“Οτι ανεβαινει … μενει”: Το προβλημα των Διαστημικων Σκουπιδιων

από την Παναγιώτα Μπρούμα, Ερευνήτρια της Ομάδας Διεθνούς Δικαίου

Εισαγωγή

Από την εκτόξευση του Σοβιετικού Sputnik I το 1957 μέχρι την πρόσφατη εκτόξευση του Crew Dragon, τον Ιούνιο του 2020, η εξερεύνηση του το διαστήματος έχει προσφέρει και εξακολουθεί να προσφέρει πολλά οφέλη στο σύνολο της ανθρωπότητας. Αυτός είναι και στόχος της εξερεύνησης του το διαστήματος, σύμφωνα με το πρώτο άρθρο της πιο βασικής συνθήκης για το Δίκαιο του Διαστήματος, της Συνθήκης επί των Αρχών που Διέπουν τη Δραστηριότητα των Κρατών κατά την Εξερεύνηση και Χρησιμοποίηση του Διαστήματος, συμπεριλαμβανομένης της Σελήνης και των Άλλων ουράνιων Σωμάτων (Outer Space Treaty, 1967) του 1967.

Παρόλο που η πρόοδος της εξερεύνησης του διαστήματος έχει πολλά τεχνολογικά, κοινωνικά και οικονομικά οφέλη για το σύνολο της ανθρωπότητας, η εξερεύνηση του διαστήματος έχει και ορισμένες αρνητικές συνέπειες. Πιο συγκεκριμένα, ένα παρεπόμενο αυτής της αξιοποίησης του, είναι το γεγονός ότι συχνά προκαλούνται πολλές περιβαλλοντικές ζημίες ως αποτέλεσμα παρελθουσών δραστηριοτήτων στο διάστημα λαμβάνοντας υπόψη και του ταχέως αυξανόμενου ποσοστού χρήσης του διαστήματος στη σημερινή εποχή. Η περιβαλλοντική ζημία στο διάστημα μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις στη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα της χρήσης του. Η πιο άμεση και σοβαρή επίπτωση των μακροχρόνιων δραστηριοτήτων είναι τα λεγόμενα διαστημικά σκουπίδια, π.χ. οι μη λειτουργικοί δορυφόροι, τα οχήματα εκτόξευσης και τα σχετικά αντικείμενα που περιστρέφονται ανεξέλεγκτα γύρω από τη Γη (UNOOSA,Space debris, 2020).

Ορισμός

Ο όρος «διαστημικά αντικείμενα» (space objects) που πρωτοεμφανίστηκε στο Ψήφισμα της Γενικής Συνέλευσης των ΗΕ του 1961 (General Assembly Resolution 1721, 1961) είναι ο ευρύτερος όρος που εμφανίζεται συνήθως σε όλες τις σχετικές συνθήκες (πχ. Registration Convention, Liability Convention) και σε ορισμένες μόνο περιπτώσεις, τα διαστημικά αντικείμενα περιλαμβάνουν και τα διαστημικά σκουπίδια. Η ανάγκη καθορισμού διαστημικών συντριμμάτων είναι ιδιαίτερα σημαντική στην εποχή μας και ειδικότερα όταν εξετάζουμε αν κάτι μπορεί να μπορεί να αφαιρεθεί από το διάστημα, πώς και από ποιον.

Καμία από τις υπάρχουσες διεθνείς συνθήκες του διαστήματος δεν ορίζει συγκεκριμένα τι συνιστά «διαστημικά σκουπίδια» (space debris). Ωστόσο η Inter-Agency Space Debris Coordination Committee (IADC) ορίζει τα διαστημικά σκουπίδια ως «όλα τα τεχνητά αντικείμενα, συμπεριλαμβανομένων των θραυσμάτων και των στοιχείων τους, που βρίσκονται στην τροχιά της Γης ή εισέρχονται στην ατμόσφαιρα, τα οποία είναι μη λειτουργικά ή δεν εξυπηρετούν πλέον κάποιον συγκεκριμένο σκοπό». (IADC Space Debris Mitigation Guidelines, 2007). Ο ίδιος ορισμός έχει υιοθετηθεί και από τα Space Debris Mitigation Guidelines του 2010 της Νομικής Επιτροπής του ΟΗΕ για τις Ειρηνικές Χρήσεις του Διαστήματος (Legal Subcommittee of the UN Committee on the Peaceful Uses of Outer Space Activities/ UN COPUOS).

O Κίνδυνος για το Διάστημα

Η τροχιακή συμφόρηση, μαζί με τον αυξανόμενο αριθμό των διαστημικών συντριμμιών, αποτελούν απειλή για τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα του διαστήματος (ESA, Space Debris 2021). Ειδικότερα, όσο ο δορυφορικός πληθυσμός της χαμηλής τροχιάς (Low-Earth Orbit/ LEO) και της γεωστατικής τροχιάς (Geostationary Orbit/ GEO) αυξάνονται, τόσο αυξάνονται επίσης οι πιθανότητες σύγκρουσης μεταξύ αντικειμένων που βρίσκονται σε τροχιά.

Εκτιμάται ότι η διαστημική κυκλοφορία θα αυξηθεί δραματικά στα επόμενα χρόνια (P.B. Larsen, 2018), γεγονός που δύναται να προκαλέσει αρκετά προβλήματα, διότι οι συγκρούσεις μεταξύ των διαστημικών αντικειμένων συνήθως δημιουργούν πολύ μεγαλύτερη ποσότητα συντριμμιών από αυτά που μπορούν να απομακρυνθούν από την τροχιά σε ορισμένα υψομετρικά καθεστώτα (J.C. Liou, N.L. Johnson, 2008). Η εν λόγω ανισορροπία μεταξύ της δημιουργίας και της απομακρυνσης συντριμμιών μπορεί να οδηγήσει στο λεγόμενο σύνδρομο του καταρράκτη (L. Viikari, 2008) ή σύνδρομο Kessler, από τον Αμερικανό αστροφυσικό και πρώην Επικεφαλή του Προγράμματος της NASA για τα διαστημικά σκουπίδια, Donald Kessler. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή η υψηλή πυκνότητα των διαστημικών αντικειμένων στη χαμηλή τροχιά (LEO), ενδέχεται να οδηγήσει σε ένα “ντόμινο” συγκρούσεων των διαστημικών αντικειμένων (De Gouyon Matignon, 2019). Αυτό το φαινόμενο μπορεί να προκαλέσει μεγάλη αύξηση του αριθμού των σκουπιδιών, αυξάνοντας έτσι τους κινδύνους για τα διαστημικά οχήματα, όπως είναι ο Διεθνής Διαστημικός Σταθμός αλλά και γενικότερα η ανθρώπινη πτήση σε τροχιά. Αξίζει να σημειωθεί ότι η μεγαλύτερη αύξηση στον αριθμό των καταγεγραμμένων συντριμμιών παρατηρήθηκε μετά την Κινέζικη δοκιμή αντι-δορυφορικών πυραύλων (Secure World Foundation, ASAT test Factsheet, 2012) το 2007 και μετά την σύγκρουση των δορυφόρων Iridium-33 και Cosmos-2251 το 2009.

Ακόμη πρέπει να επισημανθεί πως οι περισσότεροι συμμετέχοντες σε διαστημικές δραστηριότητες επιλέγουν να αγνοήσουν το κόστος που προκαλεί η δημιουργία συντριμμιών λόγω του κόστους και του χρόνου αφαίρεσης και περιορισμού τους, και λόγω της έλλειψης κάποιας θετικής υποχρέωσης να υλοποιηθεί (N. Pusey, 2010). Σύμφωνα με τον καθηγητή Garrett Hardin, αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει τελικά σε μια τραγωδία των κοινών, όπου το διαστημικό περιβάλλον θα καταστραφεί (N.D. Welly, 2010).

Το Δίκαιο του Διαστήματος και τα Διαστημικά Σκουπίδια

Το ισχύον διεθνές διαστημικό δίκαιο έχει χαρακτηριστεί ανεπαρκές για την ‎αντιμετώπιση του προβλήματος των διαστημικών σκουπιδιών. Υπάρχουν πέντε κύριες ‎διεθνείς συνθήκες που θεσπίστηκαν μέσω των Ηνωμένων Εθνών που αποτελούν τη ‎βάση του δικαίου του διαστήματος. Κατά τη σύνταξη των εν λόγω συνθηκών, οι ‎κίνδυνοι που δημιουργούν τα διαστημικά συντρίμμια ήταν άγνωστοι, επομένως οι ‎διατάξεις τους δεν αποβλέπουν στην αποτελεσματική προστασία του διαστημικού ‎περιβάλλοντος. ‎

Outer Space Treaty

Η Συνθήκη για το Διάστημα (Outer Space Treaty, 1967) αποτελεί “το βασικότερο κεφάλαιο του διεθνούς δικαίου του διαστήματος” (E. Galloway, 1982), χαρακτηριζόμενη και ως “Magna Carta του Διαστήματος” κι έχει επικυρωθεί από 109 κράτη, ενώ το μεγαλύτερο μέρος των διατάξεων της αντανακλούν εθιμικό δίκαιο. Παρόλο που στη συνθήκη θεσπίζονται κανόνες και γενικές αρχές σχετικά με την εκμετάλλευση του διαστήματος, δεν περιλαμβάνονται ωστόσο ρητές διατάξεις που να αναφέρονται στην προστασία του διαστημικού περιβάλλοντος (G. Μ. Goh, 2009). Συγκεκριμένα, υπάρχουν τρία γενικά άρθρα, τα άρθρα VI, VII, IX που συνδέονται με τη διεθνή ευθύνη του κράτους και έμμεσα με το διαστημικό περιβάλλον, τα οποία λόγω της αοριστίας τους (P.T. Limperis, 1998 & L.D. Roberts, 1992), κρίνονται συχνά ανεπαρκή στην αντιμετώπιση του θέματος των διαστημικών συντριμμιών (N.D. Welly, 2010).

Liability Convention

Η ευθύνη για επανόρθωση ζημίας προκληθείσας από ένα διαστημικό αντικείμενο στοιχειοθετείται λεπτομερώς στη Σύμβαση για την Διεθνή Ευθύνη (Liability Convention, 1972) του 1972. Η εν λόγω Σύμβαση αποδίδει ευθύνη, υπό τη στενή έννοια του όρου, για τυχόν ζημιές που συμβαίνουν στην επιφάνεια της Γης και ευθύνη για ζημιές που προκλήθησαν από βλάβες που προκύπτουν στο διάστημα. Οι αξιώσεις βάσει της σύμβασης αυτής δεν παρέχουν σαφείς οδηγίες ως προς τον προσδιορισμό της ευθύνης, όπως αποδεικνύεται από το γεγονός ότι αναφέρθηκε μόνο μία φορά κατά την σύγκρουση των δορυφόρων Iridium-33 και Cosmos-2251 το 2009, χωρίς ωστόσο να γίνει τελικώς επίκληση της για την αποκατάσταση της περιβαλλοντικής ζημίας, την οποία πλήρωσε ο Καναδάς (B. Beck, 2010). Επίσης η Σύμβαση δεν έχει δοκιμαστεί ποτέ σε σχέση με συγκρούσεις σε τροχιά, αν και υπήρξαν πολλές.

Space ‎Debris Mitigation Guidelines

Δεδομένου ότι τα κράτη φαίνονται απρόθυμα να υιοθετήσουν νέες δεσμευτικές ‎συνθήκες για το δίκαιο του διαστήματος, ορισμένα μη δεσμευτικά ψηφίσματα της ‎Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών διευκολύνουν τη διεθνή συνεργασία ‎μεταξύ των ‎κρατών και χρησιμεύουν ως μία πολύτιμη πλατφόρμα που υιοθετεί ‎κατευθυντήριες γραμμές για την ανάπτυξη της εθνικής ‎νομοθεσίας των κρατών και ‎κατ’ επέκταση μιας ομοιόμορφης πρακτικής.‎

Τέτοιοι μη δεσμευτικοί κανόνες, κομμάτι του λεγόμενου “soft law” που δεν είναι ούτε αυστηρά δεσμευτικοί ούτε όμως στερούνται νομικής σημασίας (S. Freeland, 2012) είναι τα “Space ‎Debris Mitigation Guidelines”. Τα νομοθετικά αυτά μέσα δημιουργούν προσδοκίες για την τήρηση των κανόνων τους (F. Tronchetti, 2011) ειδικά όταν θεσπίζονται με συναίνεση, “consensus”. Κύριος στόχος τους, είναι να μειωθεί βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα η ποσότητα των συντριμμιών που δημιουργούνται κατά ‎τη διάρκεια αποστολών στο διάστημα και η αποσυμφόρηση κάποιων τροχιών, όπως η χαμηλή (Low-Earth Orbit/ LEO) και η γεωστατική τροχιά (Geostationary Orbit/ GEO), που είναι υπερπλήρεις (IADC Space Debris Mitigation Guidelines, 2007).

Αρχικά, ο μετριασμός των συντριμμιών απαιτεί τη σωστή σχεδίαση διαστημικών σκαφών έτσι ώστε να περιοριστεί η απελευθέρωση συντριμμιών κατά τη διάρκεια συνηθισμένων λειτουργιών, δηλαδή να μην απελευθερώνονται σκόπιμα αντικείμενα του σκάφους (Committee on the Peaceful Uses of Outer Space, Report:Towards Long-term Sustainability of Space Activities: Overcoming the Challenges of Space Debris, 2011). Επιπλέον προτείνεται η ελαχιστοποίηση της πιθανότητας διάσπασης του αντικειμένου ενόσω βρίσκεται σε τροχιά και κατά τη διάρκεια της λειτουργικής του φάσης, με τον σωστό σχεδιασμό και τη συνεχή επιτήρηση του. Το τρίτο μέτρο εξετάζει την κατάληξη του αντικειμένου μετά την ολοκλήρωση της αποστολής του. Συγκεκριμένα, ένα διαστημικό αντικείμενο που βρίσκεται στην γεωστατική τροχιά, πρέπει να αφαιρεθεί και να καταλήξει σε μία αρκετά μεγαλύτερη τροχιά, σε υψόμετρο περίπου 235 χλμ. υψηλότερα από την γεωστατική, ώστε να μην την επηρεάζει. Επιπλέον, μετά την ολοκλήρωση μιας αποστολής, τα διαστημικά αντικείμενα πρέπει εισαχθούν στην ατμόσφαιρα της Γης μέσα σε είκοσι πέντε χρόνια.

Παρόλο που αυτοί οι μη δεσμευτικοί κανόνες δείχνουν ‎ότι η διαστημική κοινότητα γνωρίζει το πρόβλημα και αναζητά λύσεις, μπορούν μόνο ‎να περιορίσουν την περεταίρω δημιουργία μελλοντικών συντριμμιών αλλά ‎αποτυγχάνουν να θεσπίσουν ένα δεσμευτικό καθεστώς για την αφαίρεση των τρεχόντων συντριμμάτων από το ‎διαστημικό περιβάλλον.‎

Ο ρόλος του Space Traffic Management στη διαχείριση των Διαστημικών Σκουπιδιών

Όπως ορίζεται στο Space Policy Directive-3 (Space Policy Directive-3,National, Space Traffic Management Policy, 2018) των Ηνωμένων Πολιτειών, το Space Traffic Management (STM) είναι ο συγχρονισμός, ο σχεδιασμός και ο συντονισμός της χρήσης μιας τροχιάς και των δραστηριοτήτων που λαμβάνουν χώρα σε αυτή με σκοπό την ενίσχυση της ασφάλειας, της σταθερότητας και της βιωσιμότητας των λειτουργιών στο διαστημικό περιβάλλον (K.U. Schrogl & C. Mathieu & A. Lukaszczyk, 2009). Το STM κάνει χρήση των πληροφοριών Space Situational Awareness (SSA) για τον συντονισμό των διαστημικών δραστηριοτήτων (IDA Science and Technology Policy Institute, 2016). Ο κύριος στόχος του SSA είναι να εντοπίζει την ακριβή τοποθεσία όλων των αντικειμένων που βρίσκονται σε τροχιά γύρω από τη Γη, να γνωρίζει το σκοπό τους και να προβλέπει την μελλοντική τους τοποθεσία. Με άλλα λόγια, στόχος του είναι να παρακολουθεί και να καταγράφει τι ακριβώς βρίσκεται σε τροχιά, αυτή η γνώση λοιπόν επιτρέπει την σωστή διαχείριση των διαστημικών πόρων και την άσκηση ενός επιπέδου ελέγχου στο διαστημικό περιβάλλον.

Επομένως είναι προφανές πως η βελτίωση του SSA, που οδηγεί σε ένα βιώσιμο διαστημικό περιβάλλον (F. Tronchetti, 2013) είναι προς το συμφέρον ολόκληρης της ανθρωπότητας. Οι πληροφορίες σχετικά με πιθανές συγκρούσεις που παρέχει είναι κρίσιμες τόσο για εμπορικούς λόγους, καθώς και για λόγους ασφαλείας. Ακόμη ένα πλαίσιο STM που συνίσταται από βέλτιστες πρακτικές είναι ζωτικής σημασίας για τη διατήρηση του διαστημικού επιχειρησιακού περιβάλλοντος. Μόνο με αυτό τον τρόπο μπορούν να εντοπιστούν τυχόν μη λειτουργικοί δορυφόροι και διαστημικά σκουπίδια ώστε να ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα για την απομάκρυνσή τους. Για τον λόγο αυτό, ένα από τα πιο κρίσιμα στοιχεία της βιωσιμότητας όσον αφορά το διαστημικό περιβάλλον αναφέρεται σε αυτή την ολοκληρωμένη και συντονισμένη προσπάθεια (T.U. Aganaba, 2011), η οποία μπορεί να οδηγήσει στη μείωση των συντριμμιών στην τροχιά της Γης και στην προώθηση του Space Situational Awareness (SSA) (D.D. Prunariu, 2011). Για παράδειγμα, είτε να σταλούν σε υψηλότερη τροχιά ώστε να μην εμποδίζουν τις τρέχουσες δραστηριότητες των κρατών, είτε να επιστρέψουν στην Γη με την μέθοδο της Ενεργής Απομάκρυνσης Διαστημικών Σκουπιδιών (Active Debris Removal/ ADR).

Από την άποψη αυτή, τα κράτη έχουν υιοθετήσει, είτε μεμονωμένα (N.A. Johnson, 2015) είτε από κοινού (T. Hitchens, 2008) πρακτικές που θεωρούνται βέλτιστες για την εξασφάλιση της αποτελεσματικής υλοποίησης τόσο του SSA όσο και του STM (P. J. Blount, 2019). Οι πρακτικές αυτές εντοπίζονται στις εθνικές νομοθεσίες (Space Policy Directive-3,National, Space Traffic Management Policy, 2018) και στα μέσα μη δεσμευτικού δικαίου (IADC Space Debris Mitigation Guidelines, 2007 & EU Proposal for an International Space Code of Conduct, 2014).

Επί του παρόντος, διεξάγεται διαρκής συζήτηση σχετικά με την καθιέρωση ενός ολοκληρωμένου πλαισίου STM, κυρίως λόγω της φύσης της παροχής SSA. Συγκεκριμένα, ορισμένοι πιστεύουν ότι η παροχή δεδομένων SSA αποκλειστικά από τα κράτη, ενέχει τον κίνδυνο να λαμβάνει προτεραιότητα η εθνική ασφάλεια και η διαφύλαξη κρατικών μυστικών έναντι της ενίσχυσης των δυνατοτήτων του SSA (S. A. Kaiser, 2015). Επομένως υποστηρίζουν ότι ένα πιο ανοιχτό μοντέλο ανταλλαγής δεδομένων SSA με την συμμετοχή ιδιωτών είναι απαραίτητο, δεδομένης της τρέχουσας κλιμάκωσης των κινδύνων που οφείλονται στην τροχιακή συμφόρηση, ειδικά λαμβάνοντας υπόψη ότι για να είναι ακριβές το σύστημα παροχής SSA, απαιτείται η συγχώνευση πολλαπλών τύπων πληροφοριών από πολλαπλές οντότητες (Secure World Foundation, SSA, 2011).

Από την άλλη πλευρά, υποστηρίζεται ότι παρόλο που τα κράτη μπορούν να συνεργαστούν με ιδιωτικούς φορείς σχετικά με το SSA, παραμένουν η κύρια αρχή στην παροχή SSA, όπως φαίνεται από το Κέντρο Επιχειρήσεων Κοινού Διαστημικού Χώρου (JSpOC) των ΗΠΑ (O. R. Fernandeza, J. Utzmanna, F. Bonaventureb, D. Gegoutb, M. Nicollsc & N. Griffithc, 2018) το οποίο αποτελεί το πρώτο διεθνές πρότυπο παροχής προειδοποιήσεων σύγκρουσης (UNIDIR Space Security Conference, 2012). Επιπλέον ορισμένοι ισχυρίζονται ότι οι διαστημικές δραστηριότητες πρέπει να διέπονται από τα συμφέροντα των κρατών που συνδέονται στενά με την εθνική τους ασφάλεια (Committee on the Peaceful Uses of Outer Space, Report of the Legal Subcommittee, 2019). Ως εκ τούτου, είναι φυσικό, τα δεδομένα SSA να παρέχονται κυρίως μέσω κυβερνητικών -και πιο συγκεκριμένα στρατιωτικών- υπηρεσιών. Αυτό αντανακλάται και στην πρακτική των κρατών, όπως οι ΗΠΑ, η Ρωσία, η Κίνα και η Ιαπωνία, οι οποίες βασίζονται σε κυβερνητικούς παρόχους SSA (IDA Science and Technology Policy Institute, 2018). Επιπλέον, γίνεται δεκτό ότι το να υπάρχει μεγαλύτερη πληθώρα δεδομένων SSA δεν συνεπάγεται δεδομένα καλύτερης ποιότητας. Αντιθέτως, είναι κρίσιμο να διασφαλιστεί ότι τα δεδομένα αυτά προέρχονται από ανεξάρτητα, επαληθεύσιμα και ακριβή στοιχεία (Committee on the Peaceful Uses of Outer Space, Operating in space: towards developing protocols on the norms of behaviour, 2019). Για το σκοπό αυτό, τα κράτη προωθούν γενικά την ανάπτυξη ανεξάρτητων συστημάτων συλλογής δεδομένων, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι οι πληροφορίες δεν επηρεάζονται από κάποιον συγκεκριμένο πάροχο (IDA Science and Technology Policy Institute, 2018). Επιπλέον, το γεγονός ότι τα κράτη είναι αποκλειστικά υπεύθυνα τόσο για κυβερνητικές όσο και για μη κυβερνητικές δραστηριότητες σύμφωνα με το Άρθρο VI της Open Space Treaty, υπογραμμίζει τη στενή σχέση μεταξύ παροχής SSA και των κυβερνητικών υπηρεσιών.

Συμπέρασμα

Μόνο ένα ολοκληρωμένο σύνολο κανόνων, νομικά δεσμευτικό για όλα τα κράτη, θα μπορούσε να αντιμετωπίσει αυτά τα πολύπλοκα ζητήματα, όπως ο μετριασμός των διαστημικών συντριμμιών, η αποκατάσταση του περιβάλλοντος από εκούσιες καταστροφές, η αποφυγή συγκρούσεων, η κοινή χρήση δεδομένων, η κατανομή κινδύνων, και η ασφάλιση. Όπως αναφέρει ο καθηγητής Stephen Hobe, «τα παγκόσμια κοινά της παγκόσμιας κοινότητας απαιτούν παγκόσμιες λύσεις για το παγκόσμιο δημόσιο συμφέρον». (S. Hobe & J. H. Mey, 2009)

Βιβλιογραφία

Διεθνείς Συνθήκες και Ψηφίσματα της ΓΣ

Comm. on the Peaceful Uses of Outer Space, Sci. & Tech. Subcomm., Inter-Agency Space Debris Coordination Committee Space Debris Mitigation Guidelines, U.N. Doc. A/AC. 105/C. 1/L.260 (Nov. 29, 2002).

Convention on International Liability for Damage Caused by Space Objects, entered into force Oct. 9, 1973, 24 U.S.T. 2389, 961 U.N.T.S. 187

Convention on Registration of Objects Launched into Outer Space, entered into force Sept. 15, 1976, 28 U.S.T. 695, 1023 U.N.T.S. 15

EU Proposal for an International Space Code of Conduct, Draft, EUROPEAN UNION EXTERNAL ACTION (Mar. 31 , 2014).

Treaty on Principles Governing the Activities of States in the Exploration and Use of Outer Space, including the Moon and other Celestial Bodies, entered into force Oct. 10, 1967, 18 U.S.T. 2410, 610 U.N.T.S. 205.

Report of the International Interdisciplinary Congress on Space Debris, STSC, 48th Sess., U.N. Doc. A/AC.105/C.1/2011/CRP.14 (2011)

Report of the Legal Subcommittee on its fifty-eighth session, LSC, 62nd session, at 9, U.N. Doc. A/AC.105/1203 (2019)

Space Debris Mitigation Guidelines of the United Nations Committee on the Peaceful Uses of Outer Space (A/62/20); endorsed by G.A. Res. 62/217, U.N. GAOR (2007)

United Nations Committee on the Peaceful Uses of Outer Space, Report, Operating in space: towards developing protocols on the norms of behavior, at 7, A/AC.105/2019/CRP.12 (2019)

Εθνική Νομοθεσία

PRESIDENTIAL MEMORANDA, Space Policy Directive-3, National Space Traffic Management Policy (2018).

Βιβλία

Kai-Uwe Schrogl & Charlotte Mathieu & Agnieszka Lukaszczyk Threats, Risks and Sustainability – Answers by Space, Studies in Space Policy, Volume 2 (2009), 3.

LOTTA VIIKARI, THE ENVIRONMENTAL ELEMENT IN SPACE LAW 44 (2008).

Fabio Tronchetti, Soft Law, in OUTER SPACE IN SOCIETY, POLITICS AND LAW, 623 (Alexander Soucek & Christian Brunner eds., 2011).

FABIO TRONCHETTI, FUNDAMENTALS OF SPACE LAW AND POLICY, 25 (2013).

FRANCIS LYALL & PAUL B. LARSEN, SPACE LAW; A TREATISE, 196 (2018).

Steven Freeland, The role of soft law in public international law and its relevance to the international legal regulation of outer space, in SOFT LAW IN OUTER SPACE: THE FUNCTION OF NON-BINDING NORMS IN INTERNATIONAL SPACE LAW, 26-27 (Irmgard Marboe ed., 2012).

Άρθρα

Brian Beck, The Next, Small, Step for Mankind. Fixing the Inadequacies of the International Space Law Treaty Regime to Accommodate the Modern Space Flight industry, 19 ALB. L.J. Sc. & TECH. 1, 15 (2009).

Dumitru-Dorin Prunariu, Space Sustainability: Setting a Technical Baseline for New Regimes, Presentation at UNIDIR Space Security Conference 2011: Building on the Past, Stepping Towards the Future.

J.C. Liou, N.L. Johnson, Instability of the Present LEO Satellite Populations, 41 Advances in Space Research 1046, 1047 (2008).

E. Galloway, The History and Development of Space Law: International Law and US Law, 7 An. Air And Space Law, 295-300 (1982).

Gdrardine Meishan Goh, Softly, Softly Catchee Monkey: Informalism and the Quiet Development of International Space Law, 87 NEB. L. REV. 725, 737 (2009).

Lawrence D. Roberts, Addressing the Problem of Orbital Debris: Combining International Regulatory and Liability Regimes, 15 B.C. INT’L & COMP. L. REV. 51 (1992).

Natalie Pusey, The Case for Preserving Nothing: The Need for a Global Response to the Space Debris Problem, 21 COLO. J. INT’L ENVTL. L. & POL’Y 425, 426 (2010).

Nathan A. Johnson, Right of Way for on-Orbit Space Traffic Management, 58 PROC. L. OUTER SPACE 497, 503 (2015).

O. Rodriguez Fernandeza, J. Utzmanna, F. Bonaventureb, D. Gegoutb, M. Nicollsc, and N. Griffithc, Evaluation of a Commercial Radar Network to Support Conjunction Assessment, 69 PROC. L. OUTER SPACE 1 (2018).

Nicholas D. Welly, Enlightened State-Interest-A Legal Framework for Protecting the «Common Interest of all Mankind» from Hardinian Tragedy, 36 J. SPACE L. 273, 293 (2010).

Paul B. Larsen, Space Traffic Management Standards, 83 J. AIR L. & COM. 359, 374 (2018).

P. J. Blount, Space Traffic Management: Standardizing on-Orbit Behavior, 113 AJIL UNBOUND 120, 124 (2019).

Peter T. Limperis, Note, Orbital Debris and the Spacefaring Nations: International Law Methods for Prevention and Reduction of Debris, and Liability Regimes for Damage Caused by Debris, 15 ARiZ. J. INT’L & COMvP. L. 319 (1998).

Stefan A. Kaiser, Legal and Policy Aspects of Space Situational Awareness, 31 Space Policy, 5, 9 (2015).

Stephan Hobe & Jan Helge Mey, UN Space Debris Mitigation Guidelines / Die UN Richtlinien zur Verhutung von Weltraumtrummern / Lignes Directrices Relatives a la Reduction des Debris Spatiaux, 58 ZLW 388 (2009).

Theresa Hitchens, Debris, Traffic Management, and Weaponization: Opportunities for and Challenges to Cooperation in Space, 14 BROWN J. WORLD AFF. 173, 175 (2008).

Timiebi U. Aganaba, Towards Space Sustainability: Lessons from Environmental Liability Regimes, 9 (2011).