της Αντωνίας Στεργίου, Ερευνήτριας της Ομάδας Κοινωνικών Ζητημάτων

“Not everything that is faced can be changed.

But nothing can be changed until it is faced.”

– James Baldwin

Εισαγωγή

Στις 20/04/2021 ο πρώην αστυνομικός της Minneapolis στη Μινεσότα, Derek Chauvin,  καταδικάστηκε για τη δολοφονία του George Floyd, την οποία προκάλεσε πιέζοντας με γόνατό του για περισσότερα από εννέα λεπτά το λαιμό του 46χρονου μαύρου άντρα. Πρόκειται για ένα έγκλημα που προκάλεσε τεράστιο κίνημα διαμαρτυριών υπέρ της φυλετικής δικαιοσύνης (Black Lives Matter – Οι ζωές των μαύρων ανθρώπων έχουν σημασία) τόσο στις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και παγκοσμίως. Κεντρικό σύνθημα του κινήματος αναδείχθηκε η φράση “I can’t breathe – Δεν μπορώ να αναπνεύσω”, την οποία ο George Floyd επανέλαβε αρκετές φορές όσο βρισκόταν παγιδευμένος κάτω από το γόνατο του αστυνομικού. Η πρώτη φορά που αυτές οι λέξεις πυροδότησαν μια εξέγερση, ήταν όταν ο Eric Garner δολοφονήθηκε από την αστυνομία στη Νέα Υόρκη το 2014. Μια φράση που συνυποδηλώνει την κυριολεκτική και μεταφορική ασφυξία που βιώνει η κοινότητα των μαύρων ανθρώπων (black people) ανά τους αιώνες. Η δολοφονία του George Floyd έφερε στην επιφάνεια ένα φυλετικό συλλογικό τραύμα, το οποίο έχει αποδειχθεί πως επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την ψυχική υγεία των ατόμων που το βιώνουν.

Συνεπώς, στόχος της παρούσας ανάλυσης είναι να εξετάσει το πώς ο συστημικός ρατσισμός επιδρά στη δημιουργία και συντήρηση του εν λόγω τραύματος, προκαλώντας τραυματικές συνέπειες σε διαγενεακή κλίμακα.

Ορολογία

Η οικειοποίηση του όρου «μαύρος»

Το κίνημα των διαμαρτυριών του Black Lives Matter άνοιξε εκ νέου το δημόσιο διάλογο σχετικά με την ιστορία όρων όπως το προνόμιο, ο ρατσισμός, οι εμπειρίες και οι ταυτότητες των μαύρων ανθρώπων της Αμερικής. Η διάκριση μεταξύ του όρου “μαύρος” και “Αφροαμερικανός” έλαβε σημαντική διάσταση στο διάλογο αυτόν, καθώς συχνά οι δύο όροι χρησιμοποιούνται εναλλακτικά, κάτι που δεν αποτυπώνει πάντα την πραγματικότητα. Ο όρος “Αφροαμερικανός” άρχισε να χρησιμοποιείται προκειμένου να τονίσει τις πολιτισμικές και ιστορικές ρίζες της αφρικανικής εμπειρίας στην Αμερική. Σήμερα, ωστόσο, τεράστιο ποσοστό των ανθρώπων που αυτοπροσδιορίζονται ως “μαύροι” δεν προέρχονται από την αφρικανική ήπειρο, επομένως δεν ταυτίζονται με τον όρο. Στην παρούσα εργασία χρησιμοποιείται ο όρος “μαύρος” προκειμένου να γίνει λόγος για ένα διεθνές και συμπεριληπτικό υπόβαθρο όσον αφορά τη συλλογικότητα του ψυχικού τραύματος που προέρχεται (και) από την φυλετικά διαρθρωμένη συστημική καταπίεση (Simms, 2018). Δεδομένης, όμως, της παραδοχής ότι τα στρώματα της φυλετικής ταυτότητας αφορούν μία καθαρά προσωπική εμπειρία που βιώνεται και εκφράζεται από τα ίδια τα υποκείμενα, ο όρος δεν υιοθετείται καθολικά, αλλά μόνο για τον σκοπό της παρούσας ανάλυσης.

Τι σημαίνει ρατσισμός;

Η επιρροή του ρατσισμού στα μαύρα άτομα έχει τεκμηριωθεί ευρέως μέσα από ένα τεράστιο μέρος της διεπιστημονικής βιβλιογραφίας. Ο ρατσισμός ορίζεται ως μία ιδεολογία φυλετικής υπεροχής, η οποία ακολουθείται από συμπεριφορές διακρίσεων και προκατάληψης σε τρία επίπεδα: ατομικό, συστημικό και πολιτισμικό. Ο συστημικός ρατσισμός αφορά τη γενικότερη μετατόπιση της κοινωνιολογίας από τον εντοπισμό του ρατσισμού σε ατομικές πεποιθήσεις και συμπεριφορές στην αντίληψή του ως ένα φαινόμενο το οποίο βασίζεται σε κοινωνικές διαδικασίες, κοινωνικές δυνάμεις και ιδρύματα. Η θεωρία του συστημικού ρατσισμού δίνει, με άλλα λόγια, βαρύτητα στην αναπαραγωγή του μέσω πολιτικών, πρακτικών, συστημάτων και δομών (Clair & Denis, 2015). Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι ο αστικός διαχωρισμός που επιβλήθηκε στην κοινότητα των μαύρων ατόμων της Αμερικής, ώστε να μην κατοικούν στις ίδιες περιοχές με τους “λευκούς” συμπολίτες τους. Πραγματοποιήθηκε με τη συνεργασία των κυριότερων κοινωνικών ιδρυμάτων (μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνονται οι μεσιτικές και τραπεζικές υπηρεσίες) και των κυβερνητικών πολιτικών σχετικά με τις κατοικίες (Williams & Williams Morris, 2000).

Διεθνές κανονιστικό πλαίσιο για την εξάλειψη του ρατσισμού

Η θεσμική καταπολέμηση του ρατσισμού έχει σημειώσει σημαντική πρόοδο στην πορεία των χρόνων. Τα σημαντικότερα σημεία-σταθμός για το διεθνές περιβάλλον, την Ευρώπη, αλλά και την Αμερική συνοψίζονται στα εξής:

Η Διεθνής Σύμβαση για την Κατάργηση Κάθε Μορφής Φυλετικών Διακρίσεων υιοθετήθηκε στις 21 Δεκεμβρίου 1965 από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών και αποτέλεσε μία από τις πρώτες διεθνείς συμβάσεις που θεωρήθηκαν “σημείο καμπή για το διεθνές δίκαιο και τις διεθνείς σχέσεις”. Έχει 182 κράτη-μέλη, κάτι που σημαίνει ότι σε όρους επικύρωσης, πλησιάζει την παγκόσμια αποδοχή. Σε περισσότερα από 50 χρόνια από την έναρξη ισχύος της Συνθήκης, η Επιτροπή που είναι υπεύθυνη για την εφαρμογή της (Committee on the Elimination of Racial Discrimination – CERD) έχει εξελίξει την εντολή της, ώστε η Συνθήκη να αποτελεί τον κόμβο των Ηνωμένων Εθνών, όταν γίνεται λόγος για όλες τις ομάδες απέναντι στις οποίες ασκείται οποιαδήποτε διάκριση, αποκλεισμός, περιορισμός ή προτίμηση βάσει φυλής, χρώματος, καταγωγής, εθνικής ή εθνοτικής προέλευσης (άρθρο 1/ παρ. 1). 

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας είναι ένα όργανο υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Ευρώπη, το οποίο εξειδικεύεται στην καταπολέμηση του ρατσισμού, της μισαλλοδοξίας, της ξενοφοβίας, του αντισημιτισμού και των διακρίσεων βάσει φυλής, εθνικής ή εθνοτικής καταγωγής, χρώματος, υπηκοότητας, θρησκείας, γλώσσας, σεξουαλικού προσανατολισμού ή ταυτότητας φύλου. Αποτελείται από 47 κράτη-μέλη. Ιδρύθηκε το 1993 στην πρώτη Σύνοδο Κορυφής των αρχηγών κρατών και των κυβερνήσεων από τα κράτη-μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης και ξεκίνησε τη λειτουργία του το 1994. 

Οι αρμοδιότητες της Επιτροπής περιλαμβάνουν την επίβλεψη του εκάστοτε κράτους μέλους για την αποτελεσματική συνεργασία μεταξύ αυτού και της κοινωνίας των πολιτών. Επίσης, διατηρεί ειδικές σχέσεις με ανεξάρτητους φορείς ισότητας, οι οποίοι είναι υπεύθυνοι για την καταπολέμηση του ρατσισμού και κάθε είδους διακρίσεων τόσο σε εθνικό επίπεδο (Επιτροπές Ισότητας), όσο και σε διεθνές επίπεδο (π.χ. Επιτροπές των Ηνωμένων Εθνών).

  • InterAmerican Conventions – Διαμερικανικές Συμβάσεις:

Στις 6 Ιουνίου 2013, η Γενική Συνέλευση του Οργανισμού Αμερικανικών Κρατών (General Assembly of the Organization of American States – OAS) ενέκρινε τη Διαμερικανική Σύμβαση κατά του Ρατσισμού, των Ρατσιστικών Διακρίσεων και συναφών μορφών μισαλλοδοξίας (Σύμβαση κατά του Ρατσισμού – The Anti-Racism Convention) και τη Διαμερικανική Σύμβαση απέναντι σε όλες τις μορφές Διακρίσεων και μισαλλοδοξίας (Σύμβαση κατά των Διακρίσεων – The Anti-Discrimination Convention). Η τελευταία είναι περισσότερο ολοκληρωμένη όσον αφορά την προστασία των ευάλωτων ομάδων και παρουσιάζει καινοτόμους σχηματισμούς που βοηθούν τους εσωτερικά εκτοπισμένους πληθυσμούς της περιοχής (IDPs).

Διακρίσεις και ψυχική υγεία: η εικόνα σε αριθμούς

Το 2019, στην Αμερική οι απόψεις σχετικά με την τρέχουσα κατάσταση των φυλετικών σχέσεων ήταν σε μεγάλο βαθμό αρνητικές, με την πλειοψηφία των μαύρων ανθρώπων να είναι απαισιόδοξοι. Σύμφωνα με έρευνα που πραγματοποιήθηκε από το Pew Research Center, περισσότεροι από οκτώ στους δέκα μαύρους ενήλικες ισχυρίστηκαν ότι η κληρονομιά της δουλείας επηρεάζει τη θέση των μαύρων ατόμων στην Αμερική σήμερα. Επίσης, η πλειοψηφία της μαύρης κοινότητας (68%) δηλώνει ότι το να είναι κάποιος μαύρος επηρεάζει την ικανότητα του να διαχειριστεί καλύτερα τη ζωή του. Τα μαύρα άτομα είναι πολύ πιο πιθανό να δεχτούν φυλετικές διακρίσεις, λιγότερη πρόσβαση σε θέσεις εργασίας με υψηλές αποδοχές και λιγότερη πρόσβαση σε σχολεία που παρέχουν καλύτερη εκπαίδευση. Τέλος, το 87% των μαύρων ατόμων δήλωσε ότι αντιμετωπίζεται λιγότερο δίκαια από το δικαιικό σύστημα της χώρας, ενώ το 84% δήλωσε το ίδιο σε σχέση με την αντιμετώπιση της αστυνομίας.  

Το 2020, σύμφωνα με την ετήσια έρευνα που διεξήγαγε η Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία  αναφορικά με τα επίπεδα άγχους στον πληθυσμό της, ο ρατσισμός και οι διακρίσεις φάνηκε πως έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο στην αύξηση των τελευταίων. Οι δολοφονίες του George Floyd, της Breonna Taylor αλλά και πολλών άλλων προκάλεσαν φόβο, θυμό και αυξανόμενη επαγρύπνηση γύρω από τον συστημικό ρατσισμό. Μεταξύ των μη λευκών ατόμων, περισσότερα από 2 στα 5 άτομα (44%) τονίζουν πως οι διακρίσεις είναι μια σημαντική πηγή άγχους στη ζωή τους, σε σύγκριση με το 38% που δήλωσαν το 2019. Σε πιο συγκεκριμένη κλίμακα, το ποσοστό των μαύρων Αμερικανών που δήλωσαν τις διακρίσεις ως αιτία άγχους είναι 48 %, ενώ ακολουθούν τα Ισπανόφωνα άτομα με 43%, ο ιθαγενής πληθυσμός με 42% και τα άτομα ασιατικής καταγωγής με 41%.

Φυλετικό τραύμα: Έννοια και προεκτάσεις

Ορισμός

Το φυλετικό τραύμα (racial trauma) ή το άγχος λόγω φυλής (race-based trauma) αναφέρεται στα γεγονότα κινδύνου που σχετίζονται με πραγματική ή αντιληπτή εμπειρία φυλετικής διάκρισης. Αυτές περιλαμβάνουν απειλές βλάβης και τραυματισμού, εξευτελιστικές και ντροπιαστικές ενέργειες είτε απέναντι στο ίδιο το άτομο είτε απέναντι σε άλλα, ενώ το άτομο καθίσταται μάρτυρας. Το φυλετικό τραύμα έχει τόσο σωματικές όσο και ψυχολογικές επιπτώσεις. Σε μια άλλη ανάγνωση, το φυλετικό τραύμα έχει άμεση συνάφεια με το ιστορικό τραύμα, το οποίο ορίζεται ως οι αθροιστικές ψυχολογικές πληγές που προκύπτουν από ιστορικές τραυματικές εμπειρίες, όπως ο αποικισμός, η γενοκτονία, η δουλεία, η εξάρθρωση και άλλα συναφή τραύματα και μπορεί να έχουν διαγενεακές επιπτώσεις (Comas-Diaz, Nagayama Hall & Neville, 2019).

Πώς οικοδομείται το «φυλετικό τραύμα»;

Ιστορικά, οι φυλετικές διακρίσεις έχουν μια μακρά πορεία στην Αμερική. Οι πεποιθήσεις σχετικά με την «κατωτερότητα» των μαύρων ανθρώπων έχουν μεταφραστεί σε πολιτικές που περιορίζουν την πρόσβασή τους σε εκπαιδευτικές και εργασιακές εμπειρίες, επηρεάζουν τον τόπο κατοικίας τους και έχουν αρνητικές επιπτώσεις στην ποιότητα ζωής τους. 

Αναφορικά με την ψυχική υγεία, έρευνες έχουν αποδείξει ότι η περιθωριοποίηση που βιώνει η μαύρη κοινότητα στην Αμερική μπορεί να προκαλέσει υψηλά επίπεδα άγχους στον πληθυσμό της. Ο αστικός διαχωρισμός και η ζωή σε περιοχές με υψηλά επίπεδα βίας, εγκληματικότητας, φόβου, έντονων θορύβων και υπερπληθυσμού, μπορούν να επηρεάσουν αρνητικά την ομαλή ψυχική ανάπτυξη των παιδιών και εφήβων. Έρευνες έχουν επίσης συνδέσει τις ρατσιστικές διακρίσεις με υψηλότερα ποσοστά άγχους παράλληλα με την εκδήλωση χαμηλότερων ποσοστών ευχαρίστησης. (Williams & Williams Morris, 2000).

Μεταξύ των συνεπειών των φυλετικών διακρίσεων συμπεριλαμβάνονται η ψυχολογική και συναισθηματική δυσφορία, η μετατραυματική διαταραχή στρες, η κατάθλιψη, το άγχος, ιδεοψυχαναγκαστικά συμπτώματα, χαμηλή αυτοεκτίμηση, χρόνιο στρες, υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ και κατάχρηση ουσιών, αυξημένα ποσοστά εγκατάλειψης του σχολείου και σωματοποίηση των συμπτωμάτων όπως υψηλή αρτηριακή πίεση, διαβήτης, καρδιακές παθήσεις, αυξημένος δείκτης μάζας σώματος και κακή σωματική υγεία (Cénat, 2000).

Σημαντική είναι επίσης η διαγενεακή διάσταση του προβλήματος, καθώς πολλά άτομα συνδέουν την ρατσιστική εμπειρία της άδικης μεταχείρισης του παρελθόντος με την ταυτότητά τους και την κοινωνική τους αξία. Το στίγμα που κουβαλάνε οι αρνητικές πεποιθήσεις που συνδέονται με την μαύρη ταυτότητα οδηγεί, σε πολλές περιπτώσεις, τα άτομα να «κουβαλάνε» έναν εσωτερικευμένο ρατσισμό. Πρόκειται για την κατάσταση κατά την οποία οι ομάδες που έχουν υποστεί ρατσιστικές και υποτιμητικές διακρίσεις να αποδέχονται εσωτερικά τα αρνητικά στερεότυπα που συνδέονται με αυτές, κατάσταση η οποία φέρει τραυματικές επιπτώσεις στην αυτό-αξία τους. 

Τέλος, το φυλετικό τραύμα συνδέεται άμεσα με τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Οι μαύροι άνθρωποι που εργάζονται στο χώρο της υγείας έχουν διαπιστώσει πως οι πιο γνωστές λανθασμένες πεποιθήσεις, οι ανακρίβειες και τα στερεότυπα για την ψυχολογία των μαύρων ασθενών μπορούν να οδηγήσουν σε λανθασμένες διαγνώσεις. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η υπέρ-διάγνωση ασθενών με παρανοϊκή σχιζοφρένεια και η υπό-διάγνωση ασθενών με συναισθηματικές διαταραχές (Williams & Williams Morris, 2000).

Αντιμετώπιση μέσω της παροχής ασφαλών αντι-ρατσιστικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας

Η αντιμετώπιση των συνεπειών του φυλετικού τραύματος κρίνεται πολυδιάστατη από τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας και τους ειδικούς που καλούνται να τις διαχειριστούν. Ένα σημαντικό πρώτο βήμα είναι η σωστή και ολοκληρωμένη ενημέρωση των ειδικών γύρω από θέματα ρατσισμού και φυλετικών διακρίσεων. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί και μέσω της αυτοαξιολόγησης, δηλαδή οι κλινικοί να συνειδητοποιήσουν το δικό τους πολιτισμικό υπόβαθρο και να ενημερωθούν γύρω από τα προνόμια, τις πεποιθήσεις, τις ιδέες και τις αξίας που αυτό κουβαλάει. Επίσης, είναι βασικό οι ειδικοί να λαμβάνουν υπόψη τους την καταγωγή και τις πολιτισμικές καταβολές των ατόμων που απευθύνονται σε αυτούς/-ές. Αυτό προϋποθέτει την ενημέρωση γύρω από πληθώρα ζητημάτων όπως η εθνοτική ταυτότητα, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, η πνευματικότητα, οι πολιτιστικές αξίες και οι πτυχές φύλου που αφορούν ένα άτομο. Οι ανοιχτές θεραπευτικές συζητήσεις γύρω από τέτοια θέματα βοηθούν στην οικοδόμηση ενός ισχυρού θεραπευτικού δεσμού. Τέλος, επειδή η θεραπεία που παρέχεται συνήθως στα μαύρα άτομα έχει συνδεθεί με την υπέρ- συνταγογράφηση, προτείνεται μία πιο ανθρωποκεντρική θεραπευτική προσέγγιση. Ακόμα κι αν κριθεί απαραίτητη η λήψη ψυχοθεραπευτικών ουσιών, οι ειδικοί οφείλουν να εξηγούν αναλυτικά τους λόγους για τους οποίους προβαίνουν σε αυτό, μιας και η υπέρ-συνταγογράφηση έχει προκαλέσει απώλεια εμπιστοσύνης στη φαρμακευτική αγωγή και στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας εκ μέρους των μαύρων ατόμων (Cénat,2000).  

Επίλογος

Τον Μάιο του 2020, η Πρόεδρος της Αμερικανικής Ψυχολογικής Εταιρείας Sandra L. Shullman δήλωσε: “Ζούμε μέσα σε μία πανδημία ρατσισμού, κάτι το οποίο έχει βαρύ ψυχολογικό αντίκτυπο στους Αφροαμερικανούς πολίτες αυτής της χώρας.” Κοιτώντας τα δεδομένα, είναι φανερό πως η ανθρωπότητα έχει ακόμα να διανύσει πολύ δρόμο για την εξάλειψη του ρατσισμού, με τα μηνύματα να μην εμφανίζονται ιδιαίτερα αισιόδοξα.

Η μαύρη κοινότητα της Αμερικής, αλλά και παγκοσμίως, διεκδικεί δυναμικά την ορατότητα του τραύματός της, προκειμένου να υπάρξει η κατάλληλη μέριμνα και κινητοποίηση για την αντιμετώπισή του. Οι ρατσιστικές εκδηλώσεις βίας, τα εγκλήματα μίσους, η αστυνομική βία, οι διακρίσεις σε κάθε τομέα της ζωής των ατόμων αυτών καθώς και ένα σύστημα που προωθεί και συντηρεί τον ρατσισμό απαιτούν συλλογική συνειδητοποίηση των προνομίων και των προβλημάτων που έχει προκαλέσει η “λευκή” κοινότητα απέναντί τους. Ο θεμέλιος λίθος όλης της προσπάθειας πρέπει να είναι οι εμπειρίες, οι σκέψεις και οι ταυτότητες των ίδιων των υποκειμένων που αντιμετωπίζουν προκλήσεις ψυχικής υγείας λόγω του ρατσισμού. Μόνο με αυτόν τον τρόπο θα επιτευχθεί η αρχή για την ουσιαστική ισότητα μεταξύ των ανθρώπων και πολιτισμών. 

Βιβλιογραφία

Επιστημονικά άρθρα

Cénat J. M. (2020). How to provide anti-racist mental health care. The Lancet Psychiatry, Vol. 7, Issue 11, P929-931. Διαθέσιμο εδώ.

Clair Μ. & Denis J. S. (2015). Sociology of Racism. The International Encyclopedia of the Social and Behavioral Sciences, 19:857-863. Διαθέσιμο εδώ. 

Comas-Diaz L, Hall N.G. & Neville H.A. (2019). Racial Trauma: Theory, Research, and Healing: Introduction to the Special Issue. American Psychological Association, Vol. 74, No. 1, 1–5. Διαθέσιμο εδώ.

Williams David R. & Williams-Morris R. (2000). Racism and Mental Health: The African American experience. Ethnicity & Health 5 (3/4), 243-268. Διαθέσιμο εδώ.

Διαδικτυακές πηγές

American Psychological Association. (2020a). Stress in America 2020: A National Mental Health Crisis. Διαθέσιμο εδώ.

American Psychological Association. (2020b). “We are living in a racism pandemic”: Says APA President. Διαθέσιμο εδώ. 

Council of Europe. European Commission against Racism and Intolerance (ECRI). Διαθέσιμο εδώ. 

Derek Chauvin found guilty of murder of George Floyd. (2021) The Guardian. Διαθέσιμο εδώ.

Horowitz J.M., Brown A. & Cox K. (2019). Race in America 2019. Pew Research Center: Social & Demographic Trends. Διαθέσιμο εδώ.

Simms M. (2018). Say African American or Black, but first acknowledge the persistence of structural racism. Urban Wire: Race and Ethnicity. Διαθέσιμο εδώ.

Southall A. (2019). Daniel Pantaleo, Officer Who Held Eric Garner in Chokehold, Is Fired. The New York Times. Διαθέσιμο εδώ. 

Διεθνή κανονιστικά κείμενα

Organization of American States. (2013). Inter-American Convention Against All Forms Of Discrimination And Intolerance. Διαθέσιμο εδώ.

Organization of American States. (2013). Inter-American Convention Against Racism, Racial Descrimination and Related Forms of Intolerance. Διαθέσιμο εδώ.

United Nations. (1965). International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination. Διαθέσιμο εδώ.