Ενα βημα πιο κοντα σε ενα κοσμο χωρις πυρηνικα οπλα;

της Κατερίνας Μαλούχου, Ερευνήτριας της Ομάδας Διεθνούς Δικαίου

Εισαγωγή

Τα πυρηνικά όπλα είναι εξαιρετικά ισχυρά εκρηκτικά που κατά την έκρηξή τους απελευθερώνουν τεράστιες ποσότητες ακτινοβολίας. Η καταστροφική ικανότητα τους, η οποία εκτείνεται πέρα από τους επιδιωκόμενους στόχους, είναι αυτό που ξεχωρίζει αυτά τα όπλα από όλα τα άλλα. (Subritzky M., 2019) Είναι αντιληπτό, λοιπόν, πως η πραγματική τους επίδραση διαρκεί περισσότερο από την στιγμή της έκρηξης, με αποτέλεσμα να θέτουν σε κίνδυνο την παγκόσμια ασφάλεια. (Nuclear Weapons under International Law, 2014) (Nuclear Weapons BBC News, 2020). Η ανωτέρω διαπίστωση  δεν είναι υπερβολή, καθώς ενώ τα  πυρηνικά όπλα έχουν χρησιμοποιηθεί μόνο δύο φορές στην ιστορία(Χιροσίμα και Ναγκασάκι) η χρήση τους έχει επιφέρει τεράστιες καταστροφές και εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπινες απώλειες. (Nuclear Weapons BBC News, 2020). Οι φρικαλεότητες που ακολούθησαν μετά από τις δύο παραπάνω κοσμοϊστορικές επιθέσεις αναδεικνύουν την αναγκαιότητα σύναψης ενός διεθνούς δεσμευτικού κειμένου, μιας διεθνούς συνθήκης, της Συνθήκης για την απαγόρευση των πυρηνικών όπλων για να αποφευχθεί μια τραγική επανάληψη των γεγονότων σε Χιροσίμα και Ναγκασάκι. Έτσι, στις 7 Ιουλίου του 2017, ολοκληρώθηκε μια μακρά πολυετή διαδικασία διαβουλεύσεων μεταξύ κρατών και κατέστη δυνατή η υπογραφή ενός κειμένου, της Διεθνούς Συμφωνίας για την Απαγόρευση των Πυρηνικών Όπλων, από εκπροσώπους 122 κρατών (TPNW, 2017).

 Ο «προκάτοχος» της Διεθνούς Συμφωνίας για την Απαγόρευση των Πυρηνικών Όπλων (TPNW)

Η Συνθήκη για την μη διάδοση πυρηνικών όπλων (NPT, 1970) αποτελεί τον «προκάτοχο» της TPNW. Στόχος της ήταν η πρόληψη της διάδοσης των πυρηνικών όπλων και της τεχνολογίας, η προώθηση της συνεργασίας στις ειρηνικές χρήσεις της πυρηνικής ενέργειας και η προώθηση του στόχου επίτευξης πυρηνικού αφοπλισμού(γενικού και πλήρους). Θεωρείται δε ως ο ακρογωνιαίος λίθος του παγκόσμιου καθεστώτος μη διάδοσης πυρηνικών όπλων και βάση για την επιδίωξη του πυρηνικού αφοπλισμού. H Συνθήκη τέθηκε σε ισχύ, μετά από  δύο χρόνια από την υπογραφή της, στις 5 Μαρτίου του 1970. Αρχικά είχε οριστεί να έχει διάρκεια 25 χρόνια, στη συνέχεια παρατάθηκε επ’ αόριστον. Συνολικά 191 κράτη έχουν προσχωρήσει στη Συνθήκη, συμπεριλαμβανομένων και κρατών με πυρηνικά όπλα: Οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ρωσία, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία και η Κίνα. Επισημαίνεται ακόμη πως η Ινδία και το Πακιστάν, Ισραήλ και Βόρειος Κορέα (δυνάμεις με πυρηνικά) δεν είναι συμβαλλόμενα μέρη της (ICJ, 2016).

Σύμφωνα με τα πρώτα τρία άρθρα  της Συνθήκης, τα κράτη με πυρηνικά όπλα δεσμεύονται να μην βοηθήσουν κράτη που δεν διαθέτουν να αναπτύξουν ή να αποκτήσουν πυρηνικά όπλα. Εν συνεχεία, ο Διεθνής Οργανισμός Ατομικής Ενέργειας (ΔΟΑΕ) αναλαμβάνει την επιθεώρηση των πυρηνικών εγκαταστάσεων των μη πυρηνικών κρατών, καθώς επίσης θεσπίζει διασφαλίσεις για την μεταφορά σχάσιμων υλικών μεταξύ τους. (Arms Control Association, 2020) Όσον αφορά τον δεύτερο «πυλώνα» της Συνθήκης, δηλαδή τον αφοπλισμό, αυτός εξασφαλίζεται μέσω του άρθρου 6, ενώ στο  άρθρο 4  αναγνωρίζεται το «δικαίωμα» των κρατών-μερών για έρευνα, ανάπτυξη και ειρηνική χρήση πυρηνικής ενέργειας. Τέλος υποστηρίζει επίσης την «πληρέστερη δυνατή ανταλλαγή» τέτοιων πυρηνικών πληροφοριών και τεχνολογίας μεταξύ πυρηνικών κρατών και μή.(Arms Control Association,2020) 

Το γεγονός ότι η NPT έχει επικυρωθεί από περισσότερες χώρες από οποιαδήποτε άλλη συμφωνία περιορισμού και αφοπλισμού όπλων αποτελεί μια απόδειξη για την σημασία της.(United Nations-NTP, 1970). Ωστόσο, ενώ η Συνθήκη θα έπρεπε να οδηγήσει σταδιακά σε ενδεχόμενο αφοπλισμό, βλέπουμε ότι μετά από 50 χρόνια σε ισχύ, υπάρχει αυξανόμενος προβληματισμός για τη μη-συμμόρφωση των κρατών με τις υποχρεώσεις της Συνθήκης αλλά και την δυνατότητα εποπτείας της εφαρμογής των προβλέψεών της. (Lythgoe G., 2020) Γεννάται λοιπόν το ερώτημα: η Συνθήκη NPT επιτυγχάνει τελικά το σκοπό για τον οποίο είχε συναφθεί, ή που είχαν οραματιστεί οι εμπνευστές της;

TPNW: Η νομική καινοτομία τέθηκε σε ισχύ…

Το 2017 η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών αποφάσισε να συγκαλέσει «Διάσκεψη για τη διαπραγμάτευση μιας νομικά δεσμευτικής Συμφωνίας για την απαγόρευση των πυρηνικών όπλων», η οποία, έλαβε χώρα στην Νέα Υόρκη το Μάρτιο του ίδιου έτους. Το κείμενο της Συνθήκης εγκρίθηκε στις 7 Ιουλίου του 2017 (με 122 κράτη να ψηφίζουν υπέρ). Είχε προηγηθεί, η Διεθνής Εκστρατεία για την Κατάργηση των Πυρηνικών Όπλων (ICAN) που βραβεύτηκε με Νόμπελ Ειρήνης «για το έργο της να επιστήσει την προσοχή στις καταστροφικές ανθρωπιστικές συνέπειες από οποιαδήποτε χρήση πυρηνικών όπλων και για τις πρωτοποριακές προσπάθειές της για την επίτευξη μιας συνθήκης, βασισμένη στην απαγόρευση τέτοιων όπλων». (Lythgoe G., 2020)

Πρόκειται για Συνθήκη ορόσημο, αποτελώντας οργανικό κομμάτι του συστήματος του διεθνούς δικαίου. (Sanders-Zakre A., Shelden S., 2021) Ουσιαστικά,  καλύπτει ένα μεγάλο κενό στο διεθνές δίκαιο, καθώς πριν από την έναρξη ισχύος της, τα πυρηνικά όπλα ήταν τα μόνα όπλα μαζικής καταστροφής που δεν υπόκεινται σε παγκόσμιο καθεστώς ρύθμισης ή περιορισμών, παρά την εκτεταμένη καταστροφική βλάβη που προκαλούν. (ICAN) Συγκεκριμένα, η Συνθήκη τέθηκε σε ισχύ στις 22 Ιανουαρίου του 2021 μετά την κατάθεση της 50ης επικύρωσης της, στις 24 Οκτωβρίου 2020 από την Ονδούρα.(ICRC-TPNW, 2021). Αξιοσημείωτο είναι πως δεν πρόκειται για  μια τυχαία μέρα, αντιθέτως, εφόσον συνιστούσε την 75η επέτειο των Ηνωμένων Εθνών.(Lythgoe G.,2020)

Η TPNW απαγορεύει την ανάπτυξη, τον έλεγχο, την παραγωγή, την αποθήκευση, την τοποθέτηση, τη μεταφορά, τη χρήση και την απειλή χρήσης πυρηνικών όπλων, καθώς και τη συνδρομή και ενθάρρυνση για τυχόν απαγορευμένες δραστηριότητες για τα Κράτη Μέρη της.(Lythgoe G.,2020) Ακόμη υποχρεώνει τα συμβαλλόμενα κράτη να παρέχουν επαρκή βοήθεια σε άτομα που επηρεάζονται από τη χρήση ή τις δοκιμές πυρηνικών όπλων, καθώς και τη λήψη απαραίτητων και κατάλληλων μέτρων περιβαλλοντικής αποκατάστασης σε περιοχές υπό τη δικαιοδοσία ή τον έλεγχό τους, που έχουν μολυνθεί ως αποτέλεσμα δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τη δοκιμή ή τη χρήση πυρηνικών όπλων.(United Nations, 2017)  

Η TPNW έχει ως στόχο να απαλλάξει τον κόσμο από το πιο καταστροφικό όπλο που είναι γνωστό στην ανθρωπότητα (EU Parliament, 2020). Το διαφορετικό στοιχείο της TPNW από τις υπόλοιπες πολυμερείς Συνθήκες σχετικά με τα πυρηνικά όπλα εντοπίζεται στο άρθρο 4 της Συνθήκης. Σύμφωνα με αυτό λοιπόν, θεσπίζεται ένα νομικό πλαίσιο για την επαληθευμένη και μη αναστρέψιμη εξάλειψη των πυρηνικών όπλων και των συναφών τους εγκαταστάσεων. (ICAN) 

Μάλιστα, το UNIDIR (Ινστιτούτο των ΗΕ για την έρευνα για τον πυρηνικό αφοπλισμό) επίσης μπορεί να υποστηρίξει την πρόοδο στον πυρηνικό αφοπλισμό και τη μη διάδοση, αντιμετωπίζοντας όλες τις πτυχές του πυρηνικού διλήμματος, από οχήματα παράδοσης και πολιτικές ασφαλείας έως τα οφέλη και τους κινδύνους της πυρηνικής τεχνολογίας. Εκτός αυτών, συμβάλλει στις προσπάθειες των πολιτικών να κρατήσουν τον κόσμο απαλλαγμένο από βιολογικά και χημικά όπλα και τους βοηθάει να σκεφτούν τις επιπτώσεις των νέων στρατηγικών τεχνολογιών – από πυραύλους έως αντι-δορυφορικά όπλα και συστήματα πυραυλικής άμυνας.(UNIDIR,2019) Χαρακτηριστικό παράδειγμα της συμβολής του, αποτελεί η τρέχουσα έρευνα για νέες προσεγγίσεις σε σχέση με τη διαφάνεια και τον έλεγχο της πυρηνικής ασφάλειας και του αφοπλισμού (Proving New Approaches To Transparency And Verification In Nuclear Security And  Disarmament) (UNIDIR-projects,2020-21).

Πόσο αποτελεσματική είναι η TPNW;

Το γεγονός ότι τα εννέα κράτη, που είναι γνωστό ότι διαθέτουν στρατιωτικά πυρηνικά προγράμματα δεν έχουν υπογράψει την TPNW, αλλά ούτε και τα κράτη μέλη του ΝΑΤΟ, παρόλο που το 2016 επιβεβαίωσαν εκ νέου τη δέσμευσή τους για πυρηνική αποτροπή, δημιουργεί ορισμένες αμφιβολίες σχετικά με το αντίκτυπο της Συνθήκης και την ικανότητά της να εκπληρώσει τον στόχο της: ενός κόσμου χωρίς πυρηνικά όπλα. (EU Parliament, 2021). Ένα σύνηθες ερώτημα που προκύπτει είναι το εξής: «Τώρα που η TPNW τέθηκε σε ισχύ, η πυρηνική απειλή βρίσκεται πιο κοντά στο μηδέν; Και αν ναι, αυτό πως μπορεί να επιτευχθεί από τη στιγμή που οι χώρες που διαθέτουν πυρηνικά όπλα, ομοίως και οι χώρες του ΝΑΤΟ-μεταξύ αυτών και η Ελλάδα-,  δεν την έχουν υπογράψει και μάλιστα αντιτίθενται στην ύπαρξη της TPNW  συνολικά, καθώς δεν επιθυμούν να δεσμευτούν. Βασικό επιχείρημα της παραπάνω θέσης αποτελεί η αντιμετώπιση των απειλών του κάθε κράτους κατά της ίδιας του της ύπαρξης. Αρχικά, η έναρξη ισχύος της TPNW είναι ένα σημαντικό επίτευγμα που σηματοδοτεί την αρχή και όχι το τέλος των προσπαθειών για πυρηνικό αφοπλισμό. Μάλιστα, η Συνθήκη μας επιτρέπει να στρέψουμε το βλέμμα μας προς το μέλλον, δηλαδή σε έναν κόσμο απαλλαγμένο από αυτά τα απάνθρωπα όπλα, όχι πλέον ως μακρινό όνειρο αλλά ως πραγματικό, εφικτό στόχο. (ICRC, 2020). Σε καμία περίπτωση όμως δεν μπορούμε να περιμένουμε, μέσα σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα, η TPNW να παραδώσει έναν κόσμο χωρίς πυρηνικά όπλα. Αντίθετα, η TPNW θα έπρεπε να θεωρηθεί ως ένα σημείο εκκίνησης μιας μακροπρόθεσμης προσπάθειας για επίτευξη πυρηνικού αφοπλισμού και μη διάδοσης. (ICRC, 2021). Δεύτερον, η TPNW ενισχύει την διεθνή απόρριψη, που είναι ήδη έντονη, της πιθανής χρήσης πυρηνικών όπλων. Ως εκ τούτου, «η Συνθήκη αυξάνει την πίεση στις πυρηνικές δυνάμεις να μειώσουν και να εξαλείψουν τα οπλοστάσια τους, σύμφωνα με τις διεθνείς δεσμεύσεις και υποχρεώσεις τους, ιδίως εκείνες που προβλέπονται στη NPT.» (ICRC,2021).

ΗΠΑ: Ποια η στάση της ως προς την TPNW και ποιες οι πιθανές επιπτώσεις της έναρξης ισχύος της συνθήκης για την χώρα;

Από το 2016 οι ΗΠΑ προσπαθούν να ανατρέψουν την πρόοδο της συνθήκης σε κάθε βήμα, μποϊκοτάροντας από την αρχή τις διαπραγματεύσεις και προτρέποντας άλλες χώρες να αποσυρθούν. Μάλιστα, κατά την περίοδο της προεδρίας του Τραμπ, οι Ηνωμένες Πολιτείες όχι μόνο ενέτειναν την αντίθεσή τους, απορρίπτοντας δημόσια την TPNW αλλά πίεζαν τις υπόλοιπες χώρες να μην την υποστηρίξουν. Η αρνητική στάση των ΗΠΑ στην TPNW βασίζεται στην στρατηγική θεώρηση ότι τα πυρηνικά όπλα παρέχουν αξιόπιστη και αποτελεσματική ασφάλεια. Μάλιστα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ίσως οι ΗΠΑ βλέπουν τη συνθήκη ως απειλή για την εθνική τους ασφάλεια.(Sanders-Zakre A. and Shelden S.,2021) Για αυτόν τον λόγο, ισχυρίζονται πως η TPNW έχει αποτύχει, πως προσπαθεί να υπονομεύσει την NPT και να αποδυναμώσει τις διασφαλίσεις του ΔΟΑΕ. Αυτοί οι ισχυρισμοί έχουν απορριφθεί και η πλειονότητα των χωρών δεν συμμερίζεται τις απόψεις των ΗΠΑ για την TPNW. Τέλος, η προσπάθεια των ΗΠΑ τον Οκτώβριο του 2020, να αποτρέψει την έναρξη ισχύος της συνθήκης, ζητώντας από τα κράτη να αποσύρουν τις επικυρώσεις (Sanders-Zakre A. and Shelden S.,2021) φαίνεται πως δεν ευδοκίμησε. Γιατί συνέβη αυτό; Διότι, ένας μεγάλος αριθμός κρατών και εμπειρογνωμόνων θεώρησε ότι η  TPNW είχε και έχει αξία, ακόμη και χωρίς την υποστήριξη των πυρηνικά οπλισμένων κρατών και των συμμάχων τους, καθώς έχει την δυνατότητα να προωθήσει το ανθρωπιστικό δίκαιο, τον αφοπλισμό και να καλύψει ένα νομικό κενό. ‘Πώς;’ -Αρχικά, αναγνωρίζοντας τα πυρηνικά όπλα ως όπλα μαζικής καταστροφής και κατά δεύτερον λειτουργώντας ως εργαλείο για την απονομιμοποίηση και τον στιγματισμό των πυρηνικών όπλων.(Gro Nystuen Kjølv, Egeland Torbjørn & Graff Hugo,2018).  Μπορεί οι ΗΠΑ να μην αποτελούν Κράτος Μέλος της συνθήκης, όμως η εφαρμογή της TPNW από τα συμβαλλόμενα μέρη θα επηρεάσει τις ΗΠΑ, καθώς και άλλα κράτη που δεν είναι. Για παράδειγμα, κατά την εκπλήρωση των υποχρεώσεών τους ως προς το άρθρο 12 της TPNW, τα συμβαλλόμενα κράτη μπορούν να παροτρύνουν τις Ηνωμένες Πολιτείες να συμμετάσχουν στη διαδικασία εφαρμογής της Συνθήκης σε επιμέρους διμερείς διαβουλεύσεις με κ-μ της Συνθήκης. Έτσι, ενώ η TPNW δημιουργεί νομικά δεσμευτικές υποχρεώσεις μόνο για τα Κράτη Μέλη, ενισχύει το ισχύον  διεθνές νομικό πλαίσιο σχετικά με τη μη χρήση και την εξάλειψη των πυρηνικών όπλων, και προάγει ευρύτερα αποδεκτούς κανόνες κατά των πυρηνικών όπλων (Sanders-Zakre A. and Shelden S., 2021). Υπό αυτή την έννοια, θα μπορούσε ίσως να εξεταστεί -θεωρητικά τουλάχιστον- και η απαρχή της δημιουργίας εθιμικών κανόνων για τα πυρηνικά, με προοπτική -ίσως μεταγενέστερα- την καθολική δεσμευτική εφαρμογή τους από το σύνολο της διεθνούς κοινότητας, άρα και από τα μη υπογράφοντα κράτη. Κάτι όμως το οποίο, στην παρούσα φάση, δεν αποτελεί ρεαλιστική προοπτική.

Συνύπαρξη NPT-TRNW;

Σε ένα πρώτο επίπεδο, παρατηρείται ότι αυτά τα δύο διαφορετικά καθεστώτα που διέπουν τα πυρηνικά όπλα έχουν δημιουργηθεί με δυνητικά αντικρουόμενες υποχρεώσεις.(Lythgoe G.,2020) Για αυτό άλλωστε τίθεται και το ερώτημα αν η TPNW υπονομεύει τη NPT, και η απάντηση είναι απλή: Η TPNW όχι μόνο δεν υπονομεύει την NPT, αντιθέτως δρα συμπληρωματικά και υποστηρίζει του στόχους πυρηνικού αφοπλισμού και μη διάδοσης της NPT (ICRC,2021). Με λίγα λόγια, η TPNW ουσιαστικά «εκπληρώνει» τα άρθρα 6 και 7 της NPT. Συγκεκριμένα, μέσα από το άρθρο 7 φαίνεται να απορρίπτεται η ιδέα ότι η NPT θα υπονομευθεί από την TPNW καθώς ορίζεται ρητά ότι «Τίποτα στην παρούσα Συνθήκη δεν επηρεάζει το δικαίωμα οποιασδήποτε ομάδας κρατών να συνάπτει  περιφερειακές συνθήκες προκειμένου να διασφαλιστεί η πλήρης απουσία πυρηνικών όπλων στην επικράτειά τους.» (NPT treaty). Τέλος, η NPT μπορεί, εφόσον τα κράτη που διαθέτουν πυρηνικά όπλα δεν έχουν υπογράψει την TPNW, να λειτουργήσει συμπληρωματικά περιορίζοντας έστω τις δραστηριότητές τους.  

Νόμιμα ή όχι τα πυρηνικά όπλα τελικά;

Το Διεθνές Δικαστήριο (International Court of Justice – ICJ), σε Γνωμοδότησή του το 1996, σε ερώτημα της Γενικής Συνέλευσης: «Επιτρέπεται η απειλή ή η χρήση πυρηνικών όπλων σε καμία περίπτωση βάσει του διεθνούς δικαίου;» διαπίστωσε ότι το πιο άμεσα σχετικό εφαρμοστέο δίκαιο ήταν εκείνο που σχετίζεται με τη χρήση ισχύς, όπως κατοχυρώνεται στον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, και το εφαρμοστέο  δίκαιο στις ένοπλες συγκρούσεις, καθώς και σε οποιεσδήποτε ειδικές συνθήκες για τα πυρηνικά όπλα που το Δικαστήριο μπορεί να θεωρήσει σχετικές.

Αναφορικά με το ζήτημα της νομιμότητας της χρήσης πυρηνικών όπλων υπό το φως των διατάξεων του Χάρτη παρατήρησε, μεταξύ άλλων, ότι οι διατάξεις αυτές εφαρμόζονται σε οποιαδήποτε περίπτωση χρήσης βίας, ανεξάρτητα από τα όπλα που χρησιμοποιούνται. Επίσης, δήλωσε ότι η αρχή της αναλογικότητας από μόνη της δεν μπορεί να αποκλείσει τη χρήση πυρηνικών όπλων για αυτοάμυνα σε όλες τις περιστάσεις. (ICJ,1996,paragraph 1-3)

Στη συνέχεια το Δικαστήριο στράφηκε στο εφαρμοστέο δίκαιο σε καταστάσεις ένοπλων συγκρούσεων. Εξετάζοντας το εθιμικό και συμβατικό δίκαιο, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η χρήση πυρηνικών όπλων δεν μπορούσε να θεωρηθεί ότι απαγορεύεται ούτε βρήκε καμία ειδική απαγόρευση της χρήσης πυρηνικών όπλων στις συνθήκες που απαγορεύουν ρητά τη χρήση ορισμένων όπλων μαζικής καταστροφής. Μέσα από εξονυχιστική εξέταση το Δικαστήριο, «σύμφωνα με την τρέχουσα κατάσταση του διεθνούς δικαίου και των πραγματικών στοιχείων που έχει στην διάθεση του, κατέληξε ότι δεν μπορεί να συμπεράνει οριστικά εάν η απειλή ή η χρήση πυρηνικών όπλων θα ήταν νόμιμη ή παράνομη σε ακραίες συνθήκες αυτοάμυνας στην οποία διακυβεύεται η ίδια η επιβίωση ενός Κράτους».(ICJ,1996,paragraph 4-5)

Το 2014, η NPT αποτέλεσε αντικείμενο προσφυγής για τις Νήσους Μάρσαλ στο ΔΔΧ κατά εννέα κρατών (Κίνα, Λαϊκή Δημοκρατία της Κορέας, Γαλλία, Ινδία, Ισραήλ, Πακιστάν, Ρωσία, Ηνωμένο Βασίλειο και Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής), κατηγορώντας τα ότι δεν εκπλήρωσαν τις υποχρεώσεις τους για τον πυρηνικό αφοπλισμό. Ωστόσο μόνο για τρία κράτη είχε δικαιοδοσία το ΔΔΧ, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ινδία και το Πακιστάν. Η ουσία της διαφοράς αφορούσε το άρθρο 6 της NPT για τις διαπραγματεύσεις για τον αφοπλισμό, παρά το γεγονός ότι η Ινδία και το Πακιστάν δεν ήταν Κράτη Μέρη, θεωρούσαν όμως ότι έχει εθιμικό χαρακτήρα (άρθρο 6 του NPT). Το ΔΔΧ  τόνισε πως το γεγονός ότι οι κάτοικοι των εν λόγω νήσων έχουν υποφέρει από τις πυρηνικές δοκιμές κι έχουν σοβαρούς λόγους να ανησυχούν. (ICJ, 2016,par. 44). Στον αντίποδα τα κράτη υποστήριξαν πως δεν υφίσταται διαφορά με αποτέλεσμα το ΔΔΧ να εξετάσει ενδελεχώς το ζήτημα. Τελικά έκρινε ότι δεν υπήρχε βάση για τη διαφορά για τα τρία κράτη σε  κάθε υπόθεση ενώπιόν του (ICJ, 2016,par. 57-58) .

Η απαγόρευση της απειλής ή της χρήσης πυρηνικών όπλων μπορεί να θεωρηθεί εθιμικό δίκαιο;

Σε ένα πρώτο στάδιο, θεωρείται εξαιρετικά απίθανο ότι κάποια ή όλες οι προβλέψεις – κανόνες της TPNW θα αποκτήσουν καθεστώς εθιμικού δικαίου στο εγγύς μέλλον. Και αυτό γιατί; Διότι για να γίνει κάτι τέτοιο πρέπει να προσαρμοστεί ανάλογα η πρακτική των κρατών. Και όσων υπογράφουν τη Συνθήκη, όσο και των υπολοίπων. Γενικότερα, ένας κανόνας για να θεωρηθεί έθιμο θα πρέπει αφενός να ακολουθείται μία αντίστοιχη διαδεδομένη πρακτική συμμόρφωσης με τον εν λόγω κανόνα, κάτι που προφανώς δεν συντρέχει, αφού η συνθήκη έχει υπογραφεί μόνο από 50 χώρες, και εφαρμόζεται αναλόγως. Πέραν αυτού η μαζική υπογραφή της TPNW μπορεί να εκληφθεί ως απόδειξη υφιστάμενης «opinio juris», δηλαδή της συναφούς πεποίθησης δικαίου. Κάτι που μένει να πιστοποιηθεί, δεόντως. Πάντως, πρακτικά, σημαντικό στοιχείο για την προοδευτική διαμόρφωση του σχετικού πλαισίου με εθιμικό χαρακτήρα, είναι τα κράτη που διαθέτουν πυρηνικά και τα συμφέροντά τους επηρεάζονται σε πολύ μεγάλο βαθμό να αποφασίσουν να υπαχθούν στο περιοριστικό πλαίσιο της Συνθήκης και να το σεβαστούν εμπράκτως, εφαρμόζοντας τις προβλέψεις της στην πράξη. Το τελευταίο όμως φαίνεται απίθανο να πραγματοποιηθεί στο ορατό μέλλον, οπότε η διαμόρφωση του αντίστοιχου διεθνούς εθίμου είναι μάλλον απίθανο ενδεχόμενο. Εν ολίγοις, στην τρέχουσα άποψη των πραγμάτων, μια καθολική απαγόρευση, και μάλιστα καθιερωμένη ως διεθνής εθιμικός κανόνας, θα πρέπει να θεωρείται ότι είναι εντελώς απομακρυσμένη προοπτική (Lythgoe G, 2020, Customary International Law)

Καταληκτικά, είναι σαφές ότι τα πυρηνικά όπλα έχουν καταστροφικές συνέπειες, όπως καταδεικνύεται από τις δύο μοναδικές φορές που χρησιμοποιήθηκαν. Η έναρξη ισχύος της TPNW αποτελεί σίγουρα ένα πρώτο και άρα σημαντικό βήμα για την ιδιαίτερα μακρά προσδοκία επίτευξης του ιδιαίτερα φιλόδοξου οράματος ενός κόσμου χωρίς πυρηνικά όπλα. Το ερώτημα όμως είναι: «Τι απομένει για την ολοκλήρωση αυτού του αγώνα;» Μια γρήγορη απάντηση θα μπορούσε να είναι: «Απομένουν πολλά και οι προσπάθειες θα πρέπει να συνεχίζονται δυναμικά.» Συγκεκριμένα, πρέπει να διασφαλιστεί ότι οι διατάξεις της Συνθήκης TPNW εφαρμόζονται πιστά από τα Συμβαλλόμενα Κράτη. Επιπλέον, είναι αναγκαίο να συνεχιστεί η προτροπή των πυρηνικών δυνάμεων και των συμμάχων τους να λάβουν μέτρα για την μείωση του ενδεχόμενου χρήσης πυρηνικών όπλων και του ρόλου των πυρηνικών όπλων στην ασφάλειά τους ή/και φυσικά να προχωρήσουν στην υπογραφή και την επικύρωση της συνθήκης (ICRC, 2021). Τέλος, η ευαισθητοποίηση για τον καταστροφικό  ανθρωπιστικό αντίκτυπο των πυρηνικών όπλων και η ανάγκη προστασίας των σημερινών και των μελλοντικών γενεών από τα φρικτά αυτά όπλα αποτελούν φλέγοντα ζητήματα και προκλήσεις για το μέλλον. Το ελπιδοφόρο μήνυμα της τρέχουσας κατάστασης είναι όμως η ίδια η ύπαρξη και η εφαρμογή της TPNW, ωστόσο η TPNW δεν είναι η τελευταία λέξη για την πυρηνική κατάσταση.

Βιβλιογραφία

1.Βιβλία και άρθρα

α. Lythgoe G.,(2020),Nuclear Weapons and International Law: The Impact of the Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons, EJIL:Talk! Blog of the European journal of International Law, available here, last visit: 20/3/2021

β. SANDERS-ZAKRE A.,SHELDEN S.,(2021), How the Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons Impacts the United States, and Why the United States Must Embrace its Entry into Force,Columbia Journal of International Affairs, pages 7, available here, last visit: 20/03/2021

γ. Subritzky M.(2019),An Analysis of the Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons in Light of its Form as a Framework Agreement,Goettingen Journal of International Law 9:2,pages 367-384, available here, last visit: 20/3/2021

δ. Løvold M.,(2021), Why does the Nuclear Ban Treaty matter?, International Committee of the Red Cross, available here, last visit: 20/3/2021

ε. Gro Nystuen, Kjølv Egeland & Torbjørn Graff Hugo,(2018)The TPNW: Setting the record straight, NAIL NORWEGIAN ACADEMY OF INTERNATIONAL LAW, available here, last visit: 25/04/2021   

2.Διεθνείς Πράξεις 

α. United Nations,Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons (NPT),05/03/1970, available here , last visit: 20/3/2021

β. United Nations, Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons (TPNW),07/07/2017, available here, last visit: 20/3/2021 

3.Υλικό Τεκμηρίωσης

α. Geneva Academy,Nuclear Weapons Under International Law: An Overview, October 2014, available here, last visit: 20/03/2021

β. ICRC, Nuclear Weapons under International Law, 2015, available here, last visit: 20/3/2021

γ. EU Parliament,Treaty on the prohibition of nuclear weapons ─ The ‘Ban Treaty’, 20/01/2021, available here, last visit: 20/03/2021

δ. ICRC, Legal Factsheet, Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons,2021, available here, last visit:20/03/2021

ε. Γνωμοδότηση του ICJ: Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons, available here, last visit: 20/03/2021

στ. UNIDIR-about, available here, 20/03/2021

ζ. UNIDIR-Current Research Proving New Approaches to Transparency and Verification in Nuclear Security and Disarmament, available here, last visit: 20/03/2021

η. UNIDIR- Weapons of Mass Destruction and other Strategic Weapons, available here, last visit: 20/03/2021

θ. BBC NEWS,Nuclear weapons: Which countries have them and how many are there?,2020, available here, last visit: 20/03/2021

ι. BBC CO, 75 years since atomic bombs dropped on Hiroshima and Nagasaki in Japan,2020, available here, last visit: 20/03/2021

ια. THE NOBEL PRIZE,The Nobel Peace Prize 2017, available  here, last visit: 20/03/2021

ιβ. ICAN-Honduras, available here, last visit: 20/03/2021

ιγ. EEAS,The EU commemorates 75 years of the UN, available here, last visit: 20/03/2021

ιδ. ICRC,We must not forget that prohibiting nuclear weapons is the beginning-not the end-of our efforts,2020, available here, last visit: 20/03/2021 

ιε. ICJ-OVERVIEW OF THE CASE,Obligations concerning Negotiations relating to Cessation of the Nuclear Arms Race and to Nuclear Disarmament (Marshall Islands v. United Kingdom),2016, available here, last visit: 22/03/2021 

ιστ. Arms Control Association, The Nuclear Nonproliferation Treaty (NPT) at a Glance,2020, available here here, last visit: 26/03/2021

ιζ. United Nations, Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons- Signature and Ratification, 2017, available  here , last visit: 29/03/2021

---