της Κορνηλίας Πασχαλίδου, Ερευνήτριας της Ομάδας Διεθνών Σχέσεων & Εξωτερικής Πολιτικής

Μια κρίση οποιουδήποτε περιεχομένου κινεί το ενδιαφέρον στο πλαίσιο ακαδημαϊκής εξερεύνησης. Κοινές πρακτικές καθημερινής ζωής άλλαξαν δραματικά εν μέσω της παρούσας πανδημίας. Τίθεται, λοιπόν, το ερώτημα πώς μεταφράστηκαν οι μεταβολές αυτές στο διεθνές πεδίο και στις σχέσεις μεταξύ των κρατών. Έτσι, στο παρόν κείμενο θα παρατεθεί η αναγκαιότητα μετάβασης των κρατικών φορέων στον ψηφιακό κόσμο, όπως έντονα ανακύπτει τα τελευταία χρόνια, τα σχέδια των κρατών ως προς την εξωτερική πολιτική και σχέσεις, καθώς και ερωτήματα που αναδύονται κατά την αλλαγή των θεμελίων της παγκόσμιας κοινότητας στο πλαίσιο των νέων δεδομένων αυτού του ιού.

Η ανάπτυξη του Διαδικτύου έφερε πάρα πολλές αλλαγές στην ζωή των ανθρώπων τόσο σε επίπεδο επικοινωνίας και γνώσεων, όσο και στις καταναλωτικές και εμπορικές τους συνήθειες, προωθώντας μία εξωστρεφή στάση. Ενδεικτικά το 67% των καταναλωτών, κατά τους τελευταίους μήνες του 2020, προτίμησαν για την αγορά ενδυμάτων να στραφούν σε ψηφιακά καταστήματα με έδρα εκτός της εθνικής τους περιφέρειας, μέσω της ευκολίας που προσφέρουν οι ηλεκτρονικές πλατφόρμες αγορών (International E-commerce: A Comprehensive Guide, n.d.). 

Πέραν των καταναλωτών, μια μεγάλη μερίδα ανθρώπων οι οποίοι φαίνεται να έχουν κατανοήσει σε εντυπωσιακό βαθμό τις δυνατότητες αυτού του «όπλου» είναι μη-κομματικοί πολιτικοί δρώντες, ίσως και οι πρώτοι που κατέληξαν σε ευρεία χρήση των διαδικτυακών μέσων. Μέλη κινημάτων περιβαλλοντικού και πολιτικού ενδιαφέροντος από τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα ξεκίνησαν να αξιοποιούν το Διαδίκτυο προς επικοινωνία μηνυμάτων, ενημέρωση, αλλά και πίεση προς ικανοποίηση των συμφερόντων τους (Westcott, N., 2008).  Το Διαδίκτυο για τις πλατφόρμες αυτές αποτέλεσε ένα πολύ ισχυρό εργαλείο χάρη στο οποίο θα μπορούσαν να ενημερώσουν το κοινό μέσω συνδρομών ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, όχι απλά μονάχα με πληροφορίες, αλλά και με την ίδια την χρήση οπτικοακουστικών μέσων και ποσοτικών δεδομένων (Srinivas H. , 2021).

Με μια παράλληλη, σχεδόν παρόμοια μέθοδο περνώντας ηχηρά τα μηνύματά τους, αλλά μένοντας, ωστόσο, ανώνυμες λειτουργούν οι τρομοκρατικές οργανώσεις. Τα τελευταία χρόνια, όχι μόνο εμφανίζουν το χειρότερο τους «πρόσωπο» μέσω υλικών φθορών και τρομοκρατικών ενεργειών, αλλά έχουν αναβαθμίσει την δράση τους στο ψηφιακό επίπεδο (Buresh D., 2020). Οι παράγοντες αυτοί κατόρθωσαν να επηρεάσουν σε πολλές περιπτώσεις το ίδιο το κράτος και την χάραξη της πολιτικής, καθώς άσκησαν ή επέφεραν έμμεσες πιέσεις στο ίδιο. Γίνεται, λοιπόν, αντιληπτή η ανάγκη για την κινητοποίηση από την πλευρά των κρατικών και γραφειοκρατικών παραγόντων για μετατόπιση στο ψηφιακό πεδίο και πλήρη αξιοποίηση του σε κάθε επίπεδο για την κατανόηση του νέου αυτού ορίζοντα, οικονομική του προφύλαξη και διατήρηση της κυριαρχίας του.

Ο ΟΗΕ, έχοντας ανοιχτό τον ορίζοντα του στο μέλλον, διοργάνωσε για πρώτη φορά το 2014 το Φόρουμ Ψηφιακής Διακυβέρνησης (Internet Governance Forum). Φλέγοντα ζητήματα αποτέλεσαν η πολιτική ψηφιακής ασφάλειας, ο διάλογος σχετικά με το φύλο και την ψηφιακή πρόσβαση των ατόμων, καθώς και η χρήση νέων τεχνολογιών και μαζικών δεδομένων στο πλαίσιο του διαδικτύου (15th Annual meeting Internet Governance Forum, 2020). Από τις αρχικές επιδιώξεις καθιερώθηκε η δημιουργία και θεσμοποίηση των διακρατικών σχέσεων. Βέβαια, οι σχέσεις μεταξύ κρατών και η επικοινωνία τους παραδοσιακά γινόταν μέσω διπλωματικών πρακτικών. Θα περίμενε, λοιπόν, κάποιος μαζί με την άνοδο αυτού του ιδιαίτερου τρόπου επικοινωνίας να υπάρξει μία άμεση μετάβαση κρατών προς την εκμετάλλευση του.

Αντιθέτως, οι κυβερνήσεις ανά τον κόσμο έως και σήμερα δεν έχουν προχωρήσει στην ψηφιοποίηση -καθαρά- της διπλωματίας. Είναι ελάχιστα τα κράτη, τουλάχιστον σε ευρωπαϊκό επίπεδο, που έχουν ένα ανεξάρτητο (νομο-)σχέδιο σχετικά με την ψηφιακή εξωστρέφειά τους. Τα περισσότερα από αυτά στη σημερινή εποχή έχουν κάποιου είδους στρατηγική επικοινωνίας μονάχα μέσω των social media. Η Ελβετία πρωτοστάτησε το 2003 με την ψήφιση νομοσχεδίου για την ανάπτυξη προγράμματος Ψηφιακής Εξωτερικής Πολιτικής, το οποίο εξερευνά μελλοντικές προοπτικές και μεθόδους διπλωματικής επικοινωνίας. Αντίστοιχες πρακτικές έκαναν την εμφάνιση τους στο εσωτερικό του ευρωπαϊκού χώρου με την Δανία και την Γαλλία, ενώ επίσης αξιοσημείωτη είναι η ανάλογη κίνηση της αυστραλιανής κυβέρνησης.

Το πιο εξελιγμένο πρόγραμμα που προς το παρόν μπορεί να αναφερθεί είναι η Στρατηγική Εξωτερικής Πολιτικής για τα έτη 2021-2024 (Digital Foreign Policy Strategy 2021–24, 2021) της ελβετικής κυβέρνησης. Στην τρίτη αναθεώρησή της δίνεται έμφαση στην εξέλιξη της ψηφιακής διακυβέρνησης, στην διαφάνεια και βιώσιμη ανάπτυξη, στην διαδικτυακή ασφάλεια αλλά και στην ψηφιακή αυτοδιάθεση. Στο αντίστοιχο δανικό πρόγραμμα «Strategy for Denmark’s tech diplomacy 2021-2023» (2021), έμφαση δίνεται πέρα από την ασφάλεια και τίθεται στο πλαίσιο συνεργασίας εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ΝΑΤΟ, στην διαφύλαξη και ανάπτυξη [προώθηση] του ηλεκτρονικού εμπορίου καθώς και στα ανθρώπινα δικαιώματα ως έκφανσης της Δημοκρατίας και, τέλος, στην προώθηση ανάπτυξης ανάλογων τεχνολογιών. Τέλος, το γαλλικό κράτος με το πρόγραμμα «Stratégie internationale de la France pour le numérique» (Ministère de l’Europe et des affaires étrangères, 2017), επικαλύπτει πολλούς τομείς, όπως του δανικού προγράμματος, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση και πάλι στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και στην παρακολούθηση και καταγραφή ψηφιακών οικονομικών δραστηριοτήτων. (Kurbalija, J. and Höne, K., 2021)

Επιπλέον, ορισμένες χώρες έχουν προσθέσει στοιχεία ψηφιακής πολιτικής στα συμβατικά διπλωματικά προγράμματά τους. Τέτοιες είναι η Ολλανδία και η Νορβηγία, όπου και πάλι εντοπίζεται ένα μοτίβο επιδίωξης συνεργασιών με τρίτες χώρες. Εντυπωσιακή, επίσης, μπορεί να θεωρηθεί η κατεύθυνση του Ηνωμένου Βασιλείου προς τα μέσα μαζικής δικτύωσης, το Γραφείο Εξωτερικών και Κοινοπολιτείας του Ηνωμένου Βασιλείου με τους αντιπροσώπους του να  διαχειρίζονται μια πληθώρα επίσημων λογαριασμών στις πλατφόρμες του Twitter, Facebook και του Instagram, ώστε να βρίσκεται σε επικοινωνία με κάθε περιοχή της γης και να διαμηνύει θέσεις του κράτους. Μπορούν να ανευρεθούν στην ιστοσελίδα της Βρετανικής Κυβέρνησης. 

Το διαδίκτυο ήρθε να λειτουργήσει με τον ίδιο τρόπο ως μία πλατφόρμα ενημέρωσης, η οποία θα μπορούσε να αποδυναμώσει το νεωτερικό κράτος αν αυτό δεν το χειριστεί σωστά. Για το λόγο αυτό, οι κυβερνήσεις είναι καλό να κινηθούν προς την ενίσχυση της κυριαρχίας τους με κάθε δυνατό μέσο, πόσο μάλλον με το πιο διαδεδομένο, το διαδίκτυο. Αυτό προσφέρει μία πιο άμεση, ευθεία και ανοιχτή συζήτηση μεταξύ των κρατών αλλά και κρατικών δρώντων με κοινό/ακροατές εκτός της εθνικής τους περιφέρειας (Bjola, C., Cassidy, J., Manor, I. 2019). Προς το παρόν, τα αυταρχικά κατά κύριο λόγο καθεστώτα φαίνεται να έχουν δώσει βάρος στον περιορισμό πρόσβασης και ελεύθερης διακίνησης μηνυμάτων και στον ψηφιακό κόσμο ως μέσο διαφύλαξης του status quo. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Βορείου Κορέας, όπου η ίδια η μορφή και το περιεχόμενο του ιστού έχει περιοριστεί στις επιθυμίες του δικτάτορα (Asher, S., 2016), αλλά και του στρατιωτικού πραξικοπήματος στην Μυανμάρ, όπου η πρόσβαση γίνεται ελεγχόμενα αναλογικά με την αιτία και η διάθεση του είναι δυνατή σε συγκεκριμένα χρονικά πλαίσια (Regan, H., 2021) Σε αντίθεση με τις χώρες αυτές, στον δυτικό κόσμο ο ψηφιακός κόσμος έδωσε βήμα και δυνατότητα επιρροής σε μεγαλύτερο ποσοστό ατόμων. Οι σχέσεις των κρατών τέθηκαν στον δημόσιο διάλογο «εκτός της ελίτ της διπλωματίας», όπως ειπώθηκε από τον Richard Grant, Νεοζηλανδό διπλωμάτη. (Grant, R., 2014 cited in Westcott, N., 2008).

Βέβαια, το κύριο ζήτημα που ανακύπτει σχετικά με την χρήση του Διαδικτύου ταυτίζεται με το στοιχείο εκείνο που το διακρίνει από λοιπές μορφές επικοινωνίας, η ιδιαίτερα εύκολη πρόσβαση και έκφραση της προσωπικής γνώμης του καθενός. Σε πολλές περιπτώσεις οι πολίτες ενημερώνονται από πηγές αφερέγγυες ή χρωματισμένες με την προσωπική τοποθέτηση του αρθρογράφου, με αποτέλεσμα σε αρκετές περιπτώσεις να μην έχουν την δυνατότητα να διαμορφώσουν μια αντικειμενική γνώμη επί της επικαιρότητας. Σύμφωνα με τον Sunstein (2007), αυτό δίνει την ελευθερία για παράφραση ή υπεραπλούστευση μηνυμάτων έως και την συγκρότηση θεωριών συνωμοσίας και παρεπόμενα σε πόλωση της κοινωνίας πάνω σε ορισμένα ζητήματα. Τα άτομα, λοιπόν, έχουν πρόσβαση σε γνώση που σε άλλες περιπτώσεις δεν θα είχαν και προβαίνουν σε συμπεράσματα. Το κράτος, αν διαθέτει την κατάλληλη ισχύ, πολλές φορές έχει τη δυνατότητα να κατευθύνει τις απόψεις αυτές οδηγώντας σε μία συγκεκριμένη αντιμετώπιση των πολιτών του ή πολιτών τρίτων κρατών προς ένα ορισμένο κράτος ή μη-κρατικό πολιτικό φορέα, όπως για παράδειγμα μία τρομοκρατική οργάνωση. Καταλήγουμε, λοιπόν, σε κάτι που μπορεί να χρησιμοποιηθεί στα πλαίσια της ήπιας δύναμης κατά την κατηγοριοποίηση Nye. (1990) (Rusakova, O. F., Gribovod, E. G., & Vakhrusheva, E. A., 2021)

Πλέον τα κράτη και οι επίσημοι αντιπρόσωποι τους δεν περιορίζονται στην ενημέρωση μέσω παραθύρων σε τηλεοπτικές εκπομπές ή με συνεντεύξεις σε έντυπα μέσα. Δημοφιλείς πλατφόρμες επικοινωνίας στο πλαίσιο των διεθνών σχέσεων έχουν γίνει το Facebook (Spry, D. 2018), το Instagram και φυσικά το Twitter (Sandre, A.  2013). Το Διαδίκτυο προσφέρει ένα δίκτυο επικοινωνίας με μεγάλη πυκνότητα καθώς οι άξονες που το συνιστούν πλέον έχουν φτάσει να συμπεριλαμβάνουν όχι μόνο σταθερούς ηλεκτρονικούς υπολογιστές αλλά λάπτοπ, ψηφιακά ρολόγια έως και έξυπνα ψυγεία. Η πυκνότητα αυτή και το σχήμα πλέγματος του δικτύου πέρα από την πληθώρα συσκευών που είναι προσβάσιμες οι πληροφορίες, βασίζεται επίσης και στις πλατφόρμες και τα διαφορετικά είδη επικοινωνίας όπου έχουν αναπτυχθεί από τους χρήστες και δεν περιορίζονται σε γραπτό κείμενο, αλλά και σε εικόνες ή και videos. Οι τρόποι επικοινωνίας σε αυτές τις πλατφόρμες αρχικά ξεκινάνε με τους επίσημους λογαριασμούς των κρατών ή υπουργείων, οι ανάλογοι πάροχοι υπηρεσιών μάλιστα έχουν φροντίσει και για την διακριτική σήμανση των λογαριασμών αυτών για την διασφάλιση της αξιοπιστίας, μια πρακτική ιδιαίτερα αναγκαία στην πλατφόρμα του Twitter όπου και οι λογαριασμοί συνοδεύονται από μια ετικέτα προσδιορισμού τους. (Robertson, A., 2020).

Λόγω της ανάδειξης των μέσων μαζικής δικτύωσης παρατηρείται η προσωποπαγής στροφή των ατόμων προς τα πολιτικά σώματα, δημιουργώντας έτσι ένα νέο είδος πολιτικών ως πολιτικοί/διασημότητες.  «Η πολιτική δράση συμπλέκεται με τη την καινοτόμα κουλτούρα ψηφιακών διάσημων στις ανάλογες πλατφόρμες και τη συνεχιζόμενη αναγκαιότητα της ηγεσίας στη σύγχρονη πολιτική» σύμφωνα με τον Gerbaudo (Gerbaudo, P., 2019b cited in Cepernich, C., & Bracciale, R. 2019). Οι δρώντες αυτοί έχουν γίνει γνωστοί και ως hyperleaders. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Αμερικανίδα Alexandria Ocasio-Cortez, γνωστή και ως AOC, το ψευδώνυμο που η ίδια χρησιμοποιεί στο Twitter, καθώς και ο Ιταλός Matteo Salvini αντιπρόσωπος του ακροδεξιού κόμματος Lega, ο οποίος βρίσκεται σε συχνή επαφή με τους υποστηρικτές του μέσω τακτικών ζωντανών αναμεταδόσεων στην πλατφόρμα του Facebook. (Gerbaudo, P., 2019a).

Ωστόσο, τα στοιχεία αυτά αναφέρονται σε έναν κόσμο ανεπτυγμένο, σε έναν κόσμο ο οποίος βρίσκεται σε συνεχή επικοινωνία και επαφή μεταξύ των ατόμων του. Το τελευταίο έτος, όπως είναι ιδιαίτερα προφανές ο ιός Covid-19 έχει αναταράξει την παγκόσμια κοινωνία. Επηρεάζοντας όλες τις πτυχές της καθημερινής ζωής, έχει επηρεάσει και την δομή της παγκόσμιας κοινωνίας. Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, το ξέσπασμα αυτό έχει στρέψει την διεθνή κοινότητα προς σε μια περίοδο αποπαγκοσμιοποίησης (deglobalization), καθώς τα κράτη επανέρχονται στην εσωστρέφεια (Manfredi-Sánchez, J.L., 2021). Σύμφωνα με τον Rathbun B. (2007), οι διεθνείς σχέσεις αντιμετωπίζουν δύο ζητήματα, την πολυπλοκότητα και την αβεβαιότητα. Στο σύνολο του πλανήτη είναι πολύ δύσκολο το εκάστοτε κράτος να μπορεί να προτάσσει τα συμφέροντά του αλλά αυτό γίνεται ακόμα πιο δύσκολο σε διεθνείς οργανισμούς, όπου το σύνολο μπορεί να δώσει αντίθετη με τα γενικά συμφέροντα κατεύθυνση. Ενώ, παράλληλα, το διεθνές στερέωμα εκ φύσεως αποκλείει την συμμετοχή των πολιτών κατά μονάδες, το άτομο δηλαδή δεν μπορεί να αναγνωρίσει τον εαυτό του σε εκείνο το πλαίσιο και να ταυτιστεί. Η διπλωματία σε αυτό το επίπεδο παίζει ένα κρίσιμο ρόλο της διασφάλισης του κυρίαρχου κράτους και των πολιτών του στο γενικό αυτό πλαίσιο. Το φιλελεύθερο πλαίσιο της διεθνούς κοινωνίας χάνεται και η διπλωματία «υπερασπίζεται» το κράτος προβάλλοντας πράξεις ως μηχανισμό επιβεβαίωσης της εσωτερικής ηγεσίας και παγίωσης της δύναμής/γοήτρου της για την προστασία του κράτους. (Cull, N., 2019) Ειδικότερα λόγω της απαγόρευσης δια ζώσης συναντήσεων, η μάχη αυτή μεταφέρεται στο διαδίκτυο και μπροστά στο ευρύ κοινό, εδώ γίνεται εμφανής κυρίως η επιρροή των μέσων δικτύωσης και των άλλων μορφών δημόσιας διπλωματίας.

Κλείνοντας, κατανοούμε ότι η ψηφιακή διπλωματία δεν είναι μία αποκλειστικά σύγχρονη πρακτική και υπάρχουν πολλές όψεις σε αυτή. Αρχικά, τέθηκε η ανάγκη του κράτους να περάσει στο ψηφιακό επίπεδο ώστε να μπορέσει να βρεθεί στο ίδιο πλαίσιο με τον ιδιωτικό φορέα και τα ίδια άτομα της πολιτείας. Οι κυβερνήσεις πολλών εθνών έκαναν κάποια βήματα προς την κατεύθυνση αυτή, χωρίς όμως να αξιοποιήσουν τις πλήρεις δυνατότητες που έχουν στη διάθεσή τους. Αλλά πολύ περισσότερο να τις αξιοποιήσουν στις πρακτικές της διπλωματίας, του ισχυρότερου εργαλείου εξωτερικής πολιτικής. Είναι αυτή η πλατφόρμα που σηματοδοτεί την έναρξη ενός νέου τρόπου επικοινωνίας των πολιτικών στο εσωτερικό και διεθνές επίπεδο με την ανάδειξη των ιδίων. Ωστόσο, η έλευση μίας παγκόσμιας υγειονομικής κρίσης πάγωσε πολλές από τις λειτουργίες του σύγχρονου κράτους καθώς και τις μεταξύ τους σχέσεις. Από πολλούς επιστήμονες, υποστηρικτές της απο-παγκοσμιοποίησης,  αυτό αποτελεί την αρχή του τέλους για την Διεθνή Κοινότητα και σταδιακή λύση των μεταξύ των κρατών σχέσεων, πλέον αυτό που μένει είναι να παρακολουθήσουμε ως επιστημονική κοινότητα την εξέλιξη και της ίδιας της κρίσης αλλά και τις στάσεις των κρατών.

Βιβλιογραφία

[1] Asher, S., 2016. What the North Korean internet really looks like. BBC News, [online] Available here. [Accessed 15 March 2021].

[2] Bjola, C., Cassidy, J. and Manor, I., 2019. Public Diplomacy in the Digital Age. The Hague Journal of Diplomacy, [online] 14(1-2), pp.83-101. Available here. [Accessed 12 March 2021].

[3] Buresh, D., 2020. Does Digital Terrorism Really Exist?. Journal of Advanced Forensic Sciences, [online] 1(1), pp.18-29. Available here. [Accessed 26 March 2021].

[4] Cepernich, C. and Bracciale, R., 2019. Digital Hyperleaders. Communication Strategies on Social Networks at the 2019 European Elections. Italian Political Science, [online] 14(2), pp.93–113. Available here. [Accessed 17 March 2021].

[5] Cull, N., 2019. Public diplomacy. London UK: Polity Press.

[6] Federal Council of Switzerland, 2021. Digital Foreign Policy Strategy 2021–24. Bern: FDFA Communication Publications, pp.5-7.

[7] flow.io, n.d. International E-commerce: A Comprehensive Guide. Available at: <https://www.flow.io/international-e-commerce/&gt; [Accessed 19 March 2021].

[8] Gerbaudo, P., 2019a. Digital Party.London : Pluto.

[9] Gerbaudo, P., 2019b. The age of the hyperleader: when political leadership meets social media celebrity. Newstatesman, [online] Available here. [Accessed 17 March 2021].

[10] Grant, R., 2014. The Democratisation of Diplomacy: Negotiating with the Internet. OII Research Report No. 5. [online] Oxford: Oxford Internet Institute University of Oxford. Available here. [Accessed 28 March 2021].

[11] Internet Governance Forum, 2020. 15th Annual meeting Internet Governance Forum report. [online] Available here. [Accessed 17 March 2021]. 

[12] Mahjoubi, M. and Le Drian, J., 2021. Présentation de la stratégie internationale de la France pour le numérique à thecamp. [ebook] pp.6-15. Available here. [Accessed 17 March 2021].

[13] Manfredi-Sánchez, J., 2021. Deglobalization and Public Diplomacy. International Journal of Communication, [online] 15(22), pp.909-918. Available here [Accessed 14 March 2021].

[14] Ministrère de l’Europe et des affaires étrangères, 2017. Présentation de la stratégie internationale de la France pour le numérique à thecamp. Aix-en-Provence, pp.6-10.

[15] Nye, J., 1990. Soft Power. Foreign Policy, [online] (80), pp.153-171. Available here. [Accessed 18 March 2021].

[16] Rathbun, B., 2007. Uncertain about Uncertainty: Understanding the Multiple Meanings of a Crucial Concept in International Relations Theory. International Studies Quarterly, 51(3), pp.533-557.

[17] Regan, H., 2021. Fears grow for Myanmar residents in areas sealed off by military and under internet blackout. CNN, [online] Available here. [Accessed 17 March 2021].

[18] Robertson, Α. (2020) ‘Twitter will label government officials and state-affiliated media accounts’  theverge.com [online] Available here.

[19] Rusakova, O., Gribovod, E. and Vakhrusheva, E., 2021. Digitalization As a Growth Factor of ˋˋSoft Power» in the Context of Globalization. KnE Social Sciences, [online] 5(2), pp.777–784. Available here. [Accessed 27 March 2021].

[20] Sandre, A., 2013. Twitter for Diplomats. [ebook] Geneve 21 Swaziland / Roma Italy: DiploFoundation and Instituto Diplomatico. Available here. [Accessed 9 March 2021].

[21] Spry, D., 2018. Facebook diplomacy: a data-driven, user-focused approach to Facebook use by diplomatic missions. Media International Australia, [online] 168(1), pp.62-80. Available here. [Accessed 19 March 2021].

[22] Srinivas, H., 2021. Internet Use: NGOs in Action. Internet Use. [online] Kobe, Japan: GDRC Reseaarch Output E-103 – Global Development Research Center. Available here. [Accessed 19 March 2021].

[23] Sunstein, C., 2007. Group Polarization and 12 Angry Men. Negotiation Journal, [online] 23(4), pp.443-447. Available here. [Accessed 16 March 2021].

[24] Westcott, N., 2008. Digital Diplomacy: The Impact of the Internet on International Relations. Oxford Internet Institute, Research Report 16. [online] London. Available here. [Accessed 17 March 2021].

[25] 2021. STRATEGY FOR DENMARK’S TECH DIPLOMACY 2021-2023. [ebook] Copenhagen: Ministry of Foreighn Affairs of Denmark, pp.6-10. Available here. [Accessed 15 March 2021].