rise and Fall of the Pyramid Schemes in Albania» , IMF Staff Papers Vol. 47, International Monetary Fund 

D.J. Bezemer, 2001, «Post-Socialist Financial Fragility: The Case of Albania» University of Groningen – Faculty of Economics and Business 

I. Jusufi, 2017 , «Albania’s transformation since 1997: Successes and Failures», Croatian International Relations Review, issue :77 

S. Darrow, 1997, «Albania deteriorates into chaos», CNN , Διαθέσιμο εδώ

S. Darrow, 1997, «Albanian troubles expose North – South differences», CNN, Διαθέσιμο εδώ

Culture Trip, 2017, «The pyramid crisis in Albania examined», Culture Trip, Διαθέσιμο εδώ

Moneyweek, 2012, “The man who cheated millions of Russians out of their savings” , Διαθέσιμο εδώ

M. Pugsley, 2019, «Finally It’s Confirmed: Utah Has More Ponzi Schemes Per Capita Than Any State in the Country. By Far.», Ray Quinney & Nebeker , Διαθέσιμο εδώ

G. Iacurci, 2020 , «Ponzi schemes hit highest level in a decade, hinting next ‘investor massacre’ may be near», CNBC , Διαθέσιμο εδώ

South African Government News Agency, 2020, «Covid 19 pyramid scheme exposed», South African Government News Agency, Διαθέσιμο εδώ

G. Iacurci, 2020, «Ponzi schemes, other investment fraud on rise during pandemic, SEC says», CNBC Διαθέσιμο εδώ

W. Gibbings, 2020, «The Caribbean’s Pandemic Pyramids and Ponzis», Carribean Investigative Journalism Network, Διαθέσιμο εδώ

M. Brand, 2021, «More people are lured into pyramid schemes during covid. Stay skeptical, says financial advisor» , KCRW, Διαθέσιμο εδώ

S. Burns, 2021, «Consumers warned over flower/leaf pyramid scheme», The Irish Times , Διαθέσιμο εδώ 

The Thaiger, 2021, «Ηuge pyramid scheme and scam uncovered involving 1000s of people» , The Thaiger Διαθέσιμο εδώ