από την Μικαέλα Σάβα, μέλος της Ομάδας Συνεντεύξεων

Παρά τις ραγδαίες και συνεχείς εξελίξεις και αλλαγές σε όλους τους τομείς της ζωής των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών, παρατηρούμε πως η θέση της γυναίκας στην κοινωνία και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται σε κάθε έκφανση και πτυχή της κοινωνικής πραγματικότητας συνδέονται με μια σειρά στερεοτύπων αναλλοίωτων μέσα στον χρόνο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η ένταξη της γυναίκας στον χώρο των επιχειρήσεων και της διοίκησης, καθώς και η εικόνα, που αποκτά, στον τομέα της διαφήμισης. 

Η κα Ζωζέτα Μηλιοπούλου είναι Επίκουρη Καθηγήτρια στο Αμερικανικό Κολλέγιο της Ελλάδας στο Τμήμα Επικοινωνίας και τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα εστιάζουν ειδικότερα στην επικοινωνία, τα νέα μέσα, τη διαφήμιση και το μάρκετινγκ.

Αναφορικά με την θέση της γυναίκας  στην ελληνική κοινωνία, η κύρια Μηλιοπούλου επισημαίνει πως η ισότητα μεταξύ των δύο φύλων προβλεπόταν από το πρώτο κιόλας Σύνταγμα, ενώ η Ελλάδα υπήρξε από τις πρώτες χώρες, που προσέδωσαν πλήρη δικαιώματα στις γυναίκες. Κατά την κυρία Μηλιοπούλου “υπάρχει μια εξέλιξη, αλλά με κάποιες επισημάνσεις. Η μια επισήμανση είναι ότι αυτή η εξέλιξη πηγαίνει μια χαρά στα πάντα, αρκεί να μην  διακινδυνευτεί ποτέ ο ρόλος  της μητρότητας, δηλαδή,  όπου μένει πίσω η γυναίκα το λογικό άλλοθι, που δίνεται για το ότι μένει πίσω,  είναι η μητρότητα και στις ώρες και στα εργασιακά. Σαν να μην είναι αυτό και  θέμα του πατέρα. Η δεύτερη επισήμανση είναι ότι σε σχέση με τα δικά μου βιώματα -δεν το λέω αυτό ως ερευνήτρια- θεωρώ ότι, στις αρχές έως τα μέσα του 1990, ήμασταν πολύ καλύτερα από ότι είμαστε τώρα, δηλαδή θεωρώ ότι, ενώ όλοι πιστεύουμε πως θα έπρεπε να υπάρχει μία ευθύγραμμη εξέλιξη από το παρελθόν προς το μέλλον, εγώ βλέπω ότι έχει γίνει μία τεράστια «κοιλιά» και μία τεράστια οπισθοδρόμηση, την οποία αποδίδω αφενός στην κρίση, που έκανε τους ανθρώπους να είναι προσωπικά και κοινωνικά πιο αρνητικοί, να συσπειρώνονται στα οικεία και σε αυτά που έχουν συνηθίσει, να στρέφονται πάρα πολύ σε παραδοσιακές αξίες, όπως η οικογένεια, και να περιμένουν από το «κύτταρο» της ελληνικής κοινωνίας να κρατήσει τα πάντα όρθια. Και, βέβαια, τα τελευταία 4-5 χρόνια την αποδίδω πάρα πολύ και στην τοξικότητα των κοινωνικών μέσων αυτή την οπισθοδρόμηση, οπότε  δε θεωρώ ότι υπάρχει ευθύγραμμη εξέλιξη. Θεωρώ, μάλιστα, ότι έχουμε περάσει περιόδους, που ήμασταν καλύτερα και αυτό μου κάνει τρομερή εντύπωση”. 

Σύμφωνα με την κυρία Μηλιοπούλου, η τοξικότητα αυτή  συνθέτει ένα πολύ αρνητικό κλίμα δημιουργώντας πόλωση, καθώς “ δεν επιτρέπουν ούτε τη λογική, ούτε τα επιχειρήματα, ούτε την ελευθερία της άποψης, ούτε την υγιή συζήτηση . Εκτοξεύονται κυρίως πικρόχολα κακεντρεχή και επιφανειακά πράγματα, τα οποία δεν βοηθούν κανέναν”.

Σχετικά με κατά πόσο εντοπίζεται η οπισθοδρόμηση, που παρατηρείται στην Ελλάδα όσον αφορά την θέση της γυναίκας στην κοινωνία, αλλά και σε άλλες σύγχρονες δυτικές κοινωνίες, η κυρία Μηλιοπούλου επισημαίνει πως “ακόμα και σε χώρες, που εισάγουν αρκετά προοδευτικές νομοθετικές ρυθμίσεις, η κοινωνία δεν ακολουθεί πάντα. Για παράδειγμα, στη Σουηδία ή στην Φιλανδία, που θεωρούνται ότι τα πηγαίνουν πολύ καλά σε αυτό το κομμάτι, ακόμα υπάρχει πρόβλημα ισότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών. Για παράδειγμα, στα τέλη του 2017 βγήκε μια έρευνα, ότι ενώ στον ακαδημαϊκό χώρο άνδρες και γυναίκες δικαιούνται τις ίδιες άδειες, όταν κάθονται οι γυναίκες σπίτι φροντίζουν τα παιδιά,  όταν κάθονται οι άντρες λαμβάνουν μία βοήθεια για τα παιδιά και γράφουν papers. Οπότε η  πραγματικότητα και η νομοθεσία, που υπάρχει, δεν  σημαίνει απαραίτητα ότι από μόνη της φέρνει την κοινωνική αλλαγή. Υπάρχουν και κοινωνίες που θεωρούνται δυτικές -κυρίως ο ευρωπαϊκός Νότος θα λέγαμε- που δυτικές κοινωνίες θεωρούνται, αλλά διαφοροποιούνται σαφέστατα και στις οποίες ιδίως εκτός των μεγάλων αστικών κέντρων, παρατηρούνται αντίστοιχα ζητήματα με εμάς, αλλά όχι τόσο πολύ. Εμείς είμαστε μακράν πιο πίσω σε όλα. Δηλαδή στο ευρωπαϊκό Gender Equality Index είμαστε περήφανα τελευταίοι τα τελευταία χρόνια”.

Πιστεύετε, ότι οι γυναίκες, έχουν τις ίδιες ευκαιρίες με τους άνδρες  όσον αφορά την επαγγελματική τους ανέλιξη και τον τομέα του επιχειρείν;

“Πιστεύω γενικά, ότι δεν μεγαλώνει (ενν. η γυναίκα), έχοντας αρκετά γυναικεία πρότυπα. Οπότε ακόμα και αν τυπικά  έχει τις ευκαιρίες, γιατί δεν την εμποδίζει κάποιος, ουσιαστικά είναι πολύ πιο δύσκολο και να το ξέρει και να τις διεκδικήσει. Επίσης, έχει να ξεπεράσει πολύ περισσότερα εμπόδια, κυρίως λόγω του unconscious bias, της ασυνείδητης προκατάληψης. Το ένα είναι προκατάληψη. Το δεύτερο είναι το εξής. Ακόμη η οικογένεια είναι ένα σαφέστατο εμπόδιο. Δεν υπάρχει καμία πρόβλεψη για αυτό. Όλο το βάρος είναι πάνω στην γυναίκα. Είναι πολύ πιο δύσκολο να διεκδικήσει το επιχειρείν με τους ίδιους όρους, που αν είναι μάνα θα τους διεκδικούσε,  όπως θα τους διεκδικούσε ένας πατέρας. Όσο μια γυναίκα είναι μόνη και ελεύθερη έχει την ασυνείδητη  προκατάληψη, αλλά πολύ μικρότερα εμπόδια σε αυτό”. 

Σε υψηλά ιστάμενες θέσεις, όπου μια γυναίκα  ιεραρχικά είναι ανώτερη από έναν άνδρα, συναντά δυσκολίες ή προκαταλήψεις σχετικά με τις ικανότητες της;

“Καταρχάς υπάρχει τρομερή διαφοροποίηση μεταξύ δημοσίου και ιδιωτικού τομέα.  Στο δημόσιο τομέα είναι πιο πιθανό να ανελιχθεί μία γυναίκα λόγω της ανωνυμίας και του απρόσωπου και των διαδικασιών ρουτίνας και των κωδίκων. Ναι μεν συναντά εμπόδια, αλλά τα συναντά περισσότερο, πρώτον στο επίπεδο της καθημερινής εργασιακής συμπεριφοράς, δηλαδή να μπορεί να πείσει τον κόσμο, να εφαρμόζει αποφάσεις και να δημιουργεί ένα στυλ διοίκησης, που θα είναι αποδεκτό από τους άλλους, χωρίς να θεωρείται είτε αδύναμη είτε  στρίγκλα, διότι αυτά είναι δύο βασικά στερεότυπα, που τη δυσκολεύουν. Τώρα στον ιδιωτικό τομέα κυριαρχεί αυτή η ασυνείδητη προκατάληψη  σε πάρα πολλούς τομείς και κυρίως σε ανδροκρατούμενα industries. Ας πούμε, είναι πολύ πιο δύσκολα τα πράγματα σε δουλειές σχετικές με science, technology, mathematics κ.λπ. Και είναι αρκετά πιο δύσκολες σε χώρους ναυτιλίας και ούτω καθεξής. Υπάρχουν χώροι, στους οποίους οι γυναίκες τα πηγαίνουν καλά, αλλά για την ώρα αντιμετωπίζουμε δύο προβλήματα, το ένα είναι σε ηγετικές θέσεις μεγάλων οργανισμών,  όπου οι γυναίκες τείνουν να γίνονται παραδείγματος χάριν  γενικές διευθυντριες H.R. ή compliance ή σε θέσεις τέτοιες, που δεν είναι πρωταρχικά κύριες για την παραγωγή και την κερδοφορία του οργανισμού. Αυτές θεωρούνται πιο πολύ γυναικείες θέσεις και, μάλιστα, όσοι οργανισμοί θέλουν να εμφανίζουν ποσοστώσεις σε τέτοιους τομείς παίρνουν πάντα και δυο-τρεις γυναίκες για ξεκάρφωμα και είναι αρκετά πιο δύσκολο όντως να κρατήσεις και να διατηρήσεις πολύ υψηλές θέσεις μάχιμες”.

Συγκριτικά με το παρελθόν, οι γυναίκες  στον χώρο εργασίας “γίνονται εύκολα αποδεκτές, αναγνωρίζονται εύκολα και ακόμη και σε πολύ σεξιστικούς χορούς, τούς δίνουν ευκαιρίες τις παίρνουν πιο σοβαρά. Και καθώς έχει αρχίσει να μαζεύεται το θέμα της παρενόχλησης και πριν από το Me Too, δηλαδή δεν αποτελεί τρομερό εμπόδιο για τα νέα κορίτσια, μαθαίνουν και το χειρίζονται κιόλας  σχετικά γρήγορα και μπαίνουν αρκετά πιο δυναμικά μέσα στο χώρο, αλλά αυτή η πορεία ανακόπτεται τρομερά απότομα, εάν μπουν στη διαδικασία να κάνουν οικογένεια. Ξαφνικά το σύστημα σε ξεγράφει και στο λέει με χίλιους τρόπους και όταν γυρίσεις και δηλώσεις είμαι εδώ ετοιμοπόλεμη, πρέπει να αποδείξεις 60 φορές παραπάνω ότι το εννοείς”.

Σχετικά με την αμφισβήτηση των ικανοτήτων μιας γυναίκας στον χώρο εργασίας, η γυναίκα με το βιογραφικό επιβεβαιώνει τις ικανότητες της. Ωστόσο, σε γενικές γραμμές στο γενικότερο πλαίσιο καχυποψίας που υφίσταται η γυναίκα στον χώρο εργασίας “προσπαθεί να μην δίνει τέτοιες λαβές πότε. Ακόμα και αν έχει τα χαρτιά (ενν. το βιογραφικό),  το μεταφράζει αυτό ως το να προσέχω την εμφάνισή μου, να προσέχω τη συμπεριφορά μου, να μην δίνω δικαιώματα, να μην κάνω πολλά αστεία, να μην ακουμπάω πολύ τους άλλους και νομίζουν το οτιδήποτε, να μην μπαίνω πολύ στο γραφείο του διευθυντή και όλα τα σχετικά. Προσέχει περισσότερο τη συμπεριφορά της,  για να μην δώσει λαβές. Απλώς θεωρώ ότι, εντάξει, αυτό δεν είναι καθόλου καλό, δεν το συζητάω από κάθε άποψη,  γιατί πρέπει να μπορείς να ξεδιπλώνεις κάποια χρήσιμα κομμάτια της προσωπικότητας στο χώρο της δουλειά σου -όχι, όλα προφανώς- αλλά, από την άλλη μεριά, η αλήθεια είναι ότι για μία κοπέλα, που μπαίνει σε ένα χώρο,  έχοντας αυτό που χρειάζεται,  είναι λίγο δυσκολότερο σε σχέση με παλιά να αρχίσουν να κυκλοφορούν αυτές οι φήμες. Πια θεωρούνται λίγο ξεπερασμένες σε κάποια κομμάτια”.

Πότε τοποθετείται για πρώτη φορά η εμφάνιση της γυναίκας στη διαφήμιση;

“Ανέκαθεν. Ναι από τότε που άρχισαν να έχουν εικαστικά οι έντυπες διαφημίσεις η γυναίκα έπαιζε ρόλο σε αυτά.  Γιατί; Γιατί ας πούμε στην αμερικανική κοινωνία,  της οποίας η διαφήμιση πρακτικά μεταφέρθηκε σαν πρακτική στην Ευρώπη,   η γυναίκα ήταν πάντα η housekeeper,  είχε το πορτοφόλι του σπιτιού, το καλάθι της νοικοκυράς. Ήταν, λοιπόν, καταναλώτρια στα  περισσότερα από τα προϊόντα, που διαφημίζονταν. Μπορεί να θεωρούσες ότι η γυναίκα δεν μπορεί μόνη της να διαλέξει αυτοκίνητο, θα διαλέξει η γυναίκα το χρώμα και ο άντρας όλα τα υπόλοιπα. Παρόλα αυτά, αγόραζε όλα τα καταναλωτικά αγαθά του σπιτιού, τα ρούχα του συζύγου, το αφρόλουτρο του συζύγου. Πρακτικά, λοιπόν, επαιζε πολύ ενεργό ρόλο στις διαφημίσεις. Σε εκείνην απευθυνόταν πάρα πολλές ή, όταν απευθύνονταν στον άντρα, ήταν του τύπου “Πάρε αυτό να κάνεις ευτυχισμένη τη γυναίκα σου” από μονόπετρο μέχρι ηλεκτρικές σκούπες. Οπότε η γυναίκα  και ως καταναλώτρια, που κάνει την επιλογή, και ως αποδέκτης του καταναλωτικού αγαθού,  έπαιζε πάντα πρωταρχικό ρόλο”. 

Ποιες είναι οι βασικές θεματικές  σε περιπτώσεις, όπου υπάρχει η παρουσία μιας γυναίκας στη διαφήμιση;

“Κοίτα, αν δούμε παλαιότερα μοντέλα, δηλαδή,  μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τα κυρίαρχα πρότυπα ήταν η γυναίκα ως μάνα, σύζυγος, νοικοκυρά, ή ας πούμε η γυναίκα ως πλανεύτρα, το  αντικείμενο ενός ανδρικού πόθου υπό αυτήν την έννοια. Με τα χρόνια και τις δεκαετίες, όμως, τα στερεότυπα αυτά δεν έμειναν εκεί. Έσπασαν σε πάρα πολλά κομματάκια. Παρέμειναν αυτά τα  στερεότυπα,  αλλά δεν ηταν τα εξής  δύο.  Ήταν η γυναίκα ως επαγγελματίας, η γυναίκα ως νέα κοπέλα με ανασφάλειες,  η γυναικα ως ενεργή, που θα κυνηγήσει ένα αγόρι σε μια σεξουαλική σχέση. Αρχισαν πρακτικά να πολλαπλασιάζονται τα γυναικεία στερεότυπα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι έπαψαν να είναι στερεότυπα. Και φτάσαμε σε ένα σημείο που τώρα αποδεχτήκαμε ότι ναι μεν η διαφήμιση  δεν πλάθει γνήσιους χαρακτήρες μέσα σε 30 δευτερόλεπτα ή σε δύο λεπτά ή σε μια σελίδα. Δεν είναι καν έργο τέχνης να εμβαθύνει στον άνθρωπο. Άρα, εκ των πραγμάτων λειτουργεί με σημειωτικούς κώδικες, που πάνε στερεοτυπικά να περάσουν πράγματα, αλλά αρχίζει κάπως να κατανοεί το πολυδιάστατο του πράγματος και σήμερα πια, ιδιώς στην εποχή των social media, ένα μεγάλο ποσοστό των καλών και δημιουργικών διαφημίσεων πια γίνονται σχεδόν απρόσωπες, δηλαδή αποφεύγουν να προσωποποιούν έναν ιδανικό καταναλωτή. Περισσότερο χρησιμοποιούν ευρηματικούς τρόπους να δείξουν συμβολικά την αξία της μάρκας ή του προϊόντος με πολύ προχωρημένα εικαστικά και με συμβολισμούς χωρίς απαραίτητα να στέκονται στο πρόσωπο του Καταναλωτή, που θα στερεοτυπηθεί”. 

Πώς ο φεμινισμός επηρέασε την παρουσία της γυναίκας στη διαφήμιση;

“Με αμυντικό τρόπο η διαφήμιση προσαρμόζεται, γιατί αναγκάζεται. Δηλαδή δεν μπορούν να υπάρχουν μαζικές τάσεις και να τις αγνοείς, γιατί πρακτικά χάνεις τον καταναλωτή σου.  Οπότε η διαφήμιση προσαρμόστηκε.  Βέβαια, ενώ τις παλαιότερες δεκαετίες πριν το 1960, η διαφήμιση έπαιζε το νούμερο ένα ρόλο στο να επιβάλει τάσεις και πρότυπα, όσο περνούσαν τα χρόνια, έγινε ένας από τους παράγοντες και όχι καν  ο κυρίαρχος, ο οποίος δεν ήταν σε θέση πια να επιβάλλει πρότυπα, αλλά να τα επιβεβαιώνει ή να τα ακολουθεί περισσότερο. Ακόμα και σήμερα, που συνεχίζει να παίζει αρνητικό ρόλο σε βασικά θέματα, ας πούμε στις διατροφικές διαταραχές,  στην πραγματικότητα ναι μεν παίζει ρόλο -δεν το αμφισβητώ σε καμία περίπτωση αυτό- αλλά σε σχέση με την βιομηχανία της μουσικής, της μόδας, του κινηματογράφου και όλους αυτούς τους άλλους παράγοντες είναι άλλος ένας, ενώ τις δεκαετίας του 1930 και του 1940 δεν ήταν άλλος ένας, ήταν ο ένας. Γιατί έφτανε σε πολύ μαζικότερα κοινά και ήταν πολύ κυρίαρχη στο spending που έκανε, στα χρήματα που επένδυε σε σχέση με όλες τις άλλες βιομηχανίες που αναπτύχθηκαν αργότερα”. 

Το γυναικείο σώμα πώς παρουσιάζεται στη διαφήμιση και πώς η διαφήμιση επηρεάζει τα λεγόμενα πρότυπα ομορφιάς;

“Παρουσιάζεται εξιδανικευμένο, πράγμα το οποίο σου δημιουργεί την εντύπωση, ότι πρέπει και εσύ να είσαι εξιδανικευμενος, αλλιώς δεν είσαι επαρκής. Παρόλα αυτά θα ήθελα να κάνω εδώ μία διάκριση. Είναι άλλο το πώς παρουσιάζω το γυναικείο σώμα, όταν πουλάω προϊόντα για το γυναικείο σώμα.  Όταν συμβεί αυτό, πρακτικά, πρώτον σου τονίζω τις ατέλειες σου. Από την άλλη μεριά, είναι και λίγο εύκολο να αντιμετωπιστεί, για αυτό βλέπουμε καμπάνιες, όπως η DOVE για παράδειγμα, που προσπαθούν λιγάκι να αναιρέσουν κάποια από αυτά τα στερεότυπα, γιατί είναι οι πρώτες, που τα συνειδητοποιούν και εκεί μεν έχουμε πάρα πολύ δρόμο μπροστά μας. Αλλά το πρόβλημα αρχίζει να γίνεται αισθητό και οι καταναλωτές αντιδρούν πια και πάρα πολύ αρνητικά σε αφίσες σε διαφημίσεις, οι οποίες υπερεξειδανικεύουν το γυναικείο σώμα, όπως ήταν  η περίπτωση του Beach Body Ready το 2015, που έβαλαν  αφίσες στο μετρό του Λονδίνου και τις βανδάλισαν. Όμως, θα ήθελα να σταθώ σε κάτι άλλο εδώ. Όπου εμφανίζεται μία γυναίκα, για να διαφημίσει οτιδήποτε, τράπεζες, ασφάλειες ζωής, αυτοκίνητα, τα πάντα, εκεί εμφανίζεται εξίσου εξιδανικευμένη,. Όχι, όμως, επειδή κάποιος αποφάσισε να θιξει όλες τις γυναίκες του κόσμου και να τις καταπιεσει, αλλά γιατί εκεί το γυναικείο σώμα πρέπει να είναι οριακά αποδεκτό, ώστε να μην τραβάει πάνω του την προσοχή, δηλαδή, να μην με κάνεις να στρέφω την προσοχή από το προϊόν σε κάτι άλλο, να μην με κάνεις να βλέπω κάτι, που δεν είναι αρκετά καλό γύρω-γύρω μέσα στο πλαίσιο της διαφήμισης.  Γιατί αν το κάνεις αυτό, εγώ παύω να προσέχω το προϊόν και σχολιάζω τα υπόλοιπα. Εκεί, λοιπόν, το normalization που υπάρχει, είναι ακόμα χειρότερο, γιατί δεν το συνειδητοποιεί κάνεις και γιατί στην πραγματικότητα δεν έχεις και λόγο να πει σε κάποιον βάλε μία πιο κοντή, βάλε μία πιο γριά… Δεν μας πειράζει τη στιγμή που κάποιος προσπαθεί απλώς να φτιάξει μία πάρα πολύ όμορφη εικόνα, οπότε εκεί δεν είναι το αντικείμενο της καταναλωτικής πράξης, αλλά υπάρχει. Είναι ακόμα περισσότερη και πολύ πιο ύπουλη και ασυναίσθητη η επιρροή των στερεοτύπων. 

Η Διαφήμιση επηρέασε την κατασκευή και την  συγκρότηση του κοινωνικού φύλου;

“Η διαφήμιση δεν απομονώνει τα κοινωνικά φύλα ούτε για καλό ούτε για κακό, αν δεν πιστεύει ότι αποτελούν ένα κοινό από την επαφή, με το οποίο έχει κάτι να κερδίσει. Μέχρι τώρα, ιδίως στις μικροτερες αγορες, ό,τι δεν θεωρείται Gender Mainstreaming συνηθως δεν έβρισκε τον ρόλο του. Αρκούμαστε στα ουράνια τόξα, ας πούμε την ημέρα των Gay Pride.  Αλλά από εκεί και πέρα, όλο αυτό το normalizing effect, που προσπαθεί να έχει, λειτουργεί ανάποδα,  όταν κάποιος αποκτήσει επίγνωση του δικού του φύλου και ξαφνικά θεωρεί ότι είναι τελείως απ’έξω από όλη αυτή την εικονογραφία”.

Σε γενικές γραμμές, λοιπόν, πιστεύετε, ότι διαφήμιση παρέχει υγιή πρότυπα ή κατά κάποιο τρόπο υπονομεύει τις ικανότητες μιας γυναίκας ή τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία;

“Αυτό εξαρτάται πάντα πώς το κρίνεις.  Πρώτον, αν δεις κάθε μία διαφήμιση συγκεκριμένα, καμιά δεν προσπαθεί να προσβάλει ή να υπονομεύσει. Θα πετούσε χρήματα σε κάτι που δεν είναι ο σκοπός της. Δεν τη νοιάζει να το κάνει αυτό.  Αλλά, αν τις δεις όλες μαζί, κάποιες φορές το κάνουν και αυτό δεν γίνεται συνειδητά, γίνεται ασυνείδητα. Δεν είναι προτεραιότητα της διαφήμισης για την ώρα να λύνει τέτοιου είδους θέματα.  Στην πραγματικότητα την εμποδίζουν. Θα ήθελε να μην υπάρχουν, να υπάρχει ένα ωραίο πεδίο, στο οποίο μπορεί να διαθέτει προϊόντα, πείθοντας τον κόσμο. Κάθε φορά που πρέπει να λύσει ένα τέτοιου είδους πρόβλημα ή προσπαθεί να βγει μπροστά, για να πει “Εγώ είμαι με τους καλούς, τους προοδευτικούς” ή προσπαθεί να το αγνοήσει εντελώς, γιατί στην πραγματικότητα συγχέει το μήνυμα, που πραγματικά θα ήθελε να βγει με κάτι άλλο. Εχοντας δουλέψει πάρα πολλά  χρόνια, θα σου έλεγα το εξής: κανένας άνθρωπος στη διαφήμιση δεν θέλει να είναι κομμάτι του προβλήματος. Αλλά εκεί όπου δουλεύει, κανένας δεν έχει σκεφτεί ότι μέσα από τη δουλειά του θα μπορούσε ή θα όφειλε να είναι και κομμάτι της λύσης…”.